Survol de cinq décisions en matière de franchisage au Québec en 2013
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
SURVOLDECINQDÉCISIONSD’INTÉRÊTENMATIÈREDEFRANCHISAGEAU
QUÉBECEN2013
VINCENTBERGERON*
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Introduction
1.9150-0595QuébecinccFranchisesCorainc:levicedeconsentementcausépar
ledoloul’erreursimple
1.1.Lesfaits
1.2.Laquestionenlitige
1.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
1.4.Lesrépercussionsdecejugement
2.9192-6287QuébecinccCaféVienneCanadainc:labonnefoietl’obligationde
renseignementdufranchiseur
2.1.Lesfaits
2.2.Laquestionenlitige
2.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
2.4.Lesrépercussionsdecejugement
3.GroupeSportsceneincc2639-6564Québecinc:lerespectdesclausesdenon-
concurrenceetdedésidentificationaustadedel’injonctionprovisoire
3.1.Lesfaits
3.2.Laquestionenlitige
3.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour3.3.1Absenced’urgence
3.3.2Absencededroitapparent
3.3.3Absencedepréjudicesérieuxouirréparable
3.4.Lesrépercussionsdecejugement
4.Concept-O-Maxincc9205-9419Québecinc:l’absencederelationcontractuelle
entrelefranchiséetuntiersayantcontractédirectementaveclefranchiseur,au
bénéficedufranchisé
4.1.Lesfaits
©CIPS,2014.*Avocatetagentdemarquesdecommerce,deROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaire
d’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce.Publié(mai2014),25:6Cahiersde
propriétéintellectuelle(évaluationàdoubleanonymat).Publication438.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
2
4.2.Laquestionenlitige
4.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
4.4.Lesrépercussionsdecejugement
5.Dunkin’BrandsCanadaLtdcBerticoinc:lerejetdelademanded’interventionde
l’AssociationCanadiennedelaFranchisedansunecausephareenmatièrede
franchisage
5.1.Lesfaits
5.2.Laquestionenlitige
5.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
5.4.Lesrépercussionsdecejugement
Conclusion
Introduction
Ledroitdelafranchiseestundroitparticulier,encequ’iltouchedessphèresaussi
diversesquelescontrats,lesobligations,laresponsabilité,leconsentement,ledroit
dutravail,lesmandats,lafiscalité,lapropriétéintellectuelleetencorebiend’autres
sphèresdudroit.
Parailleurs,unautreaspectparticulierdudroitdelafranchiseestqu’unfranchiseur
cherchesouventàappliqueràunréseaudefranchisésdesobligationssimilairesou
identiques,alorsqueceux-ciseretrouventsoumisàdesrégimeslégislatifs
provinciauxdifférents.Cettedifférenceestnotoiredanslecasdelaprovincede
Québec,oùledroitdelafranchiseestsoumisaurégimedudroitcivilpourplusieurs
aspectsimportantsrelatifsaudroitdelafranchise.
Leprésentarticleseveutunesélectionéditorialedecinqdécisionsd’intérêtayant
étérenduesauQuébecen2013enmatièrededroitdelafranchise,lesquelles
décisionsillustrentcertainsdéveloppementsrécentsouencoredémontrent
l’applicationdecertainsprincipesreconnusendroitdelafranchiseauQuébec.
1.9150-0595QuébecinccFranchisesCorainc1
:levicedeconsentement
causéparledoloul’erreursimple
1.1.Lesfaits
Ils’agitd’unedécisionrendueparlaCourd’appelduQuébecen2013,enappel
d’unedécisionrenduele10mars2011parlaCoursupérieure2
.Ilconvienten
19150-0595QuébecinccFranchisesCorainc,2013QCCA531.
29150-0595QuébecinccFranchisesCorainc,2011QCCS1034.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
3
premierlieuderésumerlesfaitspertinentsetladécisionquiaétérendueen
premièreinstance.
En2004,9150-0595Québecinc(ci-aprèspourlaprésentepartiele«franchisé»)et
sesreprésentantscontactentFranchisesCorainc(ci-aprèspourlaprésentepartiele
«franchiseur»)afind’obtenirunprojet«clésenmain»pourl’exploitationd’un
restaurantdelabannièreCora.Àcemoment,lefranchiseurindiqueaufranchisé
quel’opérationd’untelrestaurantnécessiterauntrèsgrandinvestissemententemps
etenargentdelapartdufranchisé,etfaitégalementsignerundocumentàla
représentantedufranchiséàl’effetqu’elleestbienaucourantqu’iln’existeaucune
garantiequantàlaréalisationdechiffresdeventesoudebénéficesparticuliers.
Lefranchiseurremetalorsaufranchiséundocumentproformareprésentantla
rentabilitémoyenned’unrestaurantdelabannièreCora,selonlarégiondésignée.
Lareprésentantedufranchiséeffectueensuiteunstagedansunrestaurantdela
bannièreétantdéjàenopération,stagependantlequelelleestévaluéeparun
représentantdufranchiseur,suivantunprocessusinterne.Lesrésultatsdecette
évaluation,quifontmentiond’observationsfavorables,défavorablesetneutres,ne
sontpasdivulguésaufranchisé.Suiteàcetteévaluationqu’ilconsidère
suffisammentpositive,lefranchiseurdécidedepoursuivreleprocessus,laCour
mentionnantparailleursqu’ilestdansl’intérêtdufranchiseurdechoisirunbon
candidat3
.
Lareprésentantedufranchisépasseégalementuntestpsychométrique
préalablementàlasignatureducontratdefranchise.Lesrésultatsdecetest
démontrentquelareprésentantedufranchiséseseraitclasséeparmilesbonnes
candidatespourl’obtentiond’unefranchise,ayantdesrésultatssesituantentreles
premiers15%et35%,selonlevoletdutest.Cesrésultatsneluisonttoutefoispas
communiqués,malgrédeuxdemandesàceteffetaufranchiseur,cequiserait
apparemmentunoublidelapartdufranchiseur.
Lefranchiséarepérélui-mêmeunsitepourl’exploitationdurestaurant,lequelsite
estapprouvéparlefranchiseur,bienqu’uncourrielinterned’unreprésentantdu
franchiseurindiquedesréservesquantàl’emplacementdurestaurant.Ilappertqu’il
s’agissaitd’unsitequalifiéde«catégorieB»,cequiesttoutàfaitacceptablepourle
franchiseur,comptetenuqueplusieursdesesbonnesfranchisessontexploitéessur
dessitesdecatégorieB.Laconventiondefranchiseestfinalementsignée.
Aucoursdesquatrepremièressemainessuivantl’ouverture,lerestaurantrencontre
lesprojectionsfourniesparlefranchiseur.Toutefois,leschosessegâtentensuiteet
laclientèlediminuesanscesse.Ilappertquelefranchiséperdrapidementle
3
Ibidauxpara144et145.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
4
contrôleettroismoisaprèsl’ouverture,lefranchiséannoncelaventedeson
restaurantsurunsiteInternet.
Jusqu’àlafermetureofficielledurestaurant,presqueunanjourpourjouraprèsson
ouverture,lesreprésentantsdufranchiseursesontdéplacésà88reprisespouroffrir
dusupportaufranchisé,maisceseffortsserontvains.
Suivantlafermeturedurestaurant,lefranchiséaintentéunrecoursdevantlaCour
supérieureafind’obtenirl’annulationdelaconventiondefranchise,aumotif
notammentquelefranchiseurluiauraitcachédesinformationsquantauxcapacités
delareprésentantedufranchisé,ainsiquequantàlaqualitédusiteretenupourle
restaurant.Lefranchiséallègueenpremièreinstanceques’ilavaitdisposédeces
informations,iln’auraitpasconclulecontratdefranchise.
Laquestionenlitigeenpremièreinstanceétaitdoncdedéterminersilefaitdene
pastransmettrelesrésultatsdutestpsychométriqueetdustaged’observationdela
représentantedufranchisé,ainsiquelesréservesd’unreprésentantdufranchiseur
quantausitechoisi,constituaientundoldelapartdufranchiseur,etsicedolavait
viciéleconsentementdufranchisélorsdelasignaturedelaconventionde
franchise4
.
IlconvientdeciterunpassagedeladécisiondanslequellajugePetrasrappelleet
décritdeuxcausesdenullitéd’uneconventiondefranchiseendroitcivilquébécois,
soitl’erreursimpleetl’erreurcauséeparledol5
:
[114]DansledroitdescontratsauQuébec,deuxcausesdenullité
deconventiondefranchiseexistent:soitl’erreursimpleetl’erreur
causéeparledol.
[115]Puisquetoutconsentementcontractueldoitêtrelibreetéclairé
selonl’article1399duCodecivilduQuébec(«C.c.Q.»),leTribunal
sedoitdedéterminers’ilyaeuuneerreurquiauraitviciéle
consentementdesdemandeurslorsdelaformationducontratde
franchise.1399.Leconsentementdoitêtrelibreetéclairé.
Ilpeutêtreviciéparl’erreur,lacrainteoulalésion.
[116]Leprincipedel’erreurseretrouveauxarticles
1400et1401C.c.Q.:1400.L’erreurvicieleconsentementdespartiesoudel’une
d’elleslorsqu’elleportesurlanatureducontrat,surl’objetdela
prestationou,encore,surtoutélémentessentielquia
déterminéleconsentement.
4Ibidaupara112.
5Ibidauxpara114à119.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
5
L’erreurinexcusableneconstituepasunvicedeconsentement.
[117]Lapartiequiinvoquel’erreuralefardeaudelapreuvedela
démontrer.L’erreurcauséeparledoldoitêtreprouvée,ellenepeut
résulterautomatiquementdel’échecparrapportàl’expectative.
L’article1401C.c.Q.dit:1401.L’erreurd’unepartie,provoquéeparledoldel’autre
partieouàlaconnaissancedecelle-ci,vicieleconsentement
danstouslescasoù,sanscela,lapartien’auraitpascontracté
ouauraitcontractéàdesconditionsdifférentes.
Ledolpeutrésulterdusilenceoud’uneréticence.
[118]Ainsi,lefardeaudelapreuveestassezlourdpourles
demandeurspuisqu’ilsdoiventdémontrerqu’ilsn’auraientjamais
contractés’ilsavaienteuconnaissancedesinformationsnon
divulguées.
[119]Sil’erreurestcauséeparledol,ilyaouvertureaurecoursen
dommages-intérêts.L’article1407C.c.Q.prévoit:1407.Celuidontleconsentementestviciéaledroitde
demanderlanullitéducontrat;encasd’erreurprovoquéeparle
dol,decrainteoudelésion,ilpeutdemander,outrelanullité,
desdommages-intérêtsouencore,s’ilpréfèrequelecontrat
soitmaintenu,demanderuneréductiondesonobligation
équivalenteauxdommages-intérêtsqu’ileûtétéjustifiéde
réclamer.[Lesitaliquessontnôtres.]
Or,laCoursupérieureaconsidéréqueriendanslapreuvenepermettaitdedénoter
unintérêtdufranchiseurdetromperlefranchiséenl’espèce.Lesrésultatsdestests
psychométriquesn’auraientpasététransmisàlareprésentantedufranchisépar
simpleinadvertance,étantparailleursnotéquecesrésultatsn’étaient
habituellementpastransmisauxfranchiséspotentiels.Pourcequiestdesnotes
d’évaluationdustagedelareprésentantedufranchisé,laCournotequ’ils’agitde
documentsinternesaufranchiseurquinesontjamaiscommuniquésauxfranchisés
potentiels.Finalement,encequiatraitaucourrielinternerelatifauxréservesd’un
employédufranchiseurquantausited’exploitationdelafranchise,ilappertquele
siteétaittoutdemêmeconsidéréacceptableparlefranchiseur,enplusd’avoirété
initialementproposéparlefranchisé.
LaCourn’adoncdénotéaucuneintentiondufranchiseurdetromperoud’induirele
franchiséenerreur,rejetantainsitouteconclusionquantàundolparlefranchiseur.
LaCourpoursuitavecquelquescommentairesrelativementàl’obligation
d’informationdufranchiseurenverslefranchisé,laquelleobligationseraitacquittée
notammentendivulguantdesétatsproformaauxfutursfranchisés,puisque
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
6
l’obligationd’informationenmatièredecontratsdefranchiseseraitplusrestreinte6
.
LaCourd’appelreviendratoutefoissurcepointenappeldeladécisiondepremière
instance.
IlestégalementnotéparlaCourquelefranchiséauraitfailliàsonobligationdese
renseignercorrectementsurl’informationqu’ilconsidéraitpertinente,ainsiquesur
toutleprocessusetlesrisquesd’affairesinhérentsàl’achatetàl’exploitationd’une
franchise,ennefaisantpasappelàdesprofessionnelscommedescomptableset
desavocatsspécialisésdansledomainedesfranchises.LaCourciteàceteffetle
jugeSilcoffdansladécision9069-7384QuébecinccSuperclubVidéotronLtée7
:
Lesdemandeursontmanquédansleurobligationdeserenseigner
defaçonraisonnableavantdes’engagerdanscettefranchise.Ils
n’ontpasfaitvérifierparuncomptableagréélesprojections
préparéesparSCVavantdesignerlaConventiondefranchiseetils
n’ontpasconsultéunavocatafindeconnaîtreleursdroitset
obligationsenvertudesdispositionsdeladiteConvention.Un
comptableetunavocatexpérimentésdansledomainedela
franchiseauraientavertilesdemandeursdesrisquesd’affairesqu’ils
doiventêtreprêtsàassumer.Lesdemandeursavaientletempsde
s’informer.Ilsauraientdûprofiterdecetempspourserenseigneret
obtenirdesconseilsprofessionnelsappropriés.
Finalement,laCourabordelaquestiondesprojectionsfinancièresfourniesparle
franchiseurafindedéterminersiellesconstituentdefaussesreprésentations.Pour
cefaire,elles’enremetauxcritèresproposésparl’auteurJeanH.Gagnon8
:
·Lefranchiseursavait-il,aumomentdesignerlecontrat,queles
renseignementsmentionnésdanslesprojectionsfinancièresremisesau
futurfranchiséétaientfauxouinexacts?
·Lefranchiseursavait-il,aumomentdesignerlecontrat,qu’ilserait
impossibleaufranchiséd’atteindrelesrésultatsdécritsauxprévisions
financièresqu’illuiaremises?
·Lesprojectionsfinancièresremisesaufuturfranchiséont-ellesété
préparéesdefaçonprudenteetraisonnable?
·Lefranchiseura-t-ilfaitaufuturfranchiséd’autresreprésentationspouvant
avoirunimpactsurledegrédeconfiancequelefranchiséestamenéà
accorderauxprojectionsfinancièresquiluiontétéremisesparle
franchiseur?
·Lefranchisésavait-il,aumomentdesignerlecontrat,quelesétatspro
forman’étaientquedesprévisionsetnonunegarantieouune
6
Ibidaupara149.
79069-7384QuébecinccSuperclubVidéotronLtée,JE2004-473aupara83(QCCS).
8JeanH.Gagnon,«Lesprojectionsfinancièresremisesparunfranchiseuràunfuturfranchisé:
quandsont-ellesconsidéréescommeconstituantdes«faussesreprésentations»delapart
dufranchiseur?»(1999),11:3Cahiersdepropriétéintellectuelle673.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
7
représentationdufranchiseurquantauxrésultatspouvantêtreespérésde
l’exploitationdel’entreprisefranchisée?
·Lefranchiséa-t-ilagidefaçonprudenteauxfinsdelarévisiondes
prévisionsfinancièresquiluiontétéfourniesparlefranchiseureta-t-iltenu
compteadéquatementdesautresrenseignementsquiluiétaientaisément
accessiblesaumomentdesignerlecontrat?
·Lesdifférencesentrelesprévisionsfinancièrescontenuesauxétatspro
formaetlesrésultatsréelsseretrouvent-ilsauxpostesderevenusouaux
postesdedépensesoud’investissementsrequis?
·Lefranchisépossède-t-iluneexpérienceenaffairesoudanslesecteur
d’activitésdufranchiseur?
Suiteàl’analysedeceshuitcritères,laCourconclutquelesdéclarationsse
rapportantauxprojectionsfinancièresprésentéesparlefranchiseuraufranchiséne
constituaientpasdefaussesreprésentations,considérantnotammentqueles
prévisionsétaientréalistesetbaséessurlesdonnéesd’autresfranchises.Par
ailleurs,ellerappellequelestribunauxsedoiventd’êtreplustolérantsenversles
franchiseursquiétablissentdesprévisionspourl’exploitationd’unefranchisesurun
nouveausite,encequecesprévisionssontfondéessurdeshypothèses9
.
LaCourrejetteégalementrapidementlaquestiondel’erreursimple,enmentionnant
quelanon-divulgationdesinformationsaufranchisén’auraitpasétéunfacteurqui
auraitdéterminéleconsentementounondesdemandeursàlaconventionde
franchise.LerecoursdufranchiséadoncétéentièrementrejetéparlaCour
supérieure.
Suivantcettedécision,lefranchiséaportésacauseenappelquantauxconclusions
relativesàl’erreursimple,admettantainsiqu’iln’étaitpasparvenuàdémontrer
l’intentiondetromperdufranchiseurenpremièreinstance.
1.2.Laquestionenlitige
LaCourd’appeldevaitdéterminersilecontratdefranchiseauraitdûêtreannulésur
labased’uneerreursimple,lefranchiséalléguantqu’iln’auraitpascontractés’il
avaitprisconnaissancedesinformationsnondivulguéesparlefranchiseur.
1.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
Ausujetdel’erreursimpleetdel’impactdesinformationsnondivulguéesparle
franchiseursurladécisiondecontracterdufranchisé,laCourd’appelmentionne10
:
[11]Lesappelantsadmettentquelapreuvedel’intentiondetromper
del’intiméen’apasétéfaiteenpremièreinstance.Enappel,ils
9
9150-0595QuébecinccFranchisesCorainc,supranote2aupara234.
109150-0595QuébecinccFranchisesCorainc,supranote1aupara11.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
8
demandentdoncl’annulationdelaconventiondefranchisepour
caused’erreursimple.Ilssoutiennentqu’ilsn’auraientpascontracté
s’ilsavaientprisconnaissancedesrésultatsdutestpsychométrique
deLindaSt-Yves,desnotesd’évaluationdustagedecettedernière
danslerestaurantCoradeRepentignyetducourrielinternedu
représentantdel’intiméequiaémisdesréservessurl’emplacement
durestaurantchoisiparlesappelants.Or,cemoyenesttotalement
etinéluctablementliéàl’appréciationdelapreuvedesfaitssoumisà
lajugedepremièreinstancequiaplutôtconclu,àlalumièrede
ceux-ci,quelesappelantsauraientquandmêmecontractés’ils
avaientconnulesrésultatsdutestpsychométrique,l’évaluationdu
stagedeLindaSt-Yvesetlesréservesdureprésentantdel’intimée
surl’emplacementdurestaurant.
[Lesitaliquessontnôtres.]
Ainsi,surlefond,laCourd’appelconfirmelejugementdepremièreinstanceàl’effet
qu’iln’yapaseu,danslescirconstances,d’erreursimpleayantviciéle
consentementdufranchisé.
Toutefois,laCourd’appelrelèvequelepassagedujugementdepremièreinstance
faisantmentiondufaitquel’obligationderenseignementseraitplusrestreinteen
matièredefranchisen’estfondésuraucuneautorité11
.
LaCourd’appelrappelleégalementqu’uncontratdefranchise,commetoutautre
contrat,doitêtregouvernéparlesrèglesdelabonnefoietl’obligationcorrélative
pourlefranchiseurdeporteràlaconnaissancedufranchisétouteinformationensa
possessionpouvantavoirune«influencedéterminantesurlavolontédecontracter
decedernier»12
.LaCoursupérieureauraitdonccommisuneerreurenmentionnant
quelesdocumentsréclamésparlefranchiséétaientdesdocumentsinternesn’ayant
pasàluiêtrecommuniqués.
Quoiqu’ilensoit,laCourd’appelrejettetoutdemêmelerecours,puisquerienne
démontreenappelquelaCoursupérieureacommisuneerreurmanifesteet
déterminantedansl’évaluationdel’effetqu’auraiteulaconnaissancedetels
documentssurleconsentementdufranchisé.
1.4.Lesrépercussionsdecejugement
Ildécouledecettedécisionquelefardeaudepreuvequireposesurunfranchisé
désirantallégueruneerreurcauséeparledolouuneerreursimpleestplutôtélevé.
Eneffet,ilappertquel’omissionparinadvertancedufranchiseurdetransmettre
11
Ibidaupara17.
12Ibidaupara18.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
9
certainesinformationsaufuturfranchiséavantlasignatured’uneconventionde
franchisenesuffitpasensoiàvicierleconsentement.
Toutefois,iln’endemeurepasmoinsqu’unfranchiseurpeuttoutdemême,dans
certainscas,êtretenudedivulguerdesdocumentsdenatureinterne,sices
documentsinternessontsusceptiblesd’influerdemanièredéterminantesurle
consentementdufuturfranchisé.
Finalement,ilfautserappelerquel’obligationderenseignementdufranchiseurne
réduitpaspourautantl’obligationdufranchisédeserenseignerauprèsde
professionnelsqualifiés,afindes’assurerquesonconsentementsoitéclairé.
2.9192-6287QuébecinccCaféVienneCanadainc13
:labonnefoiet
l’obligationderenseignementdufranchiseur
2.1.Lesfaits
Cettedécisiontraitedenombreusesquestionsrelativesàlaconclusiond’uncontrat
defranchise,auxobligationsdespartiespendantladuréeducontratetàsa
résiliationéventuelle.Ceciétantdit,lesaspectslesplusintéressantsdecette
décisionselonnous,etincidemmentceuxsurlesquelsnotreanalyseportera,traitent
desobligationsdebonnefoietderenseignementdufranchiseurenverslefranchisé,
ainsiquedel’obligationconcomitantedufranchisédes’informeradéquatement.
Lesdemandeurs,9192-6287Québecinc(ci-aprèspourlaprésentepartiele
«franchisé»)etsonprésidentetseulactionnairePierreDesmarais,ontintentédes
procédurescontreplusieursdéfendeurs,dontnotammentPresseCaféFranchise
Restaurantinc(ci-aprèspourlaprésentepartiele«franchiseur»),relativementàde
faussesreprésentationsquiauraientétéfaitesaufranchiséparlefranchiseur
préalablementàlaconclusionducontratdefranchise,le16juillet2008.
Lesfaitsdecedossiersontrelativementcomplexes,maispeuventêtrerésumés
ainsiquantauxpointsquinousintéressentplusparticulièrement.Lefranchisétente
d’abordd’acquérirunefranchisePresseCafépourunétablissementsituéau1801
deMaisonneuve,àMontréal,suivantledésirdupropriétairedel’époquedevendre
safranchise.Àcemoment,lefranchisérencontreunreprésentantdufranchiseurqui
alaresponsabilitédes’assurerquelefranchisééventuelrépondauxattentesdu
franchiseur.Lefranchisésevoitalorsremettreunecopieducontrattypede
franchisedelabannièrePresseCafé.
Àcemoment,lefranchiséconsulteunavocatafind’obtenirdesconseilsjuridiques
quantàlanaturedesobligationscontenuesaucontrattypedefranchise.Le
13
9192-6287QuébecinccCaféVienneCanadainc,2013QCCS4063.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
10
franchiséversealorsunpaiementpartielvisantnotammentlesfraisdecessiondela
franchise,bienquelecontratdefranchisenesoitpasencoresigné.Finalement,
suivantunexamenparlefranchisédubilanfinancierdel’ancienpropriétairedela
franchise,lefranchiséabandonneleprojetd’acquisitiondelafranchiseexploitéeau
1801deMaisonneuve.
Lefranchiseuratoutefoisensuiteprésentéaufranchiséuneautreopportunité
d’acquérirunefranchisepourunétablissementsituéau1408Drummond,à
Montréal,lequelétablissementn’estplusenexploitationdepuisquelquesmois.Au
diredufranchiseur,lesventeseffectuéesparledernierfranchiséétaientfaibles
comptetenuquecedernierétaittoutàfaitdésintéresséducommerce,ouencore
parcequelechiffred’affairesindiquédanssonrapportdeventeétaittrompeur.
Lefranchiseurfaitalorsmiroiteraufranchisédesventesjournalièresde800$.
Toutefois,suivantlademandedufranchisépouravoiraccèsauxdonnéesdevente
del’établissement,lefranchiseurluirépondqu’ilnepeutluidonnerdechiffresfiables
carl’exploitantprécédentestdevenuinsolvableetquesonactionnaireaétéaffligé
deproblèmespersonnels.Lefranchiseurévoqueégalementquel’exploitant
précédentauraitcachédesventes.
Or,avantquelefranchisépuisseacquérirlafranchise,unautregrouped’acheteurs
auraittentéconcurremmentd’acquérircettefranchise.Toutefois,suiteàdes
problèmesdefinancement,cetautregrouped’acheteursadûabandonnerson
projet.Apprenantcetteinformation,lefranchiséserendlejourmêmeauxlocauxdu
franchiseurafindediscuterdel’acquisitiondelafranchise.Ilverselejourmêmeun
acomptede50000$surleprixconvenude150000$,bienquelecontratde
franchisenesoitalorspasencoresigné.Lefranchiseurmentionned’ailleursau
franchiséqu’ilsechargeradufinancementduprojetpourlefranchisé.
Sansmêmequelefranchisépuisseenprendreconnaissanceaupréalable,le
franchiseurachemineàuneinstitutionfinancièreaunomdufranchiséunplan
d’affairespourl’exploitationdel’établissementsituéau1408Drummond.Dansce
pland’affaires,lefranchiseurindiquequel’établissementgénéreradesventes
journalièresmoyennesde910$.Suivantl’acceptationdufinancementparl’institution
financière,lefranchisésignefinalementlecontratdefranchise,sansavoireuaccès
àquelquesommairedeventespourl’établissement.
Aprèsquelquesmoisd’exploitation,lesventesnesontpasdutoutaurendez-vous
comparativementauchiffred’affairesmentionnéoralementparlefranchiseuravant
laconclusionducontratdefranchise,malgrélamiseenplacedepromotionsparle
franchiseuretparlefranchisé.Cesventesatteignentàpeinelamoitiédes800$de
ventesjournalièresannoncéesparlefranchiseur.Danscecontexte,lefranchisé
connaîtalorsrapidementdesdifficultésfinancières.
Àlasuited’undéfautdufranchiséd’effectuerlepaiementdesonloyer,le
franchiseurpoursuitcelui-cinotammentenrésiliationducontratdefranchise,enplus
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
11
d’autresconsidérationsreliéesaubaildufranchisé.Enréponse,lefranchisésignifie
aufranchiseurunemiseendemeuredanslaquelleilallèguenotammentlesfausses
représentationsdufranchiseurrelativementauxventesquotidiennesde
l’établissement.
Lespartiesconviennentalorsd’uneententerelativementàdesmesuresde
sauvegardepermettantaufranchisédevendresafranchisependantunecertaine
période,àdéfautdequoilefranchisédevraitremettrelesclésdel’établissementau
franchiseur.Suivantl’échecd’unetelleventependantlapériodepertinente,le
franchiseurreprendlesclésdel’établissementetimplantefinalementuneautre
franchisedanslelocalsituéau1408Drummond,soitunefranchisedelabannière
GreenCafé.Lapreuvedémontrequelenouvelexploitantaensuiteréussiàobtenir
desventesjournalièresoscillantentre500$et3000$,souslanouvellebannière
GreenCafé.
2.2.Laquestionenlitige
Essentiellement,surlepointdesobligationsdebonnefoietd’informationdu
franchiseur,laCourdevaitdéterminersilefranchiseuravaitmanquéàsonobligation
debonnefoidanslapériodeprécédantlasignatureducontratdefranchiseen
profitantdel’inexpériencedufranchisé,ennelerenseignantpassurl’historique
d’exploitationdel’établissement,enneluifournissantpaslesdonnéesd’exploitation
pertinentesetenluireprésentantfaussementquelesventesducommerceétaient
d’aumoins800$parjour.
Lefranchiséplaidaitquecesfaussesreprésentationsdufranchiseuréquivalaientà
undolayantviciésonconsentement.
Évidemment,lecorollairedecettequestionétaitdesavoirsilefranchiséavaitdeson
côtémanquéàsondevoirdeserenseigneradéquatement,enagissantavec
insoucianceettémérité.
2.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
Avantd’entreprendresonanalyse,laCourrappellecertainsprincipesimportantsen
matièredecontratdefranchise,dontnotammentlesprincipesétablisdansl’arrêt
ProvigoDistributioninccSupermarchéA.R.G.inc14
,lequeldemeureunarrêt
importantenmatièredefranchisage15
:
[118]Lecontratdefranchiseestuncontratinnommédontla
jurisprudencearetenucertainesdéfinitions.
14ProvigoDistributioninccSupermarchéA.R.G.inc,[1998]RJQ47(CA).
159192-6287QuébecinccCaféVienneCanadainc,supranote13auxpara118à120.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
12
[119]DansProvigoDistributioninc.c.SupermarchéA.R.G.inc.,la
Courd’appel,aprèsavoircitédeladoctrinefrançaise,suggèrela
définitionsuivante:Onnotedoncquelecontratdefranchisea,enrèglegénérale,
lescaractéristiquessuivantes:c’estuncontratàtitreonéreux,
synallagmatiqueetd’exécutionsuccessive.C’estaussi,parfois,
uncontratd’adhésion,parcequ’ilregroupedesclausestypes
dontlecontenun’estpasouvertàdiscussion.Laconvention
d’affiliationest,enoutre,souventconçueetrédigéeparle
franchiseuretestàprendreouàlaisser.Enfin,ils’agitd’un
contratinnoméetmixtequiparticipe,parcertainesdeses
dispositions,àlafoisauxcontratsdesociété,demandat,de
venteetdelouage.
[120]Lefranchiseur,commetoutautrecontractant,estastreintà
l’obligationgénéraledebonnefoiencoursd’exécutionducontrat.
[Lesnotesdebasdepagessontomises.Lesitaliquessontnôtres.]
LaCourpoursuitenprécisantqueledevoird’informationdufranchiseurd’informerle
franchiséetcelui,soncorollaire,dufranchisédes’informer,sontimplicitesà
l’obligationdebonnefoi.Ainsi,laCoursouscritauxproposdel’auteurePascale
Cloutier,encitantavecapprobationunextraitdedoctrinerésumantlesobligations
réciproquesdesfranchiseursetfranchisésenmatièred’information16
:
L’obligationd’information
Danslecadredesdiscussionsprécontractuelles,l’obligation
d’informationestcellequifaitleplussouventl’objetdeprocédures
judiciairesparlefranchisécontrelefranchiseur.L’obligation
d’informationdufranchiseurpermetaufranchisédesefamiliariser
aveclesrouagesduréseauexploitéparlefranchiseur,dontle
franchiséasouventuneconnaissancebiensommaire,reliéeàsa
seuleexpérienceàtitredeclientouconsommateur.
Ledéfautdufranchiseurd’informeradéquatementlefranchisépeut
vicierleconsentementdecedernieretpeutégalementconstituerun
doldanscertainescirconstances.
Lefranchiseuradoncl’obligationd’informerlefranchisédefaçon
complèteetjuste,évitantlepluspossiblelesexagérations.Àce
sujet,lesexagérationsmineuresneconstituentpasundolpuisqu’il
estgénéralementacceptablequ’unfranchiseurquiestenprocessus
16
Ibidauxpara121et122;PascaleCloutieretMarie-HélèneGay«Laresponsabilitécontractuelleet
extracontractuelledufranchiseuràl’égarddesfranchisésetdestiers»,dansDéveloppementsrécents
endroitdelafranchiseetdesgroupements(2008),ServicedelaFormationcontinueduBarreaudu
Québec(Cowansville,YvonBlais,2008)3.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
13
devented’unefranchise,présentesonréseausoussonmeilleur
jour.Àtitred’exemple,aétéqualifiéede«bondol»une
représentationsurl’étatdeséquipementsparlefranchiseurquia
«unpeuenjolivéleschoses».
Cependant,ontétéqualifiéesdedollesreprésentationssuivantes
faitespréalablementàlasignatured’uneconventiondefranchise:
l’omissiond’unfranchiseurd’informerunefranchiséequecertaines
municipalitésnepermettaientpasl’exploitationdutypedecommerce
exploitéparceréseausurleurterritoireainsiquel’assurancedu
franchiseurquelecommercepourraitêtreouvertàcetendroitoule
faitdesous-estimerlesdépenseslorsdelaremisedescénariosde
laprofitabilitéducommerce.
Évidemment,lecorollaireàcetteobligationestl’obligationpourle
franchisédes’informer.Lefranchisépeuts’informerdedifférentes
façons,soitenfaisantunexamensoignédeladocumentation
remiseparlefranchiseur,yincluslaconventiondefranchisequelui
présentelefranchiseur,enconsultantdesprofessionnels,enposant
desquestions,enfaisantunexamenattentifdeséquipementsquilui
sontvendusaccessoirementàlasignaturedelaconvention,en
demandantderencontrerdesfranchisésduréseau,etc.
[…]
L’obligationdebonnefoietl’obligationderenseignementconstituent
lesdeuxprincipalesobligationsquelefranchiseurdoitrespecter
avantlasignatureducontratpuisqu’unmanquementàl’unedeces
obligationspermettraitaufranchisé,quecesoitavant,pendantouà
l’extinctionducontratdefranchise,d’entreprendredesprocédures
contrelefranchiseurbaséessurlevicedeconsentement.
Pourobtenirréparationsuiteàundol,lefranchisédoitaussiprouver
quel’erreurprovoquéeparledolaétédéterminantedanslechoixdu
franchisédecontracter.Ildoitaussidémontrerquel’omissiondu
franchiseurdelerenseigneradéquatementaviciéson
consentementaumomentdelasignaturedelaconventionde
franchise.Enfin,lefranchisénedoitpasavoirratifiéledéfautdu
franchiseurdel’informerenattendantlaterminaisondela
conventiondefranchiseavantdelesoulever.[Lesitaliquessontnôtres.]
LaCourajoutefinalementque,malgrécesobligationsdebonnefoietd’information
dufranchiséparlefranchiseur,«lefranchisén’estpasexemptd’uneobligationde
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
14
réfléchiravantdes’engageretdenepasadhérerbéatementauxreprésentationsdu
franchiseur»17
.
Surlabasedecesprincipes,laCouradoncanalysélesfaitsrelatifsaudossier.Elle
revientnotammentenpremierlieusurlaconduitedufranchisélorsdelatentative
d’acquisitiondelapremièrefranchise,soitcellesituéeau1801deMaisonneuve.
Notamment,àcemoment,lefranchiséaconsultéunavocatconcernantlecontrat
typedefranchise,ets’estenquisauprèsdel’ancienexploitantdelarentabilitéde
sonentreprise.Lorsqu’ilapuobtenirtouteslesdonnéespertinentes,ilaprisune
décisionéclairée,soitd’abandonnerleprojetd’acquisition.
Toutefois,danslecadredel’acquisitiondelafranchisesituéeau1408Drummond,le
franchiséaétéprivédetellesdonnéessurlarentabilitédel’entreprisedel’ancien
exploitant.LaCournotequelefranchiséasignélecontratdefranchisealorsqu’il
n’étaitpasenpossessiondetouteslesdonnéespertinentes.Toutefois,lasignature
seseraitfaitedansuncontextehâtif,surlabased’informationtransmiseoralement
parlefranchiseur.LaCournotequelefranchiséauraitaffirméavoirfaitconfianceau
franchiseur,puisqu’ils’agissaitd’uneorganisationquisemblaitprofessionnelle.
Àcetitre,laCouraffirmequebienquelefranchiséauraitpuinsisterdavantageou
mêmerefuserdes’engager,surlabasedescommentairesdufranchiseuràl’effet
quelechiffred’affairesdesanciensexploitantsn’étaientpasfiable,ilétaitdudevoir
dufranchiseurdetransmettrelesdonnéespertinentesaufranchiséquiluifaisait
confiance18
:
[147]M.Mounlaavait,lui,certainementaccèsauxchiffresde
ventesde9106et9177.Or,ilnelesapascommuniquésàM.
Desmaraissousprétextequ’ilsn’étaientpasfiables.Peut-êtreM.
Desmaraisaurait-ildûinsisterdavantageoumêmerefuserde
s’engagermaisM.Mounla,enpossessiondesdonnéespertinentes,
quiavaitlaconfiancedeM.Desmarais,auraitdûlesluitransmettre;
c’étaitsondevoirdelefaire.
[Lesitaliquessontnôtres.]
Ceschiffresdeventeontfinalementétéproduitsenpreuvedanslecadreduprocès.
Lapreuvedémontrequel’objectifde800$deventesjournalièrespromisesau
franchiséétaitloind’êtresoutenuparl’expériencepasséedel’exploitationde
l’établissementparsesanciensexploitants.
179192-6287QuébecinccCaféVienneCanadainc,supranote3aupara125;laCourréférantà
l’arrêtLesinvestissementsStanislasetPatriciaBrickainccGroupeC.D.R.E.M.inc,JE2001-1148
(CA).
189192-6287QuébecinccCaféVienneCanadainc,supranote13aupara147.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
15
LaCourretientfinalementdelapreuvequelecontratdefranchiseestuncontrat
d’adhésion,n’ayantpaslaissédeplaceàladiscussion,etquelesmanœuvreset
représentationsdufranchiseursontfautivesetdolosives19
:
[163]LeTribunalretientdelapreuveenl’instancequ’ilallaitdesoi
quelesprocéduresmenantàlasignatureduContratdeFranchise
incluaientquelefinancementdesopérationsdeQuébecinc.allait
êtremisenplaceparPresseCafé.M.Desmaraisaacceptéqu’ilen
soitainsimaisleTribunalestconvaincuquelefranchiseurnelaissait
pasdeplaceàladiscussion.
[164]LeTribunalestimequelesmanœuvresetreprésentationsde
PresseCaféavantlasignatureduContratdeFranchisesontfautives
etdolosivesetqu’ellearetenudesinformationsfinancièressur
l’exploitationdu1408qu’elleauraitdûcommuniqueràsonaspirant
franchisé.CeciainduitM.Desmaraisenerreurquantàlarentabilité
du1408.
[165]LeTribunalretientdel’ensembledelapreuvequeM.
Desmarais,quiavaitdemandéetobtenudel’exploitantpréalabledu
1801lesdonnéesfinancièrespertinentes,n’étaitpasdansune
positiond’obtenirdesdonnéesanaloguesdel’exploitantantérieurdu
1408.Danscecontexte,ilafaitconfianceàPresseCaféquantaux
prévisionsderevenusetcettedernièreatrahisaconfiance.
[166]Eneffet,PresseCaféavaitcibléenM.Desmaraisunaspirant
franchiséprometteur.C’estellequil’aintéresséau1408.Lesite
étaitinexploitédepuisquelquesmois,aupérildelarentabilitéetde
laréputationdelabannière,etilyavaitunecertaineurgenceà
trouverunexploitant.
[167]Cependant,plutôtquedefairemiroiteràM.Desmaraisque
lesventesjournalièresdu1408seraientde800$etdeluiaffirmer
quelesdonnéesfinancièresdel’exploitantprécédentn’étaientpas
fiables(quellesqu’ensoientlesraisons),PresseCaféavait
l’obligationdel’informerdefaçoncomplèteenluifournissantles
montantsdesventesdesdernièresannéesd’exploitationdu1408,
donnéesqu’elleavaitàsadisposition.Leseut-ileuesqueM.
Desmaraisauraitconstatéquelesscénariosdeprofitabilitédu1408
étaientsurestimés.
[168]Deplus,PresseCaféapréparépourlaBanqueRoyaleun
pland’affairessusceptibledeprocureràM.Desmaraisun
19
Ibidauxpara163à169.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
16
financementnécessaireàl’acquisitiondelafranchisedu1408à
partirdedonnéesqu’ellesavaitirréalistementoptimistes.
[169]LeTribunalajouteque,comptetenudesrevenusdu1408
depuis2003,ilnepeutsouscrireàlathèsedesdéfendeursvoulant
quelesfaiblesventesdeQuébecinc.étaientcauséespar
l’inexpérienceoulemanqued’ardeurautravail.Dansles
circonstances,PresseCaféestdoncresponsabledecertains
dommagessubisparQuébecinc.etM.Desmarais.
[Lesitaliquessontnôtres.]
LaCouroctroierafinalementaufranchiséi)uneréparationde50000$autitrede
remboursementdel’avanceperduepourl’achatdelafranchise,étantundommage
découlantdirectementdelafautedufranchiseur,ii)uneréparationde1000$étant
lemontantpayéàl’institutionfinancièreenrèglementd’unsoldesurladettedu
franchisé,iii)unmontantde23034$àtitredeprofitsbrutsestimésdansleplan
d’affairessoumisparlefranchiseuràl’institutionfinancière,calculésselonlapériode
pertinente,iv)unmontantde5000$àtitrededommagespourtroubles,ennuiset
inconvénients,etv)unmontantde6772,50$autitredesfraisdecessionpayésau
franchiseurpourletransfertdelafranchisesituéeau1801deMaisonneuvequin’a
jamaiseulieu.
2.4.Lesrépercussionsdecejugement
Ildécouledecettedécisionquelesactionsd’unfranchiseurquiretientsciemment
desinformationsrelativesàlarentabilitédel’exploitationd’unefranchiseauprèsd’un
franchisééventuelpeuventdanscertainscasêtreassimiléescommedes
manœuvresfautivesetdolosivesdonnantouvertureàuneréparationendommages.
Lefranchiseuresttenuàlabonnefoidanslecadredesnégociationsentourantla
signatured’uncontratdefranchise,bienquelefranchisédoivetoutdemêmese
renseigneradéquatementavantdecontracter.Ainsi,bienquelaconduited’un
franchisédanscertainescirconstancespuisseparaîtreimprudente,ildemeuretout
demêmedudevoirdufranchiseurdetransmettretoutelesdonnéespertinentesàun
franchisééventuelquiluifaitconfiance.
3.GroupeSportsceneincc2639-6564Québecinc20
:lerespectdes
clausesdenon-concurrenceetdedésidentificationaustadede
l’injonctionprovisoire
3.1.Lesfaits
20GroupeSportsceneincc2639-6564Québecinc,2013QCCS17.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
17
Ils’agitd’unedécisionrendueaustadedel’injonctionprovisoire,danslecadred’une
requêteintroductived’instanceeninjonctionprovisoire,eninjonctioninterlocutoire,
eninjonctionpermanente,pourl’émissiond’uneordonnancedesauvegardeeten
remboursementdesfraisextrajudiciaires.Ilfautdoncgarderàl’espritquedansson
analyse,laCouraanalysélapreuvequiluiétaitsoumiseafindedéterminersiles
critèresrelatifsàl’émissiond’uneinjonctionprovisoireétaientremplisprimafacie
selonlapreuveaudossier.
Larequérante,GroupeSportsceneinc(ci-aprèspourlaprésentepartiele
«franchiseur»),voulaitempêcherlesintimés,unancienfranchisé(ci-aprèspourla
présentepartiele«franchisé»)etsesreprésentantsquiopéraientàBouchervilleun
restaurantsouslabannièreLaCageauxSports,d’opéreraumêmeendroitleur
nouveaurestaurantLeChêneBlanc,encontraventionalléguéedesobligationsde
non-concurrenceetdedésidentificationcontenuesdanslaconventiondefranchise
signéeparlesparties,enplusdelasignatureparcertainsdéfendeurs
d’engagementsdenon-concurrenceetdegarantiespersonnellesenfaveurdu
franchiseur.
Leditcontratdefranchiseaétésignéle23mai2002,etvenaitàéchéancele2
septembre2012.LaCourmentionnelesdétailsrelatifsàl’obligationdenon-
concurrencecontenueàlaconventiondefranchise21
:
[8]Essentiellement,l’obligationde«non-concurrence»prévueàla
Conventionetàl’Engagementest,entreautres,àl’effetqueles
Intimésnepourrontpas,sansleconsentementécritpréalabledu
Franchiseur,etpourunepériodededeuxans,sousréservede
certainesadaptationsenfonctiondesIntimésvisés:
«[…]exploiter,participer,s’impliquer,donnerdesconseils,
prêterdel’argent,garantirdesdettesouobligationsou
permettrequesonnomoutoutepartiedecelui-cisoitutilisé,
danstouteentrepriseexploitantunouplusieursrestaurants
offrantunespécialitédesteak,depouletet/oudecôteslevées
et/ouoffrantdesdivertissementsouundécoràcaractère
sportif,etdontl’établissementoul’undesétablissementsest
situédansleterritoirecomprisàl’intérieurd’unrayondecinq
(5)kilomètresàvold’oiseauautourdel’EMPLACEMENT[…]».
[9]Danscemêmecontexte,lesIntimésnepeuventpasutiliserles
«informationsconfidentielles,connaissances,secretscommerciaux
etsavoir-faire»duFranchiseurqu’ilsontacquisdanslecadrede
l’opérationdelaCagedeBoucherville,nipréjudicieràl’achalandage
delaCagedeBouchervilleetassociéauxmarquesdecommercedu
Franchiseur.Leurdéfautàcetégardcauserait,toujoursselonla
Convention,desdommagesimportantsauFranchiseur.
21
Ibidauxpara8et9.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
18
[Lesitaliquessont
nôtres.]
Pourcequiestdel’engagementdedésidentification,soitd’éliminertouslessignes
distinctifsrelatifsàlafranchise,laCourmentionne22
:
[10]Deplus,dèsqu’ilestmisfinàlaConvention,dequelquefaçon
quecesoit,lesIntimésdoiventéliminerdel’Emplacementtousles
signesdistinctifspouvantidentifierleFranchiseur,cequiconstitue
uneobligationde«désidentification»auxtermesdelaConvention.
Essentiellement,sousréservedecertainesadaptationsenfonction
desIntimésvisés,celainclut:«[…]éliminerl’agencementdecouleursrougeetblancetfaire
touteautremodificationàl’apparencephysiquede
l’EMPLACEMENTqueleFRANCHISEURpourraexiger,àsa
discrétion,afinqueleFRANCHISÉseconformeàtouteset
chacunedesesobligationsstipuléesàlaprésenteycompris,
maissanss’ylimiter,àsesobligationsstipuléesauprésent
article18ainsiqu’àl’article14ci-dessus[…]».
[11]Ainsi,dansuntelcontexte,lesIntimésdoiventfaireensorte
d’éliminer«quelqueélémentquiseraitsusceptibled’engendrerla
confusionoul’erreurdansl’espritdupublic»entrelesopérationsdu
FranchiseurettoutesnouvellesopérationsdesIntimés.
[Lesitaliquessontnôtres.]
Aprèsplusieurséchangesentrelefranchiseuretlefranchisé,lefranchiséinformele
franchiseurendatedu25avril2012qu’iln’entendpasrenouvelerlaconventionde
franchise.Àplusieursoccasionsavantetaprèslafinducontratdefranchise,le
franchiseurrappelleàsonfranchiséetàsesreprésentantsleursobligationsdenon-
concurrenceetdedésidentification,puisquelelocaldanslequelétaitopéréela
franchiseappartienttoujoursàcesderniers.L’ancienfranchiséinformeégalementle
franchiseurdèsle20juillet2012vouloirouvrirunnouveaurestaurantà
l’emplacementoùétaitopéréelafranchise.
Entrelesmoisdeseptembreetdécembre2012,l’ancienfranchisétransmetà
plusieursreprisesdel’informationaufranchiseurausujetdesonnouveauprojetde
restaurant.Lefranchiseurserendd’ailleurssurleslieuxafindeconstater
l’avancementduprojetle21novembre2012.
Le7décembre2012,l’ancienfranchiséouvrefinalementsonnouveauresto-barLe
ChêneBlancàl’emplacementoùétaitopéréelafranchise.Lesdéfendeursontreçu
desmisesendemeureendatedu21décembre2012.
22Ibidauxpara10et11.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
19
Selonlefranchiseur,lerestaurantLeChêneBlancexploitéparl’ancienfranchisé
contrevenaitauxobligationsdenon-concurrenceetdedésidentificationdeson
ancienfranchiséetdesesreprésentants,pourlesraisonssuivantes23
:
[28]Ainsi,suiteàquelquesvisiteseffectuéesauChêneBlanc
depuisle9décembre2012,leFranchiseurprétendqueles
contraventionsdesIntimésàleursditesobligationssontévidentes
auchapitre,entreautres:a.durevêtementetaménagementextérieurdel’immeublede
l’Emplacement;
b.destéléviseurs;
c.desplafonds,lambris,luminairesetstoreshorizontaux;
d.dumenuetdelaprésentationdanslesassiettes.
Laprésentationdelarequêteaustadeprovisoireaeulieudèsle8janvier2013,soit
moinsd’unmoissuivantlasignificationdelamiseendemeureinitiale.
3.2.Laquestionenlitige
LaCourdevaitdéterminersi,àcestadepréliminairedesprocédures,lescritères
permettantl’obtentiond’uneinjonctionprovisoireétaientremplis,d’aprèsunepreuve
primafacie24
:
[41]Pourobteniruneordonnanced’injonctionprovisoire,ilfaut
appliqueravecrigueurlestroiscritèressuivants:
a.leFranchiseurdoitdémontreruneurgenceréelleet
immédiate;
b.leFranchiseurdoitdémontreruneapparencededroit
sérieuxou,s’ilestdouteux,quelabalancedes
inconvénientsestensafaveur;et
c.leFranchiseurdoitdémontrerunpréjudicesérieuxou
irréparable,ouqu’ilseracrééunétatdefaitoudedroit
auquellejugementnepourraremédier.[Lesitaliquessontnôtres.]
3.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
D’entréedejeu,laCourmentionnequelefranchiseurnes’estpasacquittédeson
fardeaudepreuverelativementauxtroiscritèresnécessairespourl’émissiond’une
injonctionprovisoire,etqu’ausurplus,labalancedesinconvénientsnejoue
nullementensafaveur.
Ilconvientd’aborderlescommentairesdelaCourquantàcestroiscritères
pertinentsenl’espèce.
23Ibidaupara28.
24Ibidaupara41.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
20
3.3.1.Absenced’urgence
LaCourmentionnequesilefranchiseuropéraitunrestaurantLaCageauxSportsà
Bouchervilleenseptembre2012,lorsqu’ilareçulesinformationsrelativesau
nouveauconceptderestaurantdesonancienfranchisé,ilauraitréagiplus
rapidement.Àtoutlemoins,ilauraitpuseprésenterdèsl’ouverturedurestaurantLe
ChêneBlanc,le7décembre2012.
Lefranchiseuramentionnélorsdel’audienceavoirdesplansrelatifsàl’ouverture
d’untelrestaurant,maisn’apasétéenmesurededonnerplusdedétailsàcet
égard.LaCouradoncconcluqueriennejustifiaitl’émission,pouruneduréede10
jours25
,d’uneinjonctionprovisoire.
3.3.2.Absencededroitapparent
LaCourmentionneêtre«catégorique»àl’effetque,primafacie,iln’yaaucune
confusionpossibleentreunrestaurantdelabannièreLaCageauxSportsetle
ChêneBlanc,selonlesphotographiesproduitesparl’ancienfranchisé.
SelonlaCour,ilestinutileaustadedel’injonctionprovisoiredes’attardersurla
validitédelaclausedenon-concurrence,puisqueprimafacie,lesfaitsn’établissent
aucuneconcurrencedéloyaleetillégale.Eneffet,laCourcommenteainsil’aspect
extérieurdurestaurantleChêneBlancopéréparl’ancienfranchisé26
:
[53]Quiplusest,l’aspectextérieurduChêneBlancestàl’imagede
touslesautrescommercesadjacentsàl’Emplacementetfaisant
partiedumêmecomplexeimmobilier,soitdesmursextérieursayant
unrevêtementblanc,flanquésdecolonnesrouges.
[54]QuecesoitpourleChêneBlanc,Thaïexpress,MikesouTim
Hortons,ilsonttouslamêmeapparenceextérieure.Seulesleurs
enseigneslesdistinguent,detellesortequ’unclientnefaitcertes
passonchoixenfonctiondurevêtementextérieurblancetdes
colonnesrouges,autrementilauradeforteschancesdese
méprendre.Ildoitplutôtporterattentionàl’enseignequiidentifiele
restaurant.
[55]Donc,àcestade-ci,leTribunalestsatisfaitque,primafacie,
aucuneconfusionn’estpossible,etleFranchiseurn’apasétabliun
droitapparentàfaireprotégerousauvegarderimmédiatement,ni
mêmeauniveaudelabalancedesinconvénients.
25
Art753Cpc.
26GroupeSportsceneincc2639-6564Québecinc,supranote20auxpara53à55.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
21
[Lesitaliquessontnôtres.]
3.3.3.Absencedepréjudicesérieuxouirréparable
Finalement,laCourconclutenmentionnantquelefranchiseurn’anullementétabli
quelquepréjudicesérieuxetirréparablequecesoitpouvantrésulterd’uneattente
jusqu’àl’auditiondel’injonction«provisoire[sic]»27
.
LaCourvatoutefoisplusloinenmentionnantégalementqueprimafacie,«le
conceptduChêneBlancestdifférentdeceluiduFranchiseuretcibleuneclientèle
différentedecelleviséeparlesrestaurants«LaCageauxSports»du
Franchiseur»28
.
Ilestégalementànoterquesuiten’apasétédonnéeàcedossieraustadede
l’injonctioninterlocutoireoupermanente.
3.4.Lesrépercussionsdecejugement
Austadedel’injonctionprovisoire,unfranchiseurdésirantfairerespecteruneclause
denon-concurrenceetdedésidentificationdoittoutdemêmepouvoirdémontrer,
primafacie,lestroiscritèresrelatifsàl’émissiond’unetelleinjonction,soiti)
l’urgenceréelleetimmédiate,ii)uneapparencededroitsérieuxou,s’ilestdouteux,
quelabalancedesinconvénientsestensafaveur,etiii)unpréjudicesérieuxou
irréparableauquellejugementnepourraremédier.Cettepreuveestdoncplutôt
complexeàréaliseraustadedel’injonctionprovisoire.
Parailleurs,auniveaudel’aspectextérieuruniformed’uncomplexeimmobilier
regroupantplusieursfranchisesderestauration,ilappertquelesconsommateurs
porterontuneattentionplusgrandeauxenseignesdesdifférentscommerces,cequi
réduitd’autantlesrisquesdeconfusion.Ilfauttoutefoisserappelerquecette
décisionestfondéesurlapreuveprimafacieprésentéeàlaCouretqu’uneanalyse
différentedelapreuveauraitpuêtrefaitesurlefond.
4.Concept-O-Maxincc9205-9419Québecinc29
:l’absencederelation
contractuelleentrelefranchiséetuntiersayantcontractédirectement
aveclefranchiseur,aubénéficedufranchisé
4.1.Lesfaits
27IlappertquelejugeGouinvoulaitfortpossiblementmentionnerl’attentejusqu’àl’auditionde
l’injonctioninterlocutoire,etnonl’auditiondel’injonctionprovisoire.
28GroupeSportsceneincc2639-6564Québecinc,supranote20aupara57.
29Concept-O-Maxincc9205-9419Québecinc2013QCCQ4733.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
22
Ladéfenderessedanscetteaffaire,9205-9419Québecinc(ci-aprèspourla
présentepartiele«franchisé»),aacquisen2009unefranchisedesalonde
bronzageopéréesouslabannièreBronzageLagunaauprèsdufranchiseurconnu
commelegroupeBronzageLaguna,lequelopéraitparlebiaisd’aumoinsdeux
personnesmorales,soit9156-8485QuébecincetDistributionLagunainc(ci-après
collectivementpourlaprésentepartiele«franchiseur»).Ilestànoterquelecontrat
defranchisagen’apasétéproduitaudossierdelaCourdanscetteaffaire.
Lorsdesesreprésentationsinitialesaufranchisé,lefranchiseuraindiquéqu’iloffrait
unconcept«clésenmain»,incluantnotammentlebailetlesaménagementslocatifs.
Àcesujet,lefranchiseuravaituneententeavecl’entreprisedeconstruction
Concept-O-Maxinc.(ci-après«Concept-O-Max»),demanderessedanscetteaffaire,
ausujetdeservicesàforfaitpourl’aménagementintérieurdessalonsdebronzage
delabannièreBronzageLaguna,aucoûtde125000$parsalon.Concept-O-Max
auraitnotammenteffectuélestravauxd’aménagementintérieurd’unedouzainede
salonsdebronzagedelabannière.
Concept-O-Maxaeffectuélestravauxd’aménagementrequisdansleslocauxdu
franchisé,selonleforfaitde125000$établiaveclefranchiseur,d’octobreà
novembre2009.Lefranchiseuracquitteunepremièrefacturede28743,75$émise
parConcept-O-Maxle3août2009.Undeuxièmepaiementde103477,50$est
ensuiteeffectuésuivantunefactureémiseparConcept-O-Maxle26octobre2009,
viaunchèquetirécettefoissurlecomptedufranchisé.
Enoctobre2009,lefranchiseurremetundocumentaufranchisédanslequelil
identifiecertainessommesquelefranchisédevrapayerdirectementàConcept-O-
Max,afind’acquitterl’ensembledespaiementsdusàConcept-O-Maxpourles
travauxd’aménagementintérieureffectuésdansleslocauxdufranchisé.Ilest
toutefoisànoterquelefranchisén’ajamaiscontractédirectementavecConcept-O-
Maxetqueledocumentremisparlefranchiseuraufranchisén’estqu’unrésuméde
diversfraisàpayeràlademandedufranchiseur.
Concept-O-Maxaensuiteémisdeuxautresfacturesendébut2010auxmontantsde
11497,50$etde22592,59$,lesquellesn’ontjamaisétépayées.
Suiteàlafaillitedesdeuxsociétéssouslesquelleslefranchiseuropérait,Concept-
O-Maxtransmetunemiseendemeureaufranchiséle24janvier2012concernantle
paiementdesdeuxfacturesimpayées,soitprèsdedeuxansaprèsl’émission
desditesfactures.Lapreuveaudossiernepermetpasparailleursdedéterminersi
lesdeuxfacturesenquestionontététransmisesaufranchisélorsdeleurémission
en2010.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
23
4.2.Laquestionenlitige
LaCourduQuébecdevaitdéciders’ilexistaitunliendedroitpermettantàConcept-
O-Maxderéclameraufranchisélepaiementdesdeuxfacturesémisespourles
améliorationslocativeseffectuéesdanssonétablissement,alorsquelapreuvene
faisaitétatd’aucuncontratintervenuentrecesdeuxparties.End’autrestermes,est-
cequelefaitdebénéficierdestravauxeffectuésparConcept-O-Maxpour
l’aménagementintérieureffectuédanslelocaldesafranchisepermettaitàConcept-
O-Maxdecréerunliendedroitaveclefranchisé,mêmesilarelationcontractuelle
étaitplutôtaveclefranchiseur?
4.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
LaCouraanalysélapreuveaudossieretaconcluqu’ilnepouvaitêtrefaitdroitàla
demandedeConcept-O-Max.Eneffet,9205-9419Québecincn’ajamaisretenules
servicesdeConcept-O-Max.Parailleurs,lapremièrefacturepayéeparle
franchiseuràConcept-O-Maxdataitd’uneépoqueantérieureàlasignaturedusous-
bailparlefranchisépourlaprisedepossessiondeslieuxlouésparlefranchiseur
pourl’exploitationdelafranchise.Lesinstructionsrelativesàlaconstructionont
égalementtoutesétédonnéesparunreprésentantdufranchiseur.Ilappert
égalementquelesfacturesn’auraientjamaisétéacheminéesaufranchisé,àdéfaut
depreuvedeleurtransmission.
Ensomme,laCourmentionnequedessommespayablesparlefranchiseuràdivers
créanciersaubénéficeultimedufranchisénecréentpas,àmoinsd’uncontrat,de
liendirectaveccesdifférentscréanciers.Mêmeunpaiementeffectuéparle
franchisénechangepascettesituation.
Àcesujet,laCourciteavecapprobationl’article1555CcQausujetdupaiement
effectuéparuntiersàuncontrat30
:
1555.Lepaiementpeutêtrefaitpartoutepersonne,lorsmême
qu’elleseraituntiersparrapportàl’obligation;lecréancierpeutêtre
misendemeureparl’offred’untiersd’exécuterl’obligationpourle
débiteur,maisilfautquecetteoffresoitfaitepourl’avantagedu
débiteuretnondansleseulbutdechangerdecréancier.
Toutefois,lecréanciernepeutêtrecontraintderecevoirlepaiement
d’untierslorsqu’ilaintérêtàcequelepaiementsoitfait
personnellementparledébiteur.
Ainsi,lepaiementeffectuéparlefranchisén’engagepasparlasuitelefranchiséà
titrededébiteurdeConcept-O-Max,mêmesilestravauxeffectuéssontaubénéfice
30
Art1555CcQ.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
24
dufranchisé.Ensomme,lesimplefaitpourunfranchiséd’effectuerunpaiement
relativementauxobligationsdesonfranchiseurnecréepasparailleursunerelation
contractuelleentrelefranchiséetletiers,àdéfautdecontratentreceux-ci.
4.4.Lesrépercussionsdecejugement
Enmatièredefranchisage,lefranchiseurcontracterasouventplusieursobligations
avecdestiersaubénéficeultimed’unfranchiséoud’unfranchisééventuel,quece
soitparexemplepourlalocationd’unemplacementimmobilierou,encore,pourdes
travauxd’améliorationslocatives.
Ceciétantdit,etbienquecesobligationssoientaubénéficeultimedufranchisé,à
défautdecontratliantspécifiquementlefranchisé,ilnesecréepasderelation
contractuelleentrelefranchiséetletiersavecquilefranchiseuracontracté.Une
entreprisequieffectuedestravauxaubénéficed’unfranchisé,danslecadred’une
relationcontractuelleavecunfranchiseur,auradonctoutintérêtàfaireintervenirle
franchiséaucontratsielledésirequelefranchisésoitliéencasdedéfautdu
franchiseurd’exécutersesobligations.
Parailleurs,lesimplefaitpourunfranchiséd’effectuerunpaiementpourson
franchiseurn’enfaitpasundébiteuradditionnelrelativementàl’obligationdu
franchiseurauprèsdutiersrecevantlepaiement.
5.Dunkin’BrandsCanadaLtdcBerticoinc31
:lerejetdelademande
d’interventiondel’AssociationCanadiennedelaFranchisedansune
causephareenmatièredefranchisage
5.1.Lesfaits
Cettedécisionrendueen2013parlaCourd’appel,portantsurunequestion
incidenteaulitigeprincipaldecetteaffaire,sesituedansuncontextebienparticulier
pourledroitdelafranchiseauQuébec.Eneffet,le21juin2012,laCoursupérieure
duQuébec,souslaplumedujugeTingley,arenduunedécisiontrèsimportanteen
matièrededroitdelafranchiseauQuébec,dansl’affaireBerticoinccDunkin’
BrandsCanadaLtd32
.CertainsconsidèrentàjustetitrecettedécisiondelaCour
supérieurecommel’unedesdécisionslesplusmarquantesdepuisdesannéespour
ledomainedufranchisage33
.
31Dunkin’BrandsCanadaLtdcBerticoinc,2013QCCA867.
32BerticoinccDunkin’BrandsCanadaLtd,2012QCCS2809.
33FrédéricP.Gilbert,«Développementsjurisprudentielsrécentsendroitdelafranchise»,dans
Développementsrécentsendroitdelafranchise(2013),ServicedelaFormationcontinueduBarreau
duQuébec(Cowansville,YvonBlais,2013)291.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
25
Danscetteaffaire,21franchisésquébécoisdelabannièreDunkinDonuts,ayant
opéré32restaurantsdelabannièreauQuébec,ontpoursuivilefranchiseurDunkin’
BrandsCanadaLtd(ci-aprèspourlaprésentepartiele«franchiseur»)pourobtenirla
résiliationdeleurscontratsdefranchiseetdeleursbaux,enplusdedemanderune
réparationdeplusde16,4millionsdedollarspourdesdommagessubisentre1995
et2005,suiteauxmanquementsdufranchiseuràsesobligationspendantcette
période.
Suiteàunprocèsde71joursrépartissuruneduréedetroisans,lejugeTingleya
finalementcondamnélefranchiseuràverserunpeuplusde16,4milliondedollars
auxfranchisésdemandeurs,enreconnaissantparailleursquelefranchiseurestlié
pardesobligationsimplicitesquidécoulentdelanatureducontrat,del’usageetde
laloi34
.
ParmilesobligationsimplicitesdufranchiseurpourlesquelleslaCours’estdite
satisfaitedelapreuved’unmanquement,notonsdesmanquementsauxobligations
suivantes:«manquementàl’obligationdeconsultation,desoutienetd’assistance,
unnombretropfaibledeconsultantspourserviradéquatementlemarchéduQuébec
etlemanquementquantauretraitdefranchisésnonperformantsduréseaudu
Québec»35
.
PourplusdedétailsausujetdeladécisiondelaCoursupérieure,voirnotammentun
excellentrésumédansl’articledel’auteurFrédéricP.Gilbert«Développements
jurisprudentielsrécentsendroitdelafranchise»36
.
Lefranchiseuraensuiteportélacauseenappelle23juillet2012.Comptetenudes
importantesimplicationsdujugementdelaCoursupérieurepourlesfranchiseurs
canadiensopérantauQuébec,l’AssociationCanadiennedelaFranchise(ci-après
«ACF»)adéposéunerequêtedevantlaCourd’appelafindepouvoiragiràtitre
d’intervenante,suivantl’article211Cpc.
LadécisionicidiscutéeestdoncladécisioninterlocutoirerendueparlaCourd’appel
ausujetdecettedemanded’interventiondel’ACFdanslecadredel’appeldela
décisiondelaCoursupérieureayanteudesrépercussionsimportantespourledroit
dufranchisageauQuébec.
5.2.Laquestionenlitige
34BerticoinccDunkin’BrandsCanadaLtd,supranote32aupara50.
35FrédéricP.Gilbert,supranote33àlap295,commentantleparagraphe55deladécisiondela
Coursupérieure.
36FrédéricP.Gilbert,supranote33àlap273.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
26
LaCourd’appeldevaitdéterminersielleaccordaitounonl’interventiondel’ACF
danslecadredel’appeldeladécisiondelaCoursupérieure,suivantladiscrétion
judiciairequiluiestréservéeenvertudel’article211Cpc.
5.3.L’analyseetlesconclusionsdelaCour
LaCourd’appeldébutesescommentairesenmentionnantquependantladizaine
d’annéesnécessairespourlapréparationetledéroulementduprocèsjusqu’en
appel,l’ACFn’ajamaisétéunepartieaulitige.Suivantsarequête,l’ACFdésirait
intervenirafindedéposerunmémoireetd’effectuerdesreprésentationslorsde
l’audition,danslamesureoùelleyétaitautoriséeparlaCoursuivantl’article211
Cpc:211.Untierspeutdemanderàintervenirpourfairedes
représentationslorsdel’instruction.Ildoitpourcefaireinformerles
partiesparécritdubutetdesmotifsdesonintervention.Letribunal
peutl’yautoriser,s’ill’estimeopportun,comptetenudesquestions
enlitigeetaprèsavoirentendulesparties.
[Lesitaliquessontnôtres.]
Selonlespointssoumisparl’ACF,ladécisionàêtrerendueparlaCourd’appelest
depremièreimportancepourl’industriedufranchisage.Ainsi,soninterventionserait
nécessaireafind’assisterlaCouràcomprendrel’industriedufranchisageauCanada
etlesconséquencespossiblesdumaintiendujugementdepremièreinstance37
.
Danssonanalyse,laCourd’appelmentionnelesdeuxcritèresàprendreencompte
pourl’autorisationd’uneinterventionenvertudel’article211Cpc,soiti)lecaractère
opportund’accorderounonlademanded’interventiondel’ACF,etii)sil’intervention
estjustifiéeconsidérantlesquestionsenlitige.
LaCourmentionnequedanslescausesquiconcernentledroitpublic,lesdroits
fondamentauxetlesquestionsdechartes,lestribunauxontétépluslibérauxdans
l’acceptationdedemandesd’intervention.Toutefois,danslescausestraitant
purementdelitigesprivés,lestribunauxontétébeaucoupplusprudents.LaCour
rappellenotammentquelaCourd’appelelle-mêmeasoulignél’importancequ’une
partieintervenantesoitenmesurededémontrerquelespartiesaulitigenesoient
pasenmesuredetenircomptedetouteslesquestionsencausedefaçoncomplète
etrigoureuse38
.
Danssonanalyse,laCouratoutefoisdémontréquel’interventiondel’ACFvisaità
contesterl’existenced’obligationsimplicitestellesquereconnuesparlejugementde
premièreinstance,cequiconstitued’oresetdéjàunepartiedesconclusions
demandéesparlefranchiseurappelant.LaCourcomparemêmelesarguments
37
Dunkin’BrandsCanadaLtdcBerticoinc,supranote31aupara7.
38Ibidauxpara14à17.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
27
contenusdanslademanded’interventiondel’ACFavecl’inscriptionenappeldu
franchiseurappelant,afindejustifierlefaitqu’ellen’estpasconvaincuequeles
argumentsdel’ACFserontdifférentsdeceuxquiserontd’oresetdéjàprésentéspar
lefranchiseurappelant.Suivantcetteanalyse,laCourmentionnequ’ilapparaît
évidentquelefranchiseurappelantargumenterasurlesmêmespointsqueceuxque
l’ACFdésiraitmettredel’avantparsonintervention39
.
Parailleurs,ilestégalementprisencompteparlaCourquel’interventiondel’ACF
pourraitforcerlesfranchisésintimésàallouerdutempsetdessommesd’argent
additionnellesafind’affronteruneautrepartieadverse,créantainsiun
débalancemententrelespartiesquantauxdeuxpointsdevueenlitige,audétriment
desfranchisésintimés40
.
LaCourconclutenindiquantquedansunlitigedenatureprivéetelquecelui-ci,elle
nevoitpascommentl’interventiondel’ACFseraitautrechosequ’unerépétitiondela
plupartdesargumentsquiserontdéjàmisdel’avantparlefranchiseurappelant41
:
[29]Attheendoftheday,thisappealisaprivatecommercial
disputebetweenafranchisorand21ofitsfranchisees.Itinvolvesthe
interpretationofspecificfranchiseagreements.Inhisjudgment,the
trialjudgefoundthatexpressandimpliedcontractualobligations
werebindingupontheparties.Thisis,infact,typicalofthe
interpretationofcontractsbycourtsincommercialdisputes.Given
thatbothpartieswillnodoubtargueatlengththeapplicablerulesof
interpretation,IcannotseehowtheinterventionoftheCFAwillbe
anythingbutarepetitionofmostoftheargumentsthatAppellantwill
putforward.
[30]Thiscaseisnotoneinvolvingpubliclaw,fundamentalrightsor
Charterissues.TheCFAhasnodirectinterestinthelitigationperse.
Bothsidesarerepresentedbycompetentcounselwhohave
thoroughlyarguedtheissuesattrialandwhowillnodoubtdothe
sameintheappealprocess.Eachsidehasbeenallowedtofile
longerfactumsof60pagessothattheymightproperlytreatthe
numerousissuestobedebatedinappeal.Thishardlyappearstobe
acasewheretheadditionofotherrepresentationswillbenefitthe
Courtorwhereaninterventionwillbringanovelperspectivetothe
dispute.
[Lesitaliquessontnôtres.]
39Ibidauxpara22,25à28.
40Ibidaupara24.
41Ibidauxpara29-30.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
28
Suivantcesdernièresobservations,laCourd’appeladoncrejetélademande
d’interventiondel’ACF.Aumomentd’écrireceslignes,l’appelsurlefondn’a
toujourspasétéentenduparlaCourd’appel.
5.4.Lesrépercussionsdecejugement
Ildécouledecejugementquesil’ACFdésireintervenirdansl’avenirdanslecadre
d’uneaffaireimpliquantdesfranchiseursetfranchisésauQuébec,elledevrafort
probablementlefaireàunstadepréliminairedudossier,etnonattendrequel’affaire
soitrendueauniveaudel’appel,suivantlescommentairesdelaCourd’appelsurle
momentchoisiparl’ACFpourintervenir.
Parailleurs,ilappertquel’ACFdevraégalementêtreenmesurededémontrer,si
elledésireintervenirdanslecadred’unetelleaffaire,quelesargumentsqu’elle
désireprésentersontdesargumentsdifférentsdeceuxd’oresetdéjàprésentéspar
leoulesfranchiseursimpliquésaudossier.
Conclusion
Cesdécisions,couvrantunéventaildesujetsreliésaudroitdufranchisage,nous
rappellentquelesfranchiseursetfranchiséssontsoumisàdiversesobligationset
devoirslorsquevientletempsdeconclureuncontratdefranchise,toutautantque
lorsdel’exécutionoudelarésiliationd’untelcontrat.
DanslaprovincedeQuébec,lesrelationscontractuellessontsoumisesaudroitcivil
québécois,toutautantquelesrelationsextracontractuellesdesfranchiseurset
franchisésavecdestiers.Ilenestégalementdemêmeauniveaudelaprocédure
civile,quecesoitaustadedel’injonctionprovisoireoupourunedemande
d’interventiondanslecadredel’appeld’unedécisiondepremièreinstance.
Ilestdoncnécessaire,pourlepraticienœuvrantdansledomainedudroitdela
franchise,dedemeureràl’affûtdesdéveloppementsetdel’applicationdudroitcivil
québécoisenmatièredefranchisagepourlesfranchiseursetfranchisésquiontune
présencesurleterritoirequébécois.
Pourlesfranchiseursayantunvasteréseaudefranchisésquitranscendelaprovince
deQuébec,ilseraégalementdelapremièreimportancedecomprendreles
implicationsdudroitcommunapplicabledanschacunedesautresprovinces
canadiennes,afindepouvoirappliquerleplusuniformémentpossibleuncontratde
franchiseàdifférentsfranchiséssituésdansdesprovincesdifférentes.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
29
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,
marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireet
artistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;
biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-how
etconcurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,
distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeet
arbitrage;vérificationdiligenteetaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentand
trademarkagentsdedicatedsince1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsof
intellectualproperty:patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certification
marksandindicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-trust;
licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionandbusinesslaw;
marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
30
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTO
THEWORLD
MarquesdecommercedeROBIC,
SENCRL(«ROBIC»)