Protection des jeux vidéo: la propriété intellectuelle en mode multijoueur
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
PROTECTIONDESJEUXVIDÉO:LAPROPRIÉTÉINTELLECTUELLEENMODE
MULTIJOUEUR
LOUIS-PIERREGRAVELLEETJEAN-FRANÇOISJOURNAULT*
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
1.Introduction
2.Lesoutilsdeprotection:«Veuillezsélectionnervotremode»
2.1Ledroitd’auteur2.1.1Principesgénéraux
2.1.2Exemplesd’élémentspotentiellementvisésparledroitd’auteur
2.1.2.1Lecodesource
2.1.2.2Lescomposantesaudio-visuelles
2.1.2.3Lespersonnages
2.1.2.4Lesmodificationsounouvellesversions
2.2Lesmarquesdecommerce2.2.1Principesgénéraux
2.2.2Élémentsadditionnelspotentiellementvisés
2.3Lesbrevets
2.3.1Principesgénéraux
2.3.2Exemplesd’élémentspotentiellementbrevetables
2.3.2.1Consoles,accessoiresetpériphériques
2.3.2.2Architecturederéseaux
2.3.2.3Moteursdejeu
2.3.2.4Mécaniquedejeu
2.4Lesdessinsindustriels2.4.1Principesgénéraux
2.4.2Exemplesd’élémentspotentiellementprotégeablespardessin
industriel
2.4.2.1Aspectvisueld’élémentsmatériels
2.4.2.2Interfacesgraphiqueseticônes
3.L’utilisationd’élémentsprotégés:modecoopératifouduel
3.1Inclusionvirtuelled’élémentsdumonderéel
3.2L’imagedemarquedesindividus
4.Conclusion
©CIPS,2012.*Louis-PierreGravelleestavocat,ingénieuretagentdebrevetsetJean-FrançoisJournaultestavocat
etingénieur,tousdeuxmembresdeROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats,
d’agentsdebrevetsetd’agentsdemarquesdecommerce.Développementsrécentsenpropriété
intellectuelle2012,coll.ServicedeFormationcontinueduBarreauduQuébec.Publication421.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
2
1.Introduction
L’industriedujeuvidéoestununiverscomplexesituéàlacroiséededivers
domaines,tantartistiquesquetechnologiques.Lesjeuxvidéomodernes
comprennenteneffetunemécaniquedejeuavancéeetrequièrentsouventla
contributiond’élémentstouchantàlaphysique,l’intelligenceartificielle,l’imagehaute
définition,latechnologie3D,l’audionumérique,l’électroniqueetles
télécommunications.
Depuisleursdébuts,lesjeuxvidéoontcheminéàpartird’uneindustrieplutôt
marginale,ayantuncréneautrèsspécifique,versl’industrieglobalequel’onconnaît
aujourd’hui.Ilestdésormaispossibledejoueràpartird’appareilsdivers(consolede
jeux,ordinateurpersonnel,tablette,appareilmobile,etc.)àdesjeuxvariés
(aventure/action,jeuxderôle,sport,stratégie,aptitudecognitive/casse-tête,musical,
etc.).Cettediversitéabienservil’industriequiatteintmaintenantunlargepublic,
59%desCanadiensaffirmantavoirjouéàunjeuvidéoaucoursdesquatre
dernièressemaines.
1
Leurpopularitésetraduitpardesrevenusimportantsdontlesentreprises
canadiennesontsutirerprofit.L’impactéconomiquedesjeuxvidéoétaitde1,7
milliarddedollarssurl’économiecanadienneen2011,avecunecroissanceprojetée
de17%aucoursdesdeuxannéessuivantes.L’industriedujeuvidéocanadienneest
latroisièmeenimportancedanslemondepourlenombred’employés,générant16
000emploisauCanada.
2
Latailledumarchéfaitcependantdecetteindustrieunecibledechoixpourles
contrefacteurstentantdeprofiterdesprofitsgénérésparcettedernière.Dansce
contexte,unestratégiedeprotectiondelapropriétéintellectuellereflétantcette
mixitédesdomainestouchés,enfaisantappelàunecombinaisondesdifférentes
formesdeprotectionoffertes,s’avèreunatoutmajeurpourlacroissancedes
entreprisesœuvrantdanscedomaine.Quelsaspectspeuventbénéficierd’une
protection?Commentbienciblerlaformedepropriétéintellectuelleadéquatepour
lescomposantesimportantesd’unjeuoud’uneplateforme?Pourquoiobtenir
certaineslicencesd’utilisationpourunjeuàvenir?Cesontquelques-unesdes
questionsquiserontabordéesaucoursduprésenttexte,àtraversdenombreuxcas
récentsetcertainesautresaffairescélèbres.Lajurisprudencecanadienneenla
matièren’étantpastrèsabondante,plusieursexemplesservantàillustrernospropos
serontcependanttirésdelajurisprudenceaméricaine.
1«2011EssentialfactsabouttheComputerandVideoGameindustry»,EntertainementSoftware
AllianceofCanada,
consultéle10août2012(ci-après«EssentialFacts»).
2Ibid.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
3
Finalement,puisqu’ildemeurequel’industriedujeuvidéoest,àplusieurségards,
unesous-classedel’industrielogicielle,noustenteronsaucoursduprésentarticle
denousconcentrersurlesaspectsspécifiquesauxjeuxvidéoàl’intérieurde
l’industrieglobaledeslogiciels.Àtitred’exemple,bienqu’ilexistedesprécédents
intéressantsconcernantlarelationentreunemployeuretuncontractanttraitantdela
propriétédudroitd’auteursurlelogicieldéveloppéenlienavecunjeuvidéo,
3les
principesàcetégardsontsemblablesàceuxreconnusdansl’industriedulogicielet
neserontpasabordés.Similairement,lesquestionsdestandardsetde
communautésdebrevetsquifontgrandbruitdansl’industriedestélécommunications
sontégalementprésentesdansl’industriedujeuvidéo,maisneferontpasl’objetde
discussiondansleprésentarticle,lesprincipesapplicablesétantlesmêmesque
pourlesautresindustriesvisées.
2.Lesoutilsdeprotection:«Veuillezsélectionnervotremode»
Enmatièredejeuvidéocommedansdenombreuxautresdomaines,cen’est
souventqu’unefoisqu’unproduitobtientdusuccèsetdevientlacibledes
contrefacteursquelescréateursréalisentl’importanced’uneprotectionadéquate
visantàempêcherladistributionetlaventedecopies.Cetteréalitéalongtempsété
davantageprésentedansledomainedujeuvidéooù,comptetenudel’évolution
rapideetducaractèrerésolumentartistiquedenombreuxéléments,plusieursétaient
portésàcroirequeseulelacréativitéconstantepouvaitpermettrededevancerla
compétitionetéviterlacopie.
Aveclamaturationdel’industrie,ilsemblecependantquelesentreprisesœuvrant
danscedomainesontdeplusenplusintéresséesàtirerprofitdesoutilsde
protectiondisponiblesafindeprotégerlesinvestissementsréaliséslorsdephasesde
développementetdecréation.Unindicedecetteouverturedel’industrieenversla
protectiondesactifsintellectuels,quiconstituentsouventlecœurdesactifsdes
compagniesœuvrantdanscedomaine,estlenombregrandissantd’articleset
d’ouvragesécritssurlesujetetdeconférencesprésentéeslorsdescolloqueset
séminairesdédiésauxjeuxvidéo.
Ladiversitédesélémentsinclusdansunjeuvidéoetdesoutilsnécessairesafinde
permettreauxutilisateursd’yjouerrendcomplexeladéterminationdesdifférents
aspectspouvantbénéficierd’uneprotection.Laprésentesectionvisedoncà
présenterlesdifférentsoutilsdisponiblesetàidentifierdesexemplesd’éléments
pouvantfairel’objetd’uneprotectionpourchacund’entreeux.
2.1Ledroitd’auteur
3VoirparexempleAmusementsWiltronInc.c.Mainville(1991),40C.P.R.(3d)521.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
4
2.1.1Principesgénéraux
Defaçongénérale,ledroitd’auteurviseàprotégeruneœuvreprésentéesousune
formelittéraire,dramatique,musicaleouartistique
4,ainsiquelesprogrammes
d’ordinateur
5etlescompilations6.Avantageusement,ledroitd’auteurnaît
automatiquementaumomentdelafixationd’uneidéesurunsupporttangibleetne
nécessiteaucuneformalitéadditionnelleafindeproduireseseffets.L’enregistrement
dudroitd’auteurauprèsdesbureauxcompétents(l’Officedelapropriété
intellectuelleduCanada(ci-après«OPIC»)pourcequiestduCanada)offre
cependantplusieursavantages,telsquelaprésomptionjuridiquerelativeàla
propriétédudroitd’auteur.
Ledroitd’auteurcomprendégalementunecomposanteappelée«droitmoral»qui
permetàl’auteurdeprotégerl’intégritédesonœuvre.
7Enmatièredejeuvidéo,ila
étéargumentéqu’undispositifmatérielpermettantdechangercertaines
caractéristiquesd’unjeulorsquebranchéentrelaconsoleetlacartouchedejeuallait
àl’encontredudroitmoralducréateur
8.Lavaleurdecetargumentdemeure
nébuleuseauCanadapuisquelaCouratranchécetteaffairesurdesbases
différentes,évitantdeseprononcersurcettequestionprécise.Àpremièrevue,il
semblecependantqu’untelargumentestconformeauxprincipesdelaLoi,cette
dernièreneposantpasderestrictionparrapportautyped’œuvrespourlesquellesle
droitmoralexiste,laissantainsicroirequecedernieresttoutaussiapplicableaux
programmesinformatiquesqu’auxœuvresayantuncaractèreplusartistique.
Lamultidisciplinaritédesjeuxvidéo,quitouchentàplusieursdomainesetpeuvent
renfermerunepluralitéd’œuvresdetypesdifférents,peutégalementsusciterdes
questionsjuridiquesdifficilesàrésoudre.Cefutnotammentlecasrécemmentdans
lecadredel’affaireEntertainmentSoftwareAssociationc.Sociétécanadiennedes
auteurs,compositeursetéditeursdemusique
9portéedevantlaCoursuprêmedu
Canada.Danscettedernière,laCourdevaittrancherlaquestionàsavoirsi,lorsdu
téléchargementd’unjeuvidéosurInternet,latransmissiond’unecopiepermanente
d’unjeuvidéorenfermantuneœuvremusicaleéquivalaità«communiquer»cette
œuvreaupublic,justifiantainsilepaiementsupplémentairederedevancesde
reproductiondel’œuvremusicale.LaCoursuprêmeaconcluqueleprincipedela
neutralitétechnologique(quidicteuneuniformitéd’applicationdelaloivis-à-visdes
supportstraditionnelsetdessupportsplusavancéssurleplantechnologique)faisait
ensortequ’iln’yavaitpaslieud’imposeruncoûtadditionnelàunetransmission
d’unecopiedujeuparInternet,parrapportàl’achatd’unexemplaireenmagasinou
parlaposte.Puisquelesredevancespourlareproductiondel’œuvremusicaledans
4Art5delaLoisurledroitd’auteur,L.R.C.(1985),ch.C-42(ci-après«L.D.A.»).5Art2delaL.D.A.6Ibid.7Art14.1delaL.D.A.8NintendoofAmericaInc.c.CamericaCorp,(1991)34C.P.R.(3d)193,par21-22(C.F.P.I.),(ciaprès
«AffaireNintendo»).
92012CSC34(CanLII).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
5
lejeuontdéjàétéverséesautitulaire,lefaitdedevoirpayeruneredevance
supplémentairelorsd’unetransmissiondujeuparInternetauraitcrééunfardeau
additionnelnon-justifiésimplementpourl’utilisationdetechnologiesInternetcomme
moded’acheminementd’unecopiedujeuchoisiparl’utilisateur.Cettedécision
constitueunevictoirepourl’industriedesjeuxtéléchargeablesenligneetpourles
consommateursutilisantcecanaldedistribution.
2.1.2Exemplesd’élémentspotentiellementvisésparledroitd’auteur
2.1.2.1Lecodesource
Lesprogrammesd’ordinateursontmaintenantunecomposantespécifiquement
prévueàlaLoisurledroitd’auteurcommeétantuneœuvrelittéraireprotégeable
10.
Àcetitre,touteséried’instructionspermettantàunjoueurd’utiliseruneconsole,un
ordinateur,untéléphoneportableouunautreappareilafin,parexemple,dejouer
unepartiedehockeyvirtuellecontresonéquipefavorite,estprotégéepourvuqu’elle
soitoriginale.Ainsi,toutepersonnequicopielecodesourced’unjeuvidéoformant
cetteséried’instructionscommetuneviolationdedroitd’auteur.Cetteprotectionest
indépendantedulangagedeprogrammationutilisé.
Signequeledroitévolue,bienqu’aujourd’huicetteprotectionnefasseaucundoute,
deparsoninclusiondansletextedelaloi,l’unedespremièresaffairescanadiennes
dedroitd’auteurrelativeauxjeuxvidéo
11portaitexpressémentsurcettequestion.La
CourfédéraledepremièreinstanceavaitalorsjugéquelaquestiondesavoirsilaLoi
surledroitd’auteurpouvaits’étendreaucodesourced’unjeuvidéoétaitassez
importantepourjustifierlerefusdel’injonctiondemandéepardemandeuretdevait
êtredécidéeparlejugeduprocès.
2.1.2.2Lescomposantesaudio-visuelles
Pourlescréateurs,ilestsouventimportantd’obteniruneprotectionallantau-delàde
celleofferteparledroitd’auteursurlecodesource,danslebutd’empêcherune
tiercepartiedereproduirelesélémentsvisuelsetsonoresd’unjeuviauncode
sourcedifférentquineconstitueraitpasunecopieducodesourcedujeuoriginal.
Lestribunauxaméricainsontdepuislongtempsreconnulapossibilitédeprotection
desélémentsaudiovisuelspardroitd’auteur,maisnonsansdevoirtrancher
quelquesquestionspréalables.Dansl’affaireMidwayMfg.Co.c.ArcticInternational
Inc
12,laCourétaitnotammentappeléeàdéterminersiunjeuvidéopouvaitse
qualifiercommeœuvreaudio-visuelle,àlalumièredeladéfinitionlégislativeédictant
10Art2delaL.D.A.11Atari,Incc.VideoAmusementofCanada,Ltd,1982CF1100(C.F.P.I.).12704F.2d1009(7thCir.1983).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
6
quecelaviseune«séried’imagesliées»13.Eneffet,puisquedansunjeuvidéola
séquenced’imagesaffichéesàl’écranvarieàchaquefoisquelejeuestjoué,par
oppositionàuneséquencefixe(présentéeparexempledanslemodepassifaffiché
danslesjeuxd’arcadepourpromouvoirlejeulorsqu’aucunjoueurnejoue)laCour
devaitdéterminersiunetelleséquenced’imagesrépondaitàladéfinitiondelaLoi.
LaCourdevaitégalementdéterminersicen’étaitpasplutôtlejoueur,parsonaction
àpartirducontrôleur,quicréaitlaséquenced’imagesetréalisaituneœuvreà
chaquepériodedejeu.LaCourafinalementdécidéquelesimagesétaient
suffisammentliéespourconstitueruneœuvreaudio-visuelleetquel’effortcréatif
d’unjoueurétaitinsuffisantpourcréerunœuvrelorsdechaquepériodedejeu,ce
dernierétantlimitéaunombredeséquencesparmilesquelleslejeuluipermettaitde
choisir.AinsilaCouraétabliquelesjeuxvidéoétaientdesœuvresprotégeablespar
droitd’auteur,unprincipequiestmaintenantclairementreconnuausuddela
frontière.
AuCanada,iln’existeàcejouraucunedécisionfaisantautoritéconcernantla
protectiondeseffetsaudio-visuelsd’unjeuvidéopardroitd’auteur.Certainescauses
canadiennesonttraitédecettequestion,sanspourautantyapporteruneréponse
claireetsatisfaisante.Parexemple,dansl’affaireNintendoofAmericaInc.c.
CamericaCorp.,
14dansuncontexted’injonction,laCouraindiquéqu’ilétait
certainementplausiblequelaLoisurledroitd’auteuroffreuneprotectionpourles
élémentsaudio-visuelsd’unjeuvidéo,maisquelesargumentsallantàl’encontrede
cetteconceptionétaientégalementdéfendables.Elleadoncdéclaréquecela
constituaitunequestionsérieusedevantêtretranchéeauprocès.
Puisquelaséquenced’imagesetlatramesonoreconstituantlareprésentation
audio-visuelledelagrandemajoritédesjeuxvidéosontàplusieurségardssimilaires
àcelled’unfilm,ilestcependantpossibledecroirequelesaspectsaudio-visuels
d’unjeusontassimilablesàuneœuvrecinématographiqueauCanada.Àceteffet,
noussommesd’avisque,commecertainsauteurslefontvaloir,unemajoritédes
jeuxvidéorencontrentlescritèrespropresauxœuvrescinématographiques:une
séquenced’imagesenregistréesurunsupportetpouvantêtreaffichéecommeune
imageanimée,justifiantainsiunetelleprotectionendroitcanadien
15.
Unetelleconclusionestcependanttributaireduniveaudecontrôledel’utilisateursur
ledéroulementdel’action.Ainsi,plusunjeuvidéos’éloigneraduconcepttraditionnel
oùlesactionsd’unjoueursontlimitéesparlamécaniquedejeupréétablieparle
concepteur,plusilseradifficiled’assimilerlesélémentsaudio-visuelsàuneœuvre
cinématographique.Parexemple,lesjeuxmassivementmultijoueurs(souvent
référencésparleuracronymeanglais«MMOG»),oùlesactionsdesjoueurssont
13Voir17U.S.C.§101.14AffaireNintendo,préciténote9.15BarryB.SOOKMAN,Computer,InternetandElectronicCommerceLaw.Toronto,Carswell,2011,
volume2,chapitre3,pp.104-105
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
7
trèspeucirconscritesparlamécaniquedejeu,seraientplusdifficilementconciliables
avecladéfinitiond’œuvrecinématographique.
Encequiconcernelamusiqueutiliséedanslesjeuxvidéo,uneprestationmusicale
étantinséréeàl’intérieurd’unjeuvidéopourraitconstitueruneœuvreàpartentière,
enabsencedesoninclusiondanslejeuvidéo.Cependant,auvudelarécente
décisiondelaCoursuprêmedansl’arrêtRe:Sonnec.Fédérationdesassociations
depropriétairesdecinémasduCanada
16,ilappertquel’inclusiond’un
enregistrementexistantd’uneprestationmusicaleàuneœuvrecinématographiquea
poureffetdefaireentrercetteprestationdanslaportéeduterme«bandesonore»,
ayantainsicommeconséquenced’assujettircetteprestationàl’exclusionvisantles
enregistrementssonoresaccompagnantuneœuvrecinématographique.
17Ainsi,une
telleprestationlorsquefaisantpartied’unjeuvidéo,dontlesaspectsaudio-visuels
sontassimilablesàuneœuvrecinématographique,nedonneplusledroitàson
interprètedepercevoiruneredevanceindépendantepourl’exécutionenpublicoula
communicationaupublicpartélécommunicationdecettedernière,conformémentà
l’article19delaLoi.
2.1.2.3Lespersonnages
Danslamesureoùlespersonnagesprésentésdansunjeuvidéosontoriginaux,il
estégalementfortprobablequecesdernierspuissentaussibénéficierd’une
protectioncontrelacopieauCanada.Plusunpersonnageseraitsingulier,tantdans
sonapparencequedanssoncaractère,plusunjeuvidéoconcurrentincluantun
personnagesimilairepourraitpermettredeconclureàuneviolationdudroitd’auteur.
Àcestade,ilestimportantderappelerlafonctionpremièredudroitd’auteurquiest
deprotégerlamatérialisationd’uneidéeetnonuneidéeensoi.Cettedistinctionest
bienillustréeparunesériededécisionsaméricainesportantsurdesjeuxsimilaires
aupopulairePac-Man
18.
Dansunepremièreaffaire
19,laCouraconcluquelejeuJawbreakern’étaitpasune
violationdudroitd’auteurdujeuPac-Man.Pourenarriveràcetteconclusion,laCour
aanalysélessimilaritésetdifférencesentrelesdeuxjeuxetaconcluquemêmesi
danslesdeuxcaslejeuconsistaitenunpersonnageprincipal«avaleur»parcourant
unlabyrintheafind’avalerdesobjets,toutenétantpourchassépardesennemis(les
rôlesétantinverséslorsqu’unobjetspécialestavalé),cetteidéegénéralenepouvait
bénéficierdelaprotectiondudroitd’auteur.Parmilesdifférencesdanslamiseen
162012CSC38(CanLII).17Art2delaL.D.A.18VoirladiscussionàcesujetdansdansJonFESTINGER,ChrisMETCALFEetRochRIPLEY,
«VideoGameLaw»,2ndedition,Markhman,LexisNexisCanada,2012.pp.63-67(ci-après«Video
GameLaw»)
19Atari,Inc.c.Williams,217U.S.P.Q.(BNA)746(E.D.Cal.1981)
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
8
œuvreduconcept,laCouranotéquelaformedesennemis,ainsiquelacouleurde
l’avaleuretdesennemisétaientdifférentes.
Paropposition,dansunesecondeaffaire
20impliquantégalementunconceptde
labyrintheoùunpersonnagesedéplaceafind’avalerdesobjets,laCouraconcluen
faveurd’AtaridétenantlesdroitssurlejeuPac-Manetaaccordéuneinjonction
préliminaireàl’encontred’uncompétiteurvoulantmettreenmarchélejeuK.C.
Munchkin.Danscecas,malgrélesdistinctionsrelativesàladynamiquedejeu(lejeu
K.C.Munchkincomprenant,parexemple,uneportionseterminantenculdesac,ce
quin’étaitpasprésentdanslejeuPac-Man,ainsiqueplusieursmodesdifférents
ajoutantàlacomplexité),laCouraconcluquel’appropriationdespersonnagesdu
jeuPac-Man
dansK.C.Munchkinjustifiaitl’émissiondel’injonction.Àceteffet,la
Couranotéquelefaitd’utiliserun«avaleur»etdesennemisenformedefantôme
similairesàceuxdujeuPac-Mancapturaitl’essencedecelui-cietallaitdoncainsi
bienau-delàdelasimpleappropriationduconceptgénérald’unjeu.
2.1.2.4Lesmodificationsounouvellesversions
Ledroitd’auteurpeutégalementêtreutiliséavecsuccèspourprotégerunjeuvidéo
contrelacréationdeversionsmodifiéesd’unjeuoriginal,souscertainesconditions.
Ainsilacréationd’uneversionamélioréed’unancienjeupopulaire,comprenantpar
exempledesimagesenhautedéfinitionalorsquelejeuoriginaloffraitdes
graphiquesplusrustiques,pourraitêtreempêchéeparledétenteurdudroitd’auteur
surlejeuoriginal.
21Cesprincipespourraientégalementserviràempêcherun
utilisateurdecréeruneextensionouunesuited’unjeusansl’accorddudétenteurdu
droitd’auteur.
L’affaireMicroStarc.FormGenInc.
22afourniunbelexempledemodification
justifiantl’émissiond’uneinjonctionpréliminairesefondantsurlaviolationd’undroit
d’auteur.Danscetteaffaire,undisquecomprenant300tableauxsupplémentairesdu
jeuDukeNukem3Dcrééspardesutilisateurs,etintituléNukeIt,étaitmisenvente.
LaCourd’appelarejetéladécisiondelaCourdepremièreinstance,concluantque
lestableauxadditionnelsprésentssurledisqueNukeItvisaientdeséléments
protégéstelslespersonnagesetl’essencedurécitdujeuoriginal.
Bienquel’affaireMicroStarprécitéesoitissuedestribunauxaméricainsetrepose
largementsurleconceptd’œuvredérivéequiestplusétendudanslaloiaméricaine,
toutporteàcroirequ’untribunalcanadienenseraitarrivéàuneconclusionsimilaire
s’ilavaitétéconfrontéàuntelscénario.Eneffet,noussommesd’avisqu’envertude
20Atari,Inc.c.NorthAmericanPhilipsConsumerElectronicsCorp.,672F.2d607(7thCir.1982)21Voirparexemple:ZackBASTIAN,YourNostalgia,WhileCharming,IsIllegal:theProblemwithFan
Remakes,
le8août2012
22154F.3d1107(9thCir.1998).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
9
l’énoncéci-dessous,provenantdujugementmajoritairesouslaplumedujuge
Binnie,dansl’affaireThébergec.Galeried’ArtduPetitChamplaininc.
23etdes
principesgénéralementreconnusenmatièred’œuvredérivéeauCanada
24,ilest
raisonnabledecroirequelanotiond’œuvredérivéepourraitêtreutiliséeauCanada
pourempêcherlareproductiond’unepartieimportanted’uneœuvretellequeles
personnagesetl’essencedurécit:
[71]Onretrouveleconceptd’œuvredérivéedanslaConventionde
Berneetdanslalégislationsurledroitd’auteurdesÉtats-Unis,
d’Angleterre,d’Australie,deNouvelle-ZélandeetduCanada.Toutes
cesdispositionstémoignentdelaprogressioncommunedesloissur
ledroitd’auteurdontlaprotectionétroitecontrelasimple
reproductionmatériellelittérales’estétenduepourdonner,au
titulairedudroitd’auteur,lecontrôlesurcertainschangementsde
médiumetcertainesadaptationsdel’œuvreoriginale.Bienquela
notiond’«œuvresdérivées»trouveéchodansd’autresressorts,
notammentauCanada,lelibellédelaloiaméricaineauneportée
particulièrementétendue,notammentencequiconcernelestermes
[TRADUCTION]«touteautreformedanslaquelleuneœuvrepeut
êtrerefaçonnée,transforméeouadaptée»dontonneretrouvepas
l’équivalentprécisdanslalégislationcanadienne.
[…]
[73]Jedoissoulignerque,mêmesinotreloinecontientpasde
notionexpliciteetdistincted’«œuvredérivée»,lesmots«produire
oureproduire[…]l’œuvre,sousuneformematériellequelconque»
figurantaupar.3(1)confèrentauxartistesetauxauteursledroit
exclusifdecontrôlerlapréparationdesœuvresdérivées[…]
Quiplusest,lanotiond’utilisationéquitableauCanadaétantpluslimitéequ’aux
États-Unis,(cettedernièreselimitantauxutilisationsexpressémentprévuesdansla
Loisurledroitd’auteurauCanada)leschancesdevoirlavented’unemodification
d’unjeuêtrejugéecommeétantuneutilisationéquitableauCanadasontplutôt
minces.
2.2Lesmarquesdecommerce
2.2.1Principesgénéraux
Enmatièredemarquedecommerce,laprotectionaccordéeviseprincipalement
l’utilisationd’unouplusieursmots,d’undessin,ouunecombinaisondeceséléments
enassociationavecdesproduitsoudesservices.AuCanada,unemarquede
23[2002]2R.C.S.336(C.S.C.)24Voirparexemple:GraceWESCOTT,FrictionoverFanFictionIsthisburgeoningartformlegal?,
LiteraryReviewofCanada,
consultéle30juillet2012.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
10
commercepeutnaîtreetgénérerdesdroitssimplementparsonusageenlienavec
lesproduitsouservicesvisés.Ilestégalementpossible,etgénéralement
recommandé,deprocéderàl’enregistrementdelamarquedecommerceauprèsde
l’OPICpuisquel’enregistrementconfèredenombreuxavantages.Unemarquede
commercepeutêtreutiliséeafind’empêcherunconcurrentd’utiliserunemarque
similaireousemblableaupointdecréerdelaconfusionpourlesconsommateurs.
25Il
estégalementpossibled’empêcherlesactionsd’unepartiequiauraientcomme
conséquencededéprécierunemarquedecommerce.
26
Dansuneindustrieaussicompétitivequecelledujeuvidéo,oùdessommestrès
importantessontinvestiesdansledéveloppementdel’équipement,desjeuxà
grandsbudgets,communémentappelésAAA,etpourlemarketingliéàcesderniers,
l’imagedemarques’avèreêtrecrucialepourattirerlesconsommateurs.Eneffet,la
réputationdustudioderrièrelederniertitreoffertsurlestablettesdesgrandes
surfacesoudanslesmagasinsvirtuelsestl’undesprincipauxguidesdanslechoix
desconsommateursauxquelsl’éventaildesjeuxoffertsesténorme.Àcetitre,
l’importancedesmarquesdecommerceestindéniable.
Enmatièredejeuvidéo,lesaspectslesplussusceptiblesd’êtrevisésparles
marquesdecommercesontlesnomsetlogodescompagniesoustudios(Ubisoft,
ElectronicArts,Beenox,etc.),lesnomsdonnésauxdifférentsproduitsliésàcette
industrie(Wii,Xbox,PlayStation,etc.)etlesnomsdesdifférentsjeuxoufranchises
étantdéveloppés(Halo,NeedForSpeed,WorldofWarcraft,Farmville,etc.).
2.2.2Élémentsadditionnelspotentiellementvisés
Certainsélémentspropresauxjeuxvidéopourraientégalementbénéficierd’une
utilisationmoinstraditionnelledesmarquesdecommerce,afind’obtenirune
protection.
Unpremieraspectparticuliertiresasourcedanslaprotectiondessonsàtitrede
marquesdecommerce.Surcepoint,leCanadaalongtempsfaitfiguredemouton
noiràl’international,plusieursjuridictionsétrangèresreconnaissantcetypede
marquealorsqueleCanadarefusaitdelesaccepter.Parcontre,cen’est
officiellementpluslecasdepuisl’ordonnanceduprotonotairedelaCourfédérale,
dansl’affaireMetro-Goldwyn-MayerLionCorp.MGMc.AttorneyGeneralofCanada
etal.,
27d’admettrelamarqueconstituéedurugissementd’unlionauregistreetla
publicationsubséquented’unavisdepratiquedel’OPICquireconnaîtlapossibilité
dedéposerunedemanded’enregistrementpourunson.
28Depuiscetemps,plus
25Art.7delaLoisurlesmarquesdecommerce,L.R.C.(1985),ch.T-13(ci-après«L.M.C.).26Art.22delaL.M.C.27NumérodeCourT-1650-10(décisiondu1ermars2012)28SiteInternetdeL’OfficedelaPropriétéintellectuelleduCanada,Marquedecommercequiconsiste
enunson,
28mars2012
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
11
d’unedizainedemarquessonoresontétédéposéesetpeuventêtreécoutéesà
partird’unesectionspécialedelabasededonnéessurlesmarquesdecommerce
del’OPIC.Parmicelles-ci,onretrouvenotammentlaséquenceparticulièredecinq
notesquiestassociéeaveclacompagnieIntel
29danslespublicitésdelacompagnie.
Ainsi,touteséquencesonorecaractéristiqued’unjeuoud’undispositifdejeu
particulierpourraitdésormaisfairel’objetd’uneprotectionàconditiondeposséder
lescaractéristiquespropresauxmarquesdecommerce,notammentaupointdevue
ducaractèredistinctif.Desexemplesdetelssonsprotégeablesseraientlamusique
detyperussecaractéristiquedujeuTétris,quifaitd’ailleursl’objetd’un
enregistrementdemarquedecommerceauxÉtats-Unisdepuis1999,
30ouleson
particulierquel’onpeutentendrelorsdel’animationdedémarrageduXbox360.
Certainsélémentscrééspourl’universd’unjeuvidéopourraientégalementjustifier
uneprotectionparmarquedecommercepourlanotoriétéquecesderniers
pourraientobteniràl’extérieurdeleurmondevirtuel.
31Parexemple,ils’avèrerait
intéressantdeprotégerparmarquedecommerce,lenometlareprésentation
graphiqued’unpersonnagecentrald’unjeuvidéo,d’unlieucréépourl’occasionou
d’unproduitparticuliercrééspécifiquementpourcejeu,enlienaveclesdivers
produitsdérivésquipourraientêtrecommercialisés.Unetellestratégiepermettraitau
détenteurdelamarqued’obteniruncertaincontrôlesurl’emploiquiestfaitdecette
marqueetdeprofiterdesretombéesquepeuventgénérerlesproduitsdérivés,soit
parunecommercialisationdirecte,ouparl’intermédiaired’octroidelicence.Afinde
biensaisirl’ampleurdel’industriedesproduitsdérivésetdesprofitsquecette
dernièrepeutgénérer,onpeutsimplementpenserauxnombreuxarticlesoffertset
auxdifférentesutilisationscommercialesdesoiseauxdujeuAngryBirds,celles-ci
allantmêmejusqu’àl’ouverturedeparcsd’amusementayantpourthèmeles
personnagesdujeu.
32Pourlescurieux,Rovio,lacompagniederrièrelejeusi
populaire,aeffectivementdéposédesdemandesd’enregistrementdemarquesde
commerceauCanadaconcernantlareprésentationgraphiquedecertainsdeses
fameuxoiseaux
33.
2.3Lesbrevets
2.3.1Principesgénéraux
29Demandeno.1,579,541,produitele25mai201230Marquedecommerceno.2,288,504,enregistréele26octobre199931JohanneAUGERetMarieJoséeLapointeLAPOINTE,«Marquesdecommerceappliquées:ou
quandlepersonnageavoixauchapitreetréussitàfairelesgrandstitres…quelfestival!»,dans
ServicedelaformationcontinueduBarreauduQuébec,Développementsrécentsendroitdela
propriétéintellectuelle,Cowansville,ÉditionsYvonBlais,2011
32SiteinternetWikipedia,
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
12
Pourleurpart,lesbrevetsvisentprincipalementlaprotectiondesaspects
fonctionnelsd’unproduit.Contrairementaudroitd’auteur,lesdroitsconférésparun
brevetnaissentuniquementsuiteàunexamendelapartdel’OPICafinde
déterminersilescritèresdebrevetabilitésontrencontrés
34.L’obtentiond’unbrevet
nécessiteégalementunedivulgationcomplèteetexhaustivedel’inventionen
échangedumonopoled’exploitationtemporaireoffertunefoislebrevetdélivré.
Enmatièredebrevets,certainesportionsdel’industriedujeuvidéoont
traditionnellementétéplusproactivesafindeprofiterdecetoutilpourprotégerleurs
produits.C’estnotammentlecasdesfabricantsd’appareilsetd’accessoires
permettantl’interactionavecl’usager.Parcontre,lesconcepteursdejeuxensoi,
dontlacréationreposegrandementsurdesaspectsfonctionnelstelslesméthodes
etlamécaniquedejeuonttardéàtirerprofitdesavantagesquepeutoffrirune
protectionparbrevet.Ainsi,comptetenuducaractèrerésolumenttechnologiquede
l’industriedujeuvidéoetdessommesinvestiesdansledéveloppementdenouveaux
titres,laquantitédebrevetsdétenusparcesentreprisesestplutôtfaible.
Ladisparitéentrelesdifférentssecteursdel’industrieenmatièredebrevets
s’expliquefortprobablementparlefondementmêmedelaprotectionofferteparles
brevetsquiest,deparsanature,plusintimementliéeauxcomposantesphysiques
d’unproduitqu’auxautrescaractéristiquesinnovatricespouvantêtremisesenœuvre
dansunjeuvidéo.Deplus,ilexisteplusieursidéespréconçuesàl’égarddela
possibilitéetdel’utilitéd’obteniruneprotectionparbrevetpourunecréationàsaveur
logiciellecommeunjeuvidéo.
35Bienquequelques-unesdecespréconceptions
puissentavoiruncertainfondementfactuel,l’évolutiondudroitenlamatièrefaiten
sortequ’ilestdésormaispossibled’obtenirunbrevetconcernantdeséléments
spécifiquesmisenœuvreàl’intérieurd’unjeuvidéoetlenombregrandissantde
demandesenlamatièredémontreunintérêtcroissantdelapartdescréateurs.
AuCanada,lareconnaissancedel’applicationdesbrevetsauxinventionsmisesen
œuvreparordinateurasommetouteétéplutôttardive.L’octroidubrevet«simple
clic»delacompagnieAmazon.comparl’OPIC,suiteàunelonguesagajudiciaire,a
cependantcloscedébat.Eneffet,danscetteaffaire,laCourd’appelfédérale
36avait
demandéauCommissairederéexaminerlademandedebrevetsuiteàses
conclusionsvoulantquelesméthodesd’affairesnesontpasexpressémentexclues
deladéfinitiond’inventionprévueparlaLoisurlesbrevets
37etquecesdernières
peuventêtrebrevetablesadvenantqu’ellesneconstituentpasseulementuneidée
34Pouruneexplicationplusapprofondieconcernantcescritères,voir:Leguidedesbrevetbrevets,
OfficelapropriétéintellectuelleduCanada,
consultéle30juillet2012.
35:Voirparexemple:IntellectualPropertyProtectionforGames,Pillsburylaw
le27juillet2012.
36Canada(Procureurgénéral)c.Amazon.com,inc.,(2011)97C.P.R.(4th)171(C.A.F.)37L.R.C.(1985),ch.P-4.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
13
désincarnéeetrespectentlecritèrenécessitantunchangementdenatureoud’état
d’unobjetphysique.LadécisionduCommissairededélivrerlebrevetsuiteau
réexamendémontrequ’uneméthodemiseenœuvreparordinateurpeutêtre
brevetableauCanadadanscertainescirconstances.Enmatièredejeuvidéo,
puisquelesélémentssontsouventintimementliésauxélémentsmatériels
permettantl’expériencedejeu,toutporteàcroirequeladécisiondansl’affaire
Amazon.comouvriraencoredavantagelaporteàl’utilisationdesbrevetspour
protégercertainescaractéristiquesnovatricesétantmisesenœuvreàl’aide
d’élémentslogicielsplutôtqu’aumatérielsous-jacentuniquement.
Lesprincipesgénérauxayantmaintenantétéétablis,ilestintéressantdevoirdes
exemplesd’élémentsliésauxjeuxvidéopourlesquelsdesbrevetsontétédélivrés
et,danscertainscas,leslitigesquiontsuivi.
2.3.2Exemplesd’élémentspotentiellementbrevetables
2.3.2.1Consoles,accessoiresetpériphériques
Lesconsoles,accessoiresetpériphériquessontlespremierséléments
technologiquesdel’universdesjeuxvidéoquiviennententêtecommeétant
protégeablesparbrevet.Bienévidemment,lesautresappareilspermettant
maintenantdejoueràunjeuvidéo,telsquelesordinateurs,lesterminauxmobiles,
lestéléphonesintelligentsetlestablettesfontégalementpartiedecegroupe.
Conséquemmentlesmultiplesbrevetsleurétantassociéspeuventêtreinclusdansla
présentesection.Onpourraitégalementyinclurelesdifférentsélémentset
composantesnécessairesaubonfonctionnementdesappareils.Parexemple,on
peutpenserauxsupportsdestockageamoviblesquipermettentdestockerles
donnéesrelativesàunjeupoursadistributionauxutilisateurs.
Lesbrevetsdélivrésconcernantlesconsoles,accessoiresetpériphériquessont
nombreuxetvariés.Ilscouvrentdiversélémentspermettantàunjoueurdesefondre
danslemondevirtuelcrééparlejeuetpermettentuneexpériencedejeu
intéressante.Desexemplesdebrevetsayantétédélivréssont:
-lebrevetNo.1,234,399visantuneenceintedepostedepilotagedetype
arcadeoùunécranestsituéàl’avantetunsiègecomprenantdes
dispositifsdecontrôlesurlesappuis-brasestsituédevantl’écran.Le
brevetprévoitégalementdesmodulespourinséreretrecueillirdesjetons
etdeshaut-parleursavançantàpartirdescôtésdudossierdusiège.
-LebrevetNo.2,348,607portantquantàluisurunsystèmedejeuoùle
contenuaffichéàl’utilisateurestdépendantdutypedecontrôleurconnecté
àlaconsole.Lorsqu’uncontrôleurestjugécompatible,ducontenu
additionnel(ou«secret»)estdisponible,alorsquecelui-cin’estpas
présentdanslesautrescas.
-LebrevetNo.2,247,718décrivantlecontrôleurutiliséenlienavecla
consolePlayStationdeSonyetvisantuneformeetunedisposition
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
14
descontrôlesconçuespourpermettreunaccèsàunmaximumde
contrôlestoutenminimisantlafatiguedesdoigtsdel’utilisateurlors
d’uneutilisationprolongée.
-LebrevetNo.2,596,041récemmentdélivréenlienavecunsystème
favorisantl’activitéphysiquedesjoueursdejeuvidéo.Danscesystème,
undispositifdesurveillanced’activitéphysiqueestplacédansla
chaussuredujoueurpendantqu’ileffectuedel’activitéphysiqueet
enregistredesdonnéesrelativesàlaquantitéd’activitéphysiqueréalisée.
Ledispositifdesurveillanceestparlasuiteutiliséencombinaisonavecun
dispositifpermettantdejoueràunjeuvidéo.Certainesfonctionsdujeu
sontalorsdépendantesdelaquantitéd’activitéphysiqueindiquéeparle
dispositifdesurveillance,cesfonctionsallantdecaractéristiquespropresà
l’avatardujoueur(force,vitesse,endurance)àlapossibilitémêmede
jouer.Unefoisl’énergieépuisée,ilfautalorsallerfairedel’exercicepour
pouvoirrejouer!
Lesexemplesci-dessussontoffertsàtitreindicatifd’élémentsayantétébrevetés,
maislabasededonnéesurlesbrevetsdel’OPICregorged’exemplesadditionnels
d’élémentsmatérielsliésauxjeuxvidéobénéficiantd’uneprotectionparbrevet.Les
recherchesréaliséesenprévisiondelarédactionduprésentarticlenousontmême
permisdelocaliserunbrevetvisantunappareilhybridedejeuetdebronzage
38
permettantàlafoisdejoueràdesjeuxetdefournirdesindicationssurle
changementdepigmentationdelapeaud’unjoueur.Lesdonnéessurlebronzage
sontobtenuesàpartirdel’appareilenfonctiondelaquantitéderayonsUV
cumulatifsdétectésetdesdonnéesentréesparl’utilisateurconcernant,parexemple,
lescaractéristiquesdesapeau,dudegrédebronzagesouhaitéetdelaprotection
solaireutilisée.
Lesbrevetsobtenusconcernantlesconsoles,PC,accessoires,périphériqueset
autresobjetsnécessairesafindepouvoirjoueràunjeuvidéoontégalementétéla
sourcedenombreuxlitiges.Parexemple,unimportantlitigeauxÉtats-Unismettait
encauseunecompagnieappeléeImmersionetlesgéantsdel’industriedujeuvidéo
MicrosoftetSony.
39Immersionestunecompagniequisespécialisedansle
développementdetechnologiesderetourdeforcepermettantdesupplémenter
l’expérienced’unutilisateurenproduisantdifférentseffetsdevibrationperceptibles
parlesutilisateurs.Danslesjeuxvidéo,ceseffetssontsouventutilisésafindefaire
vibreruncontrôleurutiliséparunjoueurlorsquel’actionsedéroulantdanslejeule
justifie,parexemple,lorsdel’occurrencedecollisionsd’objetsvirtuels.Dansla
présenteaffaire,ImmersionalléguaitqueMicrosoftetSonycontrevenaientàdeuxde
sesbrevetsportantessentiellementsurunetechnologiesimilaireàcelledécriteci-
haut.MicrosoftetImmersionensontrapidementvenusàuneententepermettantà
Microsoftd’utilisercettetechnologie.PourcequiestdeSony,cen’estqu’aprèsune
sériedereversjudiciairesquecedernierenestfinalementvenuàsigneruneentente
38Brevetno.2,370,120,délivréle15décembre2009.39Pourundiscussiondecetteaffaire,voir:VideoGameLaw,préciténote19,auxpp.44-45
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
15
delicenceluipermettantd’utilisercettetechnologie.Au-delàdessommes
importantesayantétéverséesparlesdeuxcompagnies(26millionsparMicrosoft
pourlesdroitsdelicencesetuneparticipationdanslacompagnieet97,3millionspar
Sony),unedesconséquenceslesplusimportantesdecelitigefutl’absencede
technologiederetourdeforcedanslescontrôleursduPlayStation3lorsdesasortie,
cettecarenceayantmaintenantétécombléesuiteàlaconclusiondulitige,etla
multitudedelitigessubséquentsintentéspardesdétenteursdebrevetssurdes
périphériques.
40
2.3.2.2Architecturederéseaux
Au-delàdesobjetsmatérielspurs,ilexisteégalementdiverséléments
supplémentairespouvantpotentiellementprofiterd’uneprotectionparbrevetdansla
gammedescomposantesliéesauxjeuxvidéo.Cesélémentssupplémentairessont
généralementdesoutilsoustructuresutilisésencombinaisonaveclescomposantes
matériellesdanslamiseenplacedel’universvirtuel.
Danslecontexteactueloùlesjeuxmultijoueursprennentdeplusenplus
d’importance,l’architecturedesréseauxpermettantd’offriruneexpériencedejeu
distribuéeintéressanteestcruciale.L’architecturederéseauxetlessystèmes
associésconstituentdoncunbelexempled’élémentsimportantsdesjeuxvidéo
pouvantêtreprotégésparbrevet.
Àtitred’exemple,onpeutciterlebrevetcanadienno.2,253,584décrivantune
architecturesystèmeetunegestiondesdonnéesdetransfertquipermettentde
minimiserlachargeimposéesurlesréseauxdebaseutiliséspourinterconnecterles
différentsréseaux.Lesystèmedécritdanscebrevetvisedoncàpermettrela
participationd’utilisateursgéographiquementdispersés(parexempleàlagrandeur
desÉtats-Unis)àdesapplicationsmultiutilisateurs,viaunréseauàgrandeéchelle,
toutenrespectantlescontraintesactuellesdelargeursdebandedesréseauxde
baseexistants.
Sanscetypedetechnologie,lachargeimposéesurl’ensembledesréseauxqui
permettentdeconnecterlesutilisateursentreeuxlorsdeséancesdejeu
multijoueursseraiténorme.C’estdoncgrâceàdetellestechnologiespermettantde
gérerladistributiondesressourcesetletransfertdesdonnéesentrelesutilisateurs,
qu’ilnousestdésormaispossibledejoueràdesjeuxmassivementmultijoueurset
quelesservicesdejeuenligneassociésauxplateformespopulairestellesqueXbox
Live,PlayStationNetworketNintendoNetworkontpuvoirlejour.
2.3.2.3Moteursdejeu
40Ibid.,p.45.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
16
Finalement,certainsaspectssetrouvantplutôtducôtélogicielpourraient
potentiellementfairel’objetd’uneprotectionparbrevet.Parmicesaspects,on
retrouvelesmoteursdejeuqui,defaçonsimplifiée,sontdesinstrumentslogiciels
regroupantunensembledecomposantespermettantdefaciliterlacréationetlamise
enapplicationdejeuxvidéo.Cesdernierspermettentdegérercertainsaspects
spécifiquesd’unjeuvidéo(parexemple:lesressources,legraphismeen2Dou3D,
leson,laphysique(mouvement,détectionetgestiondescollisions,etc.),
l’intelligenceartificielle,l’enchaînementdesscènes,leréseau,etc),
41sansavoirà
programmerlesportionsdecodesnécessairesàchaquefois.Certainsmoteurs
spécialiséssontdestinésuniquementàlagestiondel’unoul’autredesaspects
préalablementmentionnés(parexemplelesmoteursgraphiquesquiseconcentrent
surlerendudesimages),alorsqued’autresmoteursoffrentunegammede
fonctionnalitésplusélargie.
Commelesmoteursdejeusontessentiellementdescréationslogicielles,cesont
principalementlesprincipesrelatifsauxinventionsmisesenœuvreparordinateurqui
s’appliquerontafindedéterminerleurbrevetabilité.Àceteffet,ladécisiondans
l’affaireAmazon.comdiscutéeci-hautconstituelaplusrécenteautorité.C’estdonc
surlabasedesprincipesvisantladéterminationàsavoirsil’objetrevendiqué
constitueounonuneidéedésincarnéeetrespectelecritèrenécessitantun
changementdenatureoud’étatd’unobjetphysiquequel’objetdel’inventionsera
principalementévaluée,pourvu,biensûr,quelesautrescritèresrelatifs,notamment
àlanouveautéetàlanon-évidencesoientrespectés.Ainsi,pluslemoteurdejeu
revendiquédansunedemandedebrevetseraintimementliéauxcomposantes
physiquespermettantsonfonctionnement,plusleschancesd’obtenirunbreveten
lienaveccedernierserontélevées.
Ilfautégalementbiensaisirquelaprotectionaccordéeparunéventuelbrevetserait
limitéeàl’aspectparticulierd’unmoteurdejeuquiestnouveauparrapportàl’art
antérieurexistantaumomentdudépôtdelademandedebrevet.Parexemple,ilest
fortprobablequ’unbrevetpuisseêtreobtenupourunmoteurgraphiqueayantun
aspectnovateurquipermettraitd’effectuerplusefficacementlaprédictiondes
trajectoiresdespiècesd’unobjetsuiteàunecollisionetrésultantenunediminution
delapuissancerequisepourlefonctionnementdel’appareilcorrespondant.
2.3.2.4Mécaniquedejeu
Unélémentcentraldusuccèsd’unjeuvidéorésidesouventdanslamécaniquede
jeuconstituantl’ensembledesrèglesrégissantl’interactionentrel’utilisateuretlejeu,
cettedernièreétantlargementresponsabledel’expérienceutilisateur.Ainsi,ilserait
trèsintéressantdepouvoirobteniruneprotectionparbrevetpourtenterd’empêcher
lacopied’unenouvellemécaniquedejeudéveloppée.Similairementaumoteurde
41Pourunediscussiondétailléedescomposantesd’unmoteurdejeu,voir:AlanTHORN,«Game
EngineDesignandImplementation»,Missisauga,Jones&BartlettLearning,2011,pp8-19.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
17
jeu,labrevetabilitédelamécaniqued’unjeuseracependantdépendantedes
facteursdematérialisationdel’idéeetdela«physicalité»delamiseenœuvre.
Àtitred’exemple,nousavonsrelevécertainsbrevetscanadiensdélivrésrelatifsà
desmécaniquesdejeuparticulières.Dansunpremiertemps,lebrevetno.2,208,932
décritunjeuvidéooùlaformedel’ondecardiaqued’unjoueurestintégréeaujeu
afindeformerunefrontièrepourlevaisseauvirtueldel’utilisateur.Évidemment,
l’inclusiond’unetellecomposanteaujeuvidéo,nécessitelaprésenced’unmoniteur
cardiaqueportéparl’utilisateuretconnectéaudispositifdejeu,cesélémentsétant
revendiquéscommefaisantpartiedel’invention.Dansunsecondtemps,lebrevet
no.2,535,087décritunsystèmedejeupermettantl’additiondecertainsjoueursà
unepartiedéjàencourssansperturberledéroulementdelapartie.Cebrevetdécrit
lesmoyensutiliséspourqu’unjoueurpuissecommencerunepartieàtoutmoment
ensejoignantàunepartieexistanteetpuissecontinuersaproprepartieau-delàde
lafindelapremièrepartieàlaquelleils’étaitjointinitialement.
Ilestdoncpossibled’obtenirauCanadaunbrevetrelatifàlamécaniqued’unjeu
vidéo.Parcontre,àlalumièredesexemplesfournis,onpeutfacilementconstater
encoreunefoisquelerattachementaumatérielcorrespondantseraimportant.Plus
lamécaniquedejeurevendiquéeseramiseenœuvreàl’aidedecematériel,plusla
brevetabilitédecettedernièreserafacilementdéfendable.Parexemple,nous
jugeonspeuprobablequ’unbrevetportantsimplementsurledéplacementde
personnagesàl’écartdelatrajectoired’unvéhiculevirtuelsepromenantdansune
ville,afind’empêcherlescollisionsàl’intérieurd’unjeuvidéo,telqueceluidélivré
auxÉtats-Unis,
42soitjugécommecomprenantdelamatièrebrevetableauCanada.
2.4Lesdessinsindustriels
2.4.1Principesgénéraux
Telquesuggéréparleurdésignation,lesdessinsindustrielsvisentquantàeuxà
protégerlescaractéristiquesvisuellesd’unproduitfini,c’est-à-direlesaspects
touchantàsaforme,saconfiguration,sonmotif,sesélémentsdécoratifsouune
combinaisondecesderniers.Defaçonsimilaireauxbrevets,laprotectionconférée
parlesdessinsindustrielsnepeutêtreobtenuequesuiteàunexamendelapartde
l’OPICafindedéterminersilemodèleproposéestnouveauparrapportàcequi
existeaumomentdudépôt.
Puisquelaprotectionconféréeparlesdessinsindustrielsserapporteauxaspects
visuelsplutôtquefonctionnels,cetypedeprotectionestsouventperçuàtortcomme
uneprotectiondemoindrevaleur,facilementcontournableparunesimple
modificationesthétique.Bienaucontraire,l’aspectvisueld’unproduitconstitue
fréquemmentl’élémentprincipalservantàassocierunproduitàsonpropriétaire.En
cesens,lesdessinsindustrielsdoiventêtrevuscommeunoutilsupplémentaire
42Brevetno.6,200,138,délivréle13mars2011.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
18
parmil’éventaild’outilsdeprotectiondisponiblesetpouvantêtreutilisésseulouen
combinaisonaveclesoutilspréalablementmentionnéspourfairefructifier
l’investissementdetempsetd’argentconsacréàlacréationdelaconfiguration,du
motifoudesélémentsdécoratifsd’unproduit.
Plusieursacteursdel’industriedujeuvidéosemblentavoirbiencomprislepotentiel
desdessinsindustrielsencequiconcernelaprotectiondesélémentsvisuelsdes
élémentsmatériels.Parcontre,selonnosrecherches,lesdessinsindustrielsvisant
desélémentsinformatiquestelsquelesinterfacesutilisateursetlesicônes
électroniquesdemeurenttrèspeuutilisésparl’industriedujeuvidéo,malgrélefait
qu’ilestdésormaispossibled’obteniruneprotectionpardessinindustrielsurces
derniersauCanada.
2.4.2Exemplesd’élémentspotentiellementprotégeablespardessinindustriel
2.4.2.1Aspectvisueld’élémentsmatériels
Uncoupd’œilàlabanquededonnéesdesdessinsindustrielsdel’OPICpermetde
constaterencoreunefoisquecesontlesélémentsmatérielstelsquelesappareils,
accessoiresetpériphériquesquisontprincipalementvisés.Àl’intérieurdecette
catégorie,lareprésentationdechacundestypesd’élémentsestbienrépartieet
couvreunvasteéventaildeproduits.
Parmiceux-ci,onretrouved’aborddesdessinsindustrielsconcernantdesappareils
permettantdejoueràdesjeuxvidéo.Cesderniersvisententreautreslesterminaux
dejeuxtelsqueceuxquel’onretrouvecommunémentdanslesarcades,lescasinos
ouautresendroitspublicssimilaires.Unexempled’untelterminalestdonnédansle
dessinenregistréno.132,464quiprésenteunterminald’uneformeparticulièreavec
deuxécranssuperposés.Danslamêmeveine,denombreuxdessinsindustriels
visentdesboîtiersdeconsolesdejeu.Parexemple,lacompagnieMicrosoftdétientà
cejouraumoinsunedizainededessinsindustrielsenregistrésvisantlaforme
d’élémentsparticuliersduboîtierdelaconsoleXbox360.
43Àcela,ilfautégalement
ajouterdenombreuxdessinsindustrielsenregistrésenlienavecl’aspectvisuel
d’appareilsmultifonctionspermettant,entreautreschoses,dejoueràdesjeuxvidéo.
Lesnombreuxdessinsindustrielsliésauxordinateursdetypetablette,telqueleiPad
deAppleconstituentunbonexemple.
Onretrouveégalementdenombreuxdessinsindustrielssurlescontrôleursdejeux
vidéo.Àceteffet,unbonexempledecomplémentaritédesdifférentesformesde
propriétéintellectuelleestceluidesmanettesdejeuduPlayStationdeSonyquifont
nonseulementl’objetd’uneprotectionparbrevet,telquenousl’avonsvu
précédemment,maispourlesquellesdenombreuxdessinsindustrielssont
43Voirparexemplelesdessinsindustrielsno.:110,994;110,995;110,996;110,997;110,998;
110,999;138,101;138,102;138,103138,104;et138,105.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
19
égalementenregistrés.44Danscedomaine,lacréativitédescréateursd’accessoires
estfacilementconstatabledeparlagrandevariétédesformesettypesdemanettes
enregistrées,allantdelaguitare
45auxpédalesdevoiture.46
Parmilesexemplesadditionnelsd’élémentsmatérielsliésauxjeuxvidéopouvant
bénéficierdelaprotectionofferteparlesdessinsindustriels,onretrouvelessupports
destockageamoviblespermettantladistributionoulasauvegardedesdonnées
relativesàunjeu.Pourlesplusnostalgiques,onpeutciterenexempleledessin
industrielno.74,754quiviselaformedescartouchesdejeuutiliséesenlienavecla
consoleSuperNintendo.
Finalement,unélémentméconnuetpeusouventprotégépardessinsindustriels,
concernel’emballaged’unproduit.L’emballageestsouventvucommeunesimple
coquillepermettantdeprotégerleproduitentrelafabricationetladélivranceàun
utilisateur,alorsqu’ilconstituel’élémentpremierconstatéparunconsommateurqui
achèteunproduit.Ainsi,danslecasoùunecompagniedejeuxvidéodéveloppeun
emballagenouveauquipermetdedistinguersesproduitsdeceuxdesconcurrents
surlemarché,ilestpossibledeprotégercetaspectpardessinindustriel.L’exemple
lepluséloquentenlamatièreestprobablementl’emballagedesproduitsdela
compagnieApplepourlesquelsdenombreuxdessinsindustrielsontétédéposés.
47
2.4.2.2Interfacesgraphiqueseticônes
Traditionnellement,lesdessinsindustrielsétaientutilisésenlienavecdeséléments
physiques.Parcontre,dansl’èreactuelleoùlesélémentsgraphiquesdesinterfaces
deviennentdeplusenplusimportants,lapopularitédesdessinsindustriels
concernantcesélémentsestgrandissante.Telquepréalablementmentionné,
l’industriedujeuvidéonesembletoutefoispasprofiterréellementdecettepossibilité
pourlemoment,dumoinsauCanada.
Eneffet,bienquelabanquededonnéesdesdessinsindustrielscomprenneune
multitudededessinsenregistrésconcernantdesinterfacesutilisateurs
48,aucunde
cesderniersnesembleliéàcelled’unjeuvidéo.Toutefois,l’étatactueldudroitenla
matièrepermettraitnotammentàunstudiodéveloppantunjeucomprenant,par
exemple,unmenudesélectionayantuneapparencenouvelle,d’obtenirune
protectionsurlesaspectsvisuelsnouveauxdecemenu.
Lesicônesélectroniquespeuventégalementbénéficierd’uneprotectionpardessin
industriel.Parexemple,MicrosoftpossèdedesenregistrementsauCanadarelatifsà
44Voirnotammentlesdessinsindustrielsno.:75,816;81,639;117,797;118,154;et118,180.45Dessinindustrielno.138,386,enregistréle22août2011.46Dessinindustrielno.119,790,enregistréle16avril2008.47Voirparexemplelesdessinsindustrielsno.123,792;124,938;126,426;142,22448Àtitred’exemple,voirledessinindustrielno.136,372enregistréle21décembre2010.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
20
lamajeurepartiedesicônescommunémentutiliséesdanslesystèmed’exploitation
Windows.
49Paranalogie,l’aspectvisueld’uneicônenouvelleutiliséepourafficher
unecaractéristiqued’unavatardansunjeuvidéo(énergie,puissance,etc.)ou
permettantd’accéderàunmenuoudesélémentssupplémentairesdecontrôle,
pourraitêtreprotégé.
Finalement,commelaplupartdesjeuxdetablepopulairesontfaitl’objetd’unjeu
vidéocorrespondant,ilestégalementimportantdementionnerquedansde
nombreuxcas,laplanchedejeuutiliséepourjoueràunjeudetableestprotégée
parundessinindustriel.Enfait,l’utilisationdumot«jeu»commemotclédansla
basededonnéesdesdessinsindustrielsretournepratiquementautant
d’enregistrementsliésàdesplanchesdejeuqued’enregistrementsautres.Ainsi,le
modèled’uneplanchedejeuvirtuelleprésentéedansunjeuvidéopourraitêtre
protégépardessinindustriel.Inversement,lecréateurd’unjeuvidéorelatifàunjeu
detabledevraêtrevigilantpournepasseplacerenviolationd’undessinindustriel
déposéconcernantlaplanchedejeucorrespondante.
3.L’utilisationd’élémentsprotégés:modecoopératifouduel
3.1Inclusionvirtuelled’élémentsdumonderéel
Afind’ajouterauréalismedesjeuxvidéo,bonnombredecesderniersfontappelà
l’inclusiond’élémentsconnusdumonderéelàl’intérieurdesmondesvirtuelsquisont
créés.Bienquecelasoitcriantàl’intérieurdesuniversvirtuelssouventsimilaireau
nôtre,commec’estlecasdansSecondLife,cettetendancepeutégalementêtre
constatéedansdenombreuxtypesdejeuxvidéo,notammentvialeplacementde
produitsetl’inclusiondelieuxoumonumentsmondialementconnus.Parexemple,
lesjeuxdesportsoffrentcommunémentlapossibilitédejouerunepartieàl’intérieur
d’unstadebienconnuoudetenterd’atteindrelevertsurunterraindegolfcélèbre.
Danslesfaits,dansplusieurscasleplacementdeproduitsetl’inclusiond’éléments
protégésaucontenud’unjeuvidéoconstituentuneformedepublicitésouhaitableet
souhaitéeparlesentreprisesassociéesàcesproduits.Biensouvent,lesentreprises
compétitionnentpourconcluredesententesdeplacementpublicitaireavecles
développeursdejeuxvidéodansl’espoird’atteindrecertainsgroupesciblesquise
détournentdeplusenplusdesmédiastraditionnels,maisconsommentbeaucoupde
jeuxvidéo.
50Certainsestimésprédisentmêmequelatailledel’industriepublicitaire
enlienaveclesjeuxvidéopourraitatteindredeuxmilliardsdedollarsen2012.
51
49Voirparexempleledessinindustrielno.110,827enregistréle14septembre2007concernantla
corbeille.
50Pourunediscussionconcernantlesconsidérationsprincipalesdecetyped’entente,voirpar
exemple:GregBOYDetVejayLALLA,Emergingissuesinin-gameadvertising,Gamasutra,
51Ibid.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
21
L’inclusiond’élémentsréelsn’estcependantpastoujoursvued’unœilfavorablepar
lepropriétairedecedernier.Danscescas,laquestionseposeàsavoirsil’inclusion
d’unélémenttirédumonderéelaucontenudujeuvidéoconstitueuneviolationdes
droitsdupropriétaireetsicedernierpossèdedesmotifspermettantdel’empêcher.
Commec’estsouventlecas,àplusieurségardslaréponseàcettequestionnese
situepasàl’unoul’autredesopposésduspectre,maisestplutôtteintéedegris.
Certainsaspectssontcependantplusclairs.Parexemple,encequiconcerne
l’inclusiond’uneœuvremusicaleàunjeu,cettedernièredevraitnormalementse
faireuniquementavecl’accorddesdétenteursdedroitsettoutusagenon-autorisé
devraitêtreconsidérécommeuneviolation.Évidemment,ilfautcependant
mentionnercertainesutilisationspossiblesenvertudesprincipesd’utilisation
équitableprévusàlaLoisurledroitd’auteur.
52
Ladéterminationàsavoirsil’affichagenon-autoriséd’unemarquedecommerce
dansunjeuvidéovaàl’encontredelaLoisurlesmarquesdecommerceounon,
seraquantàellelargementdépendantedesfaitsdel’affaireenquestion.Les
principalesquestionsenlitigedansunetelleaffairerisquentfortd’êtrela
déterminationàsavoirsil’affichagedelamarquecréedelaconfusionpourle
consommateurauniveaudel’associationoul’affiliationentrelamarqueetlejeu
vidéo,ouapoureffetladiminutiondelavaleurdel’achalandagedecettedernière.
53
Ainsi,ilseraitprobablementfortdifficilepourundétenteurdemarquedecommerce
des’opposeràcequecettedernièresoitprésentedansquelquesscènesd’unjeu
vidéoétant,parexemple,apposéesurunmurouunobjetfaisantpartiedudécor.
D’unautrecôté,lefaitd’apposercettedernièresurunélémentprésenttoutaulong
del’action,ousetrouvantdirectementsurlapochettedujeu,pourraitvéhiculerune
impressiond’associationentrelamarqueetlejeuvidéojustifiantsonretrait.
UncasaméricainimpliquantCaterpillaretDisneyillustrebiencepropos.Danscette
affaire
54Caterpillartentaitd’obteniruneinjonctionvisantàretarderlelancementdu
filmGeorgedelajungle2,afinquelamarqueCaterpillarapposéesurlescamions
utilisésparlevilainsouhaitantdétruirelaforêtsoitretirée.Àceteffet,laCoura
indiquéque,dansunpremiertemps,rienn’indiquaitquelaprésencedecette
marquedecommercedansquelquesscènesfaisaitensortedecréerune
associationdanslatêtedupublicaveclacompagnieCaterpillar.Encequiconcerne
lesallégationsdeCaterpillaràl’effetquelareprésentationdesesproduitscomme
desoutilsdedestructionportaitatteinteàsamarquedecommerceetauraitpour
effetladiminutiondelavaleurdel’achalandagedecelle-ci,laCourlesaégalement
rejetées,notantqu’ils’agissaitd’unœuvrefictiveoùilappertclairementqueles
52Art29etsuivantsdelaL.D.A.53Pourunediscussionàcesujet,voir:DavidSPRATLEY,«Howrealistooreal?Depictingreal-word
brandsandpeoplesinvideogames»,TheLawyersWeekly,26novembre2010,p.11(ciaprès«How
Real»)
54CaterpillarInc.c.TheWaltDisneyCompany,68U.S.P.Q.2d1461(C.D.Ill.2003).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
22
appareilsnesontquelesobjetsutiliséspourlesfinsduvilainpersonnage.Ainsila
Courarefuséd’émettrel’injonctionpuisqu’ellejugeaitimprobablequeCaterpillar
puisseavoirgaindecausesurcespoints,nonsansnoterquedesproduitsprotégés
parunemarquedecommerceétaientcommunémentreprésentésdanslesfilmset
sériestéléviséesetquecettereprésentationensoinecausaitnormalementpasune
diminutiondel’achalandagedecelle-ci,nineconstituaituneviolation.Bienquecette
affairetraitaitd’uneœuvrecinématographiqueplutôtquedejeuxvidéo,nousvoyons
difficilementcommentcesprincipespourraientnepasêtretransposablesàl’univers
dujeuvidéo.
Finalement,l’inclusionàl’intérieurd’unjeuvidéod’unmodèlenumériqued’unobjet
dumonderéelayantunereprésentationgraphiqueparticulièresoulèvecertaines
questionsadditionnellesmixtesdedroitd’auteur,demarquedecommerceetde
dessinindustriel.
55Àpremièrevue,ledroitd’auteursembleoffriruneprotection
intéressantepourl’inclusiondemodèlesnumériquesd’unobjetpouvantêtreprotégé
parcedernier.Parcontre,certainesexceptionsparticulièresfontensortede
considérablementrestreindrelespossibilitésd’utilisationdelaprotectionoffertepar
ledroitd’auteurpourcontrerl’emploid’unmodèlevisantuneœuvrearchitecturale,
unesculptureouunobjetutilitairedansunjeuvidéo,cescatégoriesregroupentla
grandemajoritédesmodèlespossiblementvisés.
Silemodèleconstitueuneœuvrearchitecturaleouunesculpture,laLoisurledroit
d’auteurprévoitexpressémentquesareproductiondansunepeinture,undessin,
unegravure,unephotographieouuneœuvrecinématographiqueneconstituepas
uneviolation.
56Bienquelaloin’étendpasspécifiquementcetteexceptionauxjeux
vidéo,noussommesd’avisquedesolidesargumentspourraientêtresoulevésàcet
effet.Encequiatraitauxobjetsutilitaires,l’article64prévoitquelesdroitsconférés
parlaLoisurledroitd’auteurneserontpasvioléssil’objetviséestproduitàplusde
50exemplaires,cequiseravraisemblablementlecaspourlamajeurepartiedes
objetsutilitairesayantunevaleurcommercialeintéressante.Ainsi,ledroitd’auteur
seraàtoutesfinspratiquesinutileencequiatraitàlapossibleinclusiond’unobjet
utilitairedansunjeuvidéo.
Pourlesobjetsutilitaires,certainspourraientêtreportésàsetournerverslesdessins
industrielspourobteniruneprotection,àcondition,biensûr,d’avoirobtenuun
enregistrementconcernantlareprésentationdecetobjet.Lestermesmêmesdela
Loisontcependantambigusencequiconcerneunereproductionnumériqued’untel
objet.Eneffet,laLoiprévoitquel’obtentiond’undessinindustrielpermetd’empêcher
untiersdefabriquer,d’importer,devendre,delouer,d’offriroud’exposerenvuede
laventeoulalocationunobjetpourlequelundessinaétéenregistré.
57Parcontre,
55Pourunediscussionàcesujet,voir:RobertS.KATZetDanielG.CARDY,Virtualdesigntheftisit
legal?Canyoustopit?,InnovationJournal,
56Art32.2delaL.D.A.57Art.11delaLoisurlesdessinsindustriels,L.R.C.(1985),ch.I-9,(ci-aprèsL.D.I).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
23
elledéfinitleterme«objet»commevisanttoutcequiestréaliséàlamainouà
l’aided’unoutiloud’unemachine.
58Certainssontdoncd’avisquelaprotection
offerteviseuniquementlesobjetsphysiques.
59Aucontraire,noussommesd’avis
quel’enregistrementdedessinsindustrielsencequiconcernedesinterfaces
graphiquesetdesicônesélectroniquesdémontrequecetteprotectionpeut
égalements’étendreàdesobjetsintangiblesetpourraitêtreutiliséepourempêcher
l’utilisationd’unobjetprotégépardessinindustrielsousuneformenumérique.Cette
questionn’ayantpasencoreétéportéedevantlestribunaux,lesavisdivergentssur
lesujetpeuventcependantêtredéfendus.Unefaçoningénieused’augmenterles
chancesdesuccèsd’unetelleprotectioncontreuneutilisationsousformenumérique
d’unmodèleseraitd’enregistrercederniercommeicôneélectronique.
Encequiconcernel’inclusiondansunjeud’unmodèlenumériqued’unobjetdontla
représentationgraphiqueestprotégéeparunemarquedecommerce,lesprincipes
énoncésci-hautconcernantl’inclusiond’unemarqueàl’intérieurdujeupeuventêtre
suivis.
3.2L’imagedemarquedesindividus
Ilestégalementcourantqu’unepersonnalitéconnuesoitassociéeàunjeuvidéo.Ce
phénomèneestfortprésentdanslesjeuxdesportsoùunouplusieursathlètesbien
envuedanscettedisciplinesontreprésentésdanslejeu,seretrouventsurla
pochetteouprêtentleurnomautitred’unjeu.Cefutnotammentlecaspourles
populairesjeuxdelafranchiseTigerWoodsPGATourdontla13
eéditionafaitson
apparitioncetteannée.
Àcesujet,lesCoursquébécoises
60etcanadiennes61ontreconnuquel’utilisation
nonautoriséedel’imagedemarqued’unepersonnalité,dansuncontexte
commercial,étaitprohibée.Ainsi,lorsqu’ilestpossiblepourlesmembresdupublic
deprésumerqu’unecélébritéapprouveouestderrièrelacréationd’uncertainjeu,
quecesoitparl’inclusiond’unpersonnageayantsestraitsàl’intérieurdujeu,deson
imagesurlapochetteousonnomdirectementdansletitredujeu,leconsentement
decettepersonnalitédevraitêtreobtenupréalablement.Àdéfautd’obtenirce
consentement,lecréateurdujeus’exposeàuneéventuellepoursuite.
Leconsentementobtenudevraitégalementêtreclairquantàl’utilisationpermiseen
lienaveclejeuvidéodéveloppé,afind’éviterlesproblèmespotentiels.
62Par
exemple,unlitigeaméricainaeulieuentreleprofessionnelduBMXDaveMirraetle
58Art2delaL.D.I.59HowReal,préciténote54.60VoirparexempleLaounc.Malo,[2003]R.J.Q.381(C.A.Qué.).61VoirparexempleKrousec.ChryslerCanadaltd,(1973)13C.P.R.(2d)28(C.A.Ont).
62Pourunexempledemésententepotentielle,voirparexemple:Podolejc.RodgersMediaInc.,
[2005]R.R.A.98(C.S.Qué.).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
24
développeurdejeuxvidéoAcclaimEntertainementInc.concernantl’associationde
cedernieraveclejeuintituléBMXXXX.
63Aucœurdulitige,monsieurMirra
souhaitaitobtenirdesdommagespourl’utilisationdesonimageetsonnomdansla
promotiond’unjeudifférentdeceluioriginalementconvenu.Selonsesdires,le
scénarioinitialluiayantétéprésentéportaitsurunjeuhumoristiquepouradulte,
alorsquelejeufinalcontenaitégalementsonlotdecontenusexuellementexplicite.
Lespartiesensontfinalementvenuesàuneentente.
4.Conclusion
Commelelecteurfutàmêmedeleconstater,l’universdujeuvidéoenestun
relativementcomplexeapportantsesquestionsjuridiquespropres,principalement
liéesauxmultiplesfacettesentrantenjeudanslacréationdecesderniers.Aucours
duprésentarticle,nousavonstentéderépondreàcertainesdecesquestions,
notammentencequiconcernelesdifférentsaspectspouvantêtreprotégésparl’une
oul’autredesformesdepropriétéintellectuelleofferte.Bienévidemment,nous
n’avonspaslaprétentiond’avoircouvertl’ensembledesélémentsprotégeables,le
présenttextesevoulantplutôtunguidepermettantdesaisirlesdifférentes
catégoriesd’élémentsprotégeablesetd’associercesderniersauxoutilsde
protectionappropriés.
Dansuneindustrieaussicompétitive,uneutilisationefficacedesoutilsdepropriété
intellectuelleestsouventdéterminantepourlesstudiosdecréationetlesproducteurs
dejeuxvidéoquidépensentenmoyenneenviron10millionsdedollarspourle
développementd’unjeupourconsoleauCanada.
64Cesderniersnesonttoutefois
souventpassuffisantspourempêcherlesdifférentesformesdepiratageprésentesà
touslesniveauxdel’industriedulogiciel.Iln’estdoncpassurprenantdeconstater
l’apparitiondansl’universdesjeuxvidéodenouvellestechnologiesvisantà
minimiserl’impactdupiratage.Onpeutparexemplementionnerlavenuedes
verrousnumériquesetmesuresdeprotectiontechnologiquesquiontfaitleur
apparitionetdevraient,selontoutevraisemblance,recevoiruneprotectionlégislative
auCanadaparlebiaisdelafutureloisurlamodernisationdudroitd’auteur.
65
Certainsmodèlesd’affaireontégalementvulejourpourtenterderestreindrele
piratage.
66Parexemple,lemodèledesmicro-transactionsoùlejeuestoffert
gratuitementàunutilisateurquidevraparlasuitepayerdespetitessommespour
acquérirdesoutilssupplémentairesaucoursdujeuestdeplusenpluspopulaire,
notammentauniveaudesjeuxd’appareilsportables.Cesnouveauxmodèles
63VideoGameLaw,préciténote19,p.11464EssentialFacts,préciténote2,p.7.65ProjetdeloiC-11:LoimodifiantlaLoisurledroitd’auteur1resession,41elégislature(version
adoptéeenpremièrelecture,29septembre2011)
66Voirparexemple:BrandonEVENSON,JasonKee:IPTrendsintheVideo-GameIndustry,IP
Osgood,
consultéle10août2012.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
25
d’affaires,combinésàunebonnestratégiedeprotectiondelapropriétéintellectuelle
pourraients’avérerêtreuneformulegagnantepourprotégerlesinnovationsd’une
industriequisaitnousdivertirparlacréationconstantedejeuxquirepoussentles
barrièresdecequel’oncroyaitpossible.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledans
touslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesde
commerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
26
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
MarquesdecommercedeROBIC,
SENCRL(«ROBIC»)