Palmarès jurisprudentiel 2007 en droit du divertissement : La détermination d’interdits élevée au rang d’art
P
ALMARÈSJURISPRUDENTIEL2007ENDROITDUDIVERTISSEMENT:
LADÉTERMINATIOND’INTERDITSÉLEVÉEAURANGD’ART
MARCELNAUD*
LEGERROBICRICHARD,
S.E.N.C.R.L.
A
VOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMEMRCE
Lepalmarèsétantunmoyendeclassementpopulaireconcernantlesproductions
artistiquesdansdiversdomaines,c’estsouscetteformequesontrapportésdanscet
articleun«top5»desdécisionsrenduesauQuébecaucoursdel’année2007ayant
unlienmanifesteaveclesentreprisesartistiquesetlesindustriesculturelleset
comportantdesenjeuxdignesdemention
1.
1
èreposition:quelleauditiondoitpasserunepersonneappeléeàauditionner?
C’estàunequestionsemblablequel’honorablePierreTessierdelaCoursupérieure
adûrépondredansladécisionqu’ilarenduele2007-03-27dansl’affaireActrac.
Québec(Procureurgénéral)
2.Cettedécisionaainsipermisderappelerleprincipe
deretenuejudiciairedanslescasoùunedécisiongouvernementalereposesur
l’exerciced’unpouvoirdiscrétionnaireassezlarge.
Le2006-02-14,MeMylèneAlder,autrefoisdirectricegénéraleadjointede
l’AssociationdesproducteursdeFilmsetdeTélévisionduQuébec(APFTQ),est
nomméemembreetvice-présidentedelaCommissiondereconnaissancedes
associationsd©artistesetdesassociationsdeproducteurs(«CRAAAP»),pardécret
gouvernemental.LaCourestalorssaisied’unerequêteenannulationdecette
nominationetenmandamuspartreizedemanderesses
3,toutesdesassociations
CIPS,2008.
*Avocat,MarcelNaudestmembredeLEGERROBICRICHARD,
S.E.N.C.R.L.,uncabinet
multidisciplinaired’avocats,d©agentsdebrevetsetd’agentsdemarquesdecommerce.Publiéà
(2008),20:2Cahiersdepropriétéintellectuelle.Publication379.
1Àuneépoqueoùlespalmarèsindividuels,avecleslecteursdemusiqueenformatnumérique,
collectionsdeDVDetautresdel.icio.us,fontcontrepoidsauxpalmarèsdesdistributeurs,diffuseurs
etdétaillants,l’auteurtientàsoulignerquelechoixdesdécisionsrapportéesdansleprésentarticle
résulted’unesélectionsubjectiveetqued’autresauraientpuenarriveravecunrésultatdifférent.
22007QCCS1293.
3Nommément:Actra,Uniondesartistes(UDA),Sociétédesauteursderadio,Télévisionetcinéma
(SARTEC),WritersGuildofCanada(WGC),AssociationdesréalisateursetréalisatricesduQuébec
(ARRQ),LeConseilduQuébecdelaguildecanadiennedesréalisateurs(CQGCR),Alliance
québécoisedestechniciensdel©imageetduson(AQTIS),Sociétéprofessionnelledesauteurset
2
reconnuesd’artistes,qui,dansunelettreadresséeprécédemmentàlaministredela
CultureetdesCommunications,exprimaientleurmécontentementquantau
processusdeconsultationetàsonrésultatdemêmequeleurscraintesdepartialité
deMeAlder,dufaitqu’elleprovenaitdumilieudesproducteursplutôtquedes
artistes.
Lesdemanderessessouhaitentcontraindrelegouvernementàteniruneconsultation
etprétendentqueledécretestinvalideparcequ’iln’yauraitpaseutelleconsultation
préalable.
LaCommissiondereconnaissancedesassociationsd©artistesetdesassociationsde
producteurs(CRAAAP)estunecréaturestatutairedelaLoisurlesurlestatut
professionneletlesconditionsd’engagementdesartistesdelascène,dudisqueet
ducinéma
4(la«LSA»).
Commesonnoml’indique,lerôleprincipaldecetribunaladministratif,quiexerce
desfonctionsquasijudiciaires,estd©interpréteretdevoiràl©applicationdeslois
québécoisessurlestatutdel©artiste,enreconnaissantlesassociationsd’artisteset
lesassociationsdeproducteurscompétentesànégocierdesententescollectives,
toutendéfinissantlessecteursdenégociationouleschampsd’activitéspour
lesquelsunereconnaissancepeutêtreaccordée
5.
L’article44delaLSAstipuleque«[l]aCommissionsecomposedetroismembres
dontunprésidentetunvice-président,nommésparlegouvernement,surproposition
duministredelaCultureetdesCommunications,aprèsconsultationdepersonnes
oud’organismesqu’ilconsidèrecommereprésentatifsdesmilieuxdesartsetdes
lettres.»[Nositaliques.]
Lecœurdulitigerésidedansladéterminationdelaportéedecetteexigencedela
LSAdeconsulterdespersonnesoudesorganismesquelegouvernementconsidère
commereprésentatifsdesmilieuxdesartsetdeslettresavantd’exercersonpouvoir
denomination.
Latramefactuellepermetd’établirqu’unecertaineformedeconsultationavaitété
effectuée.Eneffet,PierreMilette,directeurdecabinetadjointpourlaministredela
CultureetdesCommunicationsettémoinlorsdel’instructiondel’affaire,avaitmené
desconsultationsverbalesetinformellesauprèsdediversespersonneset
compositeursquébécois(SPACQ),GuildedesmusiciensetmusiciennesduQuébec,Association
desprofessionnelsdesartsdelaScèneduQuébec(APASQ),CanadianActor©sEquityAssociation
(CAEA),Associationquébécoisedesauteursdramatiques(AQAD)etRegroupementdesartistesen
artsvisuelsDuQuébec(RAAV).
4L.R.Q.,c.S-32.1.
5L’article56énoncel’ensembledesfonctionsdelaCRAAAP.
3
organismes,etavaitreçudelapartdecertainsd’entreeux6deslettresfournissant
dessuggestionsdecandidatures.Ils’avèrecependantque,dansleprocessus,
douzedestreizeassociationsdemanderessesn’ontpasétéconsultéesetqu’aucune
rencontresubséquenteavecdesgensdumilieun’aeulieupourdiscuterdes
candidaturessuggérées.
Danssonexamendurégimejuridiqueenvertuduquellesassociationssont
reconnues,lejugerelèvequeledroitd’êtreconsultéespourlanominationd’un
membredelaCRAAAPnefaitpaspartiedeceuxoctroyésparlesarticlesqui
énoncentcesdroitsdanslaLSAoulaLoisurlestatutprofessionneldesartistesdes
artsvisuels,desmétiersd©artetdelalittératureetsurleurscontratsavecles
diffuseurs
7(la«LoiS-32.01»).Lasourcedudroitnerésidedoncquedanslelibellé
del’article44delaLSA.
LejugeobservequecepassagedelaLSAénonçantquelanominationsurvient
aprèsconsultation,lequelrésulted’unrécentamendement
8,necréepasunnouveau
processusdeconsultation,maisvientplutôtcodifierunepratiquequiavaitdéjà
cours.Danssontémoignage,PierreMilettead’ailleursindiquéquelegouvernement
avaittoujoursfaitdesconsultationsàcesujetdepuis1999.
Danssoninterprétationdelasignificationdel’expression«milieuxdesartsetdes
lettres»,lejugeremarquequecetteexpressionn’estpasautrementutiliséedansla
LSAoulaLoiS-32.01,tandisquelelégislateurutiliselesconceptsdéfinisde
«domaines»,de«secteur»etde«champsd’activités»ailleursdansceslois.Deplus,
l’expression«aprèsconsultationdepersonnesoud©organismesqu©ilconsidère
commereprésentatifsdesmilieux»seretrouvedansd’autreslois
9afférentesàla
culture.
Eneffectuantdescomparaisonsaveccertainesloisdansledomainedutravail
10et
del’éducation
11,laCoursignalequedanslesmécanismesdeconsultationsrequis
pournommerlesmembresduConseildesservicesessentiels,delaCommission
deslésionsprofessionnellesouunrecteuroupourfermerdéfinitivementuneécole,
lesorganismesouinterlocuteursàêtreconsultéssontexpressémentidentifiés.
6
Enparticulierdel’APFTQ,l’ADISQ,l’AQTISetdeDeniseRobert(présidentedeCinémaginaire
inc.).
7L.R.Q.c.S-32.01.
8Projetdeloinº42Loimodifiantdiversesdispositionslégislativesconcernantlesartistes
professionnels.
9LaCourmentionnelessuivantes:LoisurleConseildesartsetdeslettresduQuébec(L.R.Q.,c.C-
57.02),LoisurlaSociétédedéveloppementdesentreprisesculturelles(L.R.Q.,c.S-10.002),etLoi
surlaSociétédelaPlacedesartsdeMontréal(L.R.Q.,c.S-11.03).
10
CodedutravailL.R.Q.,C-27etlaLoisurlesaccidentsdutravailetlesmaladiesprofessionnelles
(L.R.Q.,c.A-3.001).
11
Loisurl’UniversitéduQuébec(L.R.Q.,c.U-1)etLoisurl’instructionpublique(L.R.Q.,c.I-14,en
vigueuren1988).
4
Seloncettelogique,silelégislateuravaitvoulufairedemêmepourlanomination
desmembresdelaCRAAAP,ilauraitlibellél’article44delaLSAenconséquence.
LaCourprendsoind’indiquerquel’article44delaLSAn’imposepasàlaministrede
consulter:
a)àlafoisdespersonnesetdesorganismesoud’enconsulterunnombre
enparticulier,pourvuqueplusd’unepersonneouplusd’unorganisme
soitconsulté;
b)uneassociationreconnued’artistesoudeproducteursenparticulierou
toutescesassociations;
c)despersonnesouorganismesobjectivementreprésentatifsoulesplus
représentatifs,maisplutôtceuxqu’ilconsidèresubjectivementcomme
représentatifs;
d)desorganismesoupersonnesrelevantd’unsecteur,champd’activitésou
domaineenparticulier;ou
e)selondesmodalitésoudesparamètresprécis,detellesortequela
consultationpeutprendrediversesformesetquelespersonnesou
organismesconsultésn’ontpasàapprouvernilescandidaturesnilechoix
desnominations.
Enl’espèce,laCourestimequ’enayanteffectuélesdémarchesénoncées
précédemment,legouvernementaaccomplilaformalitéessentielleénoncéeà
l’article44delaLSAdeconsulterdespersonnesoudesorganismesqu©ilconsidère
commereprésentatifsdesmilieuxdesartsetdeslettresavantdenommerMeAlder
membredelaCRAAAP.
Malgrél’acuitédelajustificationjuridiquedecetteconclusion,certainsobservateurs
pourraientnéanmoinsavoirdeladifficultéàlaconcilieravecl’intentionexpriméeen
termespluspolitiquesàl’AssembléenationaleetrapportéedansleJournaldes
débatsdu2004-04-21,oùlaministreindiquaitquecettedispositionvisaitàrépondre
ausouhaitdesassociationsd’artistesd’êtreconsultéessurladésignationdes
membresdelaCommission.
Cependant,au-delàdecesconsidérations,ilfautretenirquelanaturediscrétionnaire
dupouvoirdenominationexercéparlegouvernementconfèreàcedernierlafaculté
d’agiràsaguiseàl’intérieurdeslimitesfixées,cequ’ilafaitenl’espèce.Lesmotifs
12
pouvantjustifierl’exerciceducontrôlejudiciaired’unedécisionbaséesurunpouvoir
discrétionnairedugouvernementn’étantpasprésents,laCourrejettedoncla
requêteenannulationdenominationetenmandamusdesdemanderesses.
Enfin,encequiatraitàlacraintedepartialité,laCourindiquequelesantécédents
professionnelsneconstituentpaseneux-mêmesdesobstaclesàdevenirun
12
ParmilesquelslaCourcite:lamauvaisefoidesdécideurs,l’exercicedupouvoirdiscrétionnaire
dansunbutincorrectetl’utilisationdeconsidérationsnonpertinentes.
5
décideurimpartialetquecescraintesdoiventplutôtêtretraitéesaucasparcas,
danslecadrederequêtesenrécusation.LaCourconclutqu’enl’espèce,iln’ya
«aucunmotifsérieuxdepenser,nipreuveàcettefinqueMeMylèneAlder,àtitrede
vice-présidentedelaCommission,rendraitdesdécisionsdestinéesàplaireaux
producteursdansunespritpartialetfermé,sanségardàlapreuveproduite,aux
représentationsdespartiesetauxrèglespertinentes.»
2
eposition:ladéfensed’unpostederadionepeutservirdeprétextepour
diffamersesopposants
Lestribunauxsontrarementenclinsàcondamnerlapartiequisuccombeàdes
dommagesexemplairesetàpayerlesfraisextrajudiciairesdelapartieayantgainde
cause.Toutefois,ilsaccepterontdelefairelorsque,deleurpointdevue,les
circonstanceslejustifient,commecefutlecasdanslejugementrendule26juin
2007dansAssociationquébécoisedel’industriedudisque,duspectacleetdela
vidéoc.GenexCommunicationsinc
13.
Danscetteaffaire,enplusdesdommagesmorauxde350000$quelesintimés
GenexCommunicationsInc.(«Genex»),l’administrateurdeGenexPatriceDemers
(«PD»)etl’animateurJean-FrançoisFillion(«JFF»)ontétécondamnés
solidairementàverserauxrequérantsAssociationquébécoisedel©industriedu
disque,duspectacleetdelavidéo(«ADISQ»),MeSolangeDrouin(vice-présidente
auxaffairespubliquesetdirectricegénéraledel©ADISQ),LyetteBouchard(directrice
généraleadjointedel©ADISQ)etJacquesPrimeau(présidentdel’ADISQ),les
intimésontaussiétécondamnésàpayer200000$endommagesexemplaireset
43742,79$enfraisextrajudiciaires.
Cescondamnationssontlerésultatdeproposconcernantlesrequérantstenusà
l’automne2001etl’hiver2002surlesondesdelastationCHOI-FMdeQuébecpar
JFFavecl’accordtacitedeGenexetPDquelejugeJean-GuyDuboisdelaCour
supérieureaqualifiésd’illégaux,horsdeproportion,vulgairesetdégradants,etde
l’exerciceconséquentparlesrequérantsd’unrecourspourprotectiondeleur
réputation.
Plusieursextraitsdesproposenquestionontétéreproduitsdansletextedu
jugement.Àtitreillustratif,àl’égarddechacundesrequérants,onpeutreleverles
suivants:
Àl’égarddel’ADISQ:
«Mauditegagnedecrottés.[…]Mauditegagnedechiens.
[…]L’ADISQ,c’estducrimeorganisélégal.[…]Oui,c’estlamafia
légale!»
Àl’égarddeMeSolangeDrouin:
13
2007QCCS3582.
6
«Maudite…plotte!Demauditeplottedemarde!Àquijeveuxparler
deçàdepuisdesmoisetdesmois,sicen’estpasdesannées.[…]
Mauditefolledemauditeconne![…]c’estlaplusgrandehypocrite.
[…]Cochonne,vacheetchienne![…]Iln’yapaslongtemps,dont
AndréGagnépoussaitdansl’culdeSolangeDrouin,çajelesais
trèsbien.Cesgens-làcouchentensemble,ouilyadespots-de-vin
[…]»
Àl’égarddeLyetteBouchard:
«Oh,ilyenaunenouvelle…[…]Oui,oui,l’assistante.[…]Vacheen
chefetvacheadjoint.»
Àl’égarddeJacquesPrimeau:
«Toutlemondecoucheavectoutlemonde.JacquesPrimeau,
présidentdel’ADISQs.v.p.,c’estlechumdeMichelBélanger,c’est
leprétentieuxgérantdeRBO.VousnetrouvezpasJacques
Primeauqu’ilal’intelligencedemenerl’ADISQ.[…]C’estun
croche.»
Cespropos,etplusieursautres,ontététenusparJFFcommesuiteàladécisionde
l’ADISQdefairedesreprésentationsauprèsduConseildelaradiodiffusionetdes
télécommunicationscanadienne(«CRTC»)àl’encontredeGenexetplus
particulièrementdesastationCHOI-FMlorsdel’auditionconcernantlademandede
renouvellementdelalicenceradiophoniquedeGenexpourcettestation.L’ADISQ
tenaitàfairevaloirlefaitqueCHOI-FMnerespectaitpaslequotaminimumde65%
decontenumusicalfrancophone.LesintimésonttentédejustifierlesproposdeJFF
ausujetdesrequérantscommes’inscrivantdansunsoi-disantdébatvis-à-visces
derniersausujetdesreprésentationsàl’auditiondevantleCRTCpour
renouvellementdelalicence.
Dureste,lapreuvearévéléque:
·l’émissionradiophoniqueaniméeparJFFétaitdevenueauprintemps2002
l©émissionlapluspopulairedelaVilledeQuébecavecunecoted’écoutedu
matinde6hà9hde65200auditeurs;
·JFFrecevaitunerémunérationannuellede120000$à160000$entrele1
er
septembre1999etle31août2004tandisquePDrecevaitunerémunération
annuellede149000$;
·lesrevenusdePDetJFFétaientliésàdesbonisdeperformanceoffertspar
Genex;
·mêmeaprèsledébutdesprocédures,JFFatenud’autrespropos
diffamatoiresàl’endroitdesrequérants;
·beaucoupdeplaintesontétédéposéesauprèsduCRTCàl©encontrede
CHOI-FM;et
·lesrequérantsontsouffertdespropostenusparJFF.
Danssesmotifs,laCouratenucomptedufaitquelafixationdesdommagesmoraux
estarbitraireetqueparmilescritèresàprendreenconsidérationpeuventfigurerla
7
gravitéintrinsèquedel©actediffamatoire,sonimpactsurlesvictimes,ladurée
raisonnablementprévisibledudommagecausé,lacaractèreintentionneletledegré
dediffusiondel’acte.
LestermesemployésparlaCourpourjustifierlescondamnationsau-delàdes
dommagesmorauxsontsanséquivoque:
lanatureparticulièredelaprésenteinstance,montreunabus
délibérédudroitdeparolequ©autilisé,defaçonillégaleetvulgaire,
Jean-FrançoisFillionavecl©accordtacitedesintimés,Patrice
DemersetGenexCommunications.Ilfautdoncenconséquence
poserdesgestesréprobateurspourlaisservoirquequiconqueaurait
leméprisdelaréputationdequelqu©und©autre,commel©onteules
intimés,qu©ilyadesconséquencesquiendécoulentetqu©ilfaut
payerlesfraisengagésparlesrequérantspourfairevaloirleurs
pointsdevueetsurtoutprouveràuntribunalqu©ilsn©avaientpasà
êtreaffublésinjustementdeparolestellescellesquiontété
prononcéesparl©intiméJean-FrançoisFillion.
Ilresteraàvoirsilesconclusionsdecetteaffaireaurontl’effetdissuasifescomptéet
inciterontàl’avenirlesmédiasdemassecherchantàaccroîtreleurscotesd’écoute
pardesprocédésdouteuxàexercerlaretenueetlecontrôlevouluspouréviterque
semblablessituationsnesereproduisent.
3
eposition:lerôledel’écritpourl’attributiond’unrôledansunesérietélévisée
Le29juin2007,dansl’affaireAetiosProductionsinc./Virginie1inc.c.Tousignant
14,
lajugeMichèleMonastdelaCoursupérieureduQuébecaaccueilliunerequêteen
révisionjudiciaireprésentéeparunproducteur,annulantparlefaitmêmeladécision
arbitralerendueprécédemmentparl©intimée,MeLyseTousignant,etrejetantun
griefdéposéparl©UniondesArtistes(«UDA»),miseencause.
Àl’origine,l©UDAavaitprésentéungriefdevantl©intiméepourdéfendrelesintérêts
deMarieJoanneBoucher(«MJB»),unecomédiennequiavait,depuisplusieurs
années,unrôledansletéléroman«Virginie».
Le11mars2003,laproductriceoffreàMJBdesignerunnouveaucontratpourla
saison2003-2004,maislacomédienneinformealorslaproductricequ©elles©estdéjà
engagéeenversuntiersàjouer,«dumercrediausamedidelafinjuinàlafinaoût»
dansunthéâtred©étéenrégion,limitantsadisponibilitépourletournageetles
répétitions.(Aucoursdesannéesprécédentes,lesjournéesdetournagesétaient
concentréesleslundis,mardisetmercredis.Pourlasaison2003-2004,des
changementsàl©horaireétaientàprévoirenraisond©unretarddel©auteure).
14
2006QCCS2643.
8
Cemanquededisponibilitédelacomédienneaainsiindisposélaproductricequi,
dèslelendemain,enjointàlacomédiennedechoisirentrelerôleoffertetson
engagementauthéâtred©été.Lesurlendemain,lacomédienneinformelaproductrice
qu©elleestdisposéeàrenoncerauthéâtred©étépourconserversonrôledans
Virginieetunereprésentantedelaproductriceluiindiquequ©elleluienverraune
lettred©entente(«dealmemo»)pourconfirmerlestermesdel©engagement.Une
semaineplustard,FabienneLarouche,auteuredelasérieetprincipaledirigeantede
laproductrice,blâmelacomédiennepouravoirétédésobligeanteàsonendroitavec
l©équipedetournageetquecelaacompromisirrémédiablementsondésirde
continueràécrirepoursonrôle.Depuis,laproductricerefused©envoyerlalettre
d©entente.
Ladécisiond’arbitragerendueparl’intiméedonnedroitàl’UDAetàMJBen
déterminantqu’uncontratavaitétévalablementformé,quelaproductricedevait
confirmerl’engagementparécritetquel©écritétaitunmoyendeconfirmationdu
contratplutôtqu’uneconditionàsonexistence.Danssadécision,l’intiméeindiquait:
Commel©engagementsefaitparécrit,lorsqu©ilyaeurencontrede
volontésurlesélémentsessentielsducontrat,ilrevientalorsau
producteurdemettreparécritl©engagement.Dansleprésentcas,ily
aeurencontredevolontéssurlesélémentsessentielsetle
producteurdevaits©exécuter,enomettantdelefaire,ilenfreignaitla
clause5-2.01del©entente.Mêmesil©écritestnécessairepourêtre
considérécpmme[sic]«contrat»,leproducteurnepeutleretenir
indûmentlorsqu©ilyaeuententesurlesélémentsessentiels.Ildoit
lecoucherparécritetildoitêtrehonoréparlesparties.
Auniveaudelarévisionjudiciairedecettedécision,laproductriceadoptelaposition
selonlaquelle«l©arbitreintiméeadonné[à]l©ententecollectiveuneinterprétation
erronéeetdéraisonnableenconcluantquel©écritn©estpasuneconditionexpresseet
obligatoireàl©existenceducontratd©engagementd©artiste».
Laclause5-2.01del©ententecollectiveprévoitque«[l]©engagementdel©artistesefait
parcontratécritsurleformulairedel©AnnexeA.Lecontratd©engagementdoit
contenirtouslesrenseignementsdemandéssurleditformulaireetildoitêtresigné
parl©artisteetleproducteuravantledébutdutravail.»[Nositaliques.]
L©UDApoursapartmaintienlapositionselonlaquellelecontratd©engagementaété
valablementforméparlarencontredesvolontésdespartiesetquelenon-respectde
laformalitédel’écritpeutêtrejustifiéparunmanquementdelaproductrice,quiétait
tenuedefournircetécritpourconfirmerl’entente.
LaCourn’apasretenucettedernièreinterprétation,qu’elleconsidèrecontraireàla
volontédespartiesd’assujettirlaformationducontratàuneformesolennelle,
commelepermetl’article1385C.c.Q.SelonlaCour:
9
L©ententecollectiveconstituelaloiparticulièredespartiesetleurs
rapportsdoiventêtreexaminésàlalumièredesdispositionsquiy
sontcontenues.[…]Enl©espècelesdispositionsdel©ententeétaient
sanséquivoqueetiln©yavaitpasnécessitéderecourirauxrèglesdu
droitcivilpourlesinterpréter.[…]Cefaisant,elleamodifiéletexte
del©ententecollectiveets©estattribuéeunejuridictionqu©ellen©avait
pas.
Dureste,laCour,enaccueillantlarequête,aconcluàl’applicationdeladécision
correctecommenormederévision,impliquantundegréderetenuejudiciairepeu
élevéconsidérantl©absencedeclauseprivativedanslaloi,lechampde
spécialisationdel©arbitreetlanatureduproblèmeposé.
4
eposition:untournageenanglaisn’empêchepasnécessairementla
productionquil’intègrederésulterenuneœuvreenfrançais
Commesuiteàunerequêteeninterprétationfondéesurl’article58
15delaLSA
présentéeparl’APFTQainsiqueZone3etZone3X1inc.(les«Requérantes»),la
CRAAAP(ci-aprèsla«Commission»),danssadécision
16du27décembre2007
accueillantlarequête,aconcluquelaversionfrançaisedelaséried’animation
Cotoonsentraitdansledomainedeproductiondufilmetconstituaituneversion
originalerelevantdelajuridictionexclusivedel’UDAetce,malgréquelaportion
imbriquantdespersonnagesdumonderéelavaitététournéeenanglais.
LaCommissionénoncecommesuitlaquestionenlitige:«[l]efilmd’animation
Cotoonsquicomporteuneversionfrançaiseetuneversionanglaiseest-illefruit
d’uneseuleproductionoriginaleenfrançaisetrelevantexclusivementdusecteurde
négociationattribuéàl’UDAoulefaitdedeuxproductionsoriginales,l’uneen
français,relevantdel’UDAetl’autre,enanglais,relevantdel’AllianceofCanadian
Cinema,TelevisionandRadioArtists(ACTRA)?»
Lapreuveapermisderévélernotammentque,danslaversionfrançaisedecette
coproductionentreleCanadaetlaFrance:
1.Deuxtiersdechaqueépisodesontréalisésenanimationseulementetl’autre
tiersestréaliséensuperposantdel’animationàdesscènestournéesdansle
monderéel;
2.Lesscénariossontécritsenfrançais;
15
L’article58delaLSApermeteneffetàlaCommission,entouttempssurrequêted©unepersonne
intéressée,dedécidersiunepersonneestcomprisedansunsecteurdenégociationou,selonlecas,
dansunchampd©activités,etdetoutesautresquestionsrelativesàlareconnaissance.
16
AssociationdesproducteursdefilmsetdetélévisionduQuébecc.AllianceofCanadianCinema,
TelevisionandRadioArtists,2007CRAAAP435.
10
3.Lesvoixpourl’animationsontenregistréesenfrançaispourensuiteyjoindre
l’animation;
4.Letournagepourlaportiondechaqueépisodedanslemonderéelavecde
véritablescomédiensesteffectuéenanglais,enraisondelaclientèle
américainequitolèrepeuledoublagedepersonnagesdumonderéeletàqui
notammentlaversionanglaiseestdestinée;
5.Lespersonnagesaniméss’exprimantenfrançaissontsuperposésaux
imagesdescomédiensdumonderéels’exprimantenanglais;
6.Laportiondechaqueépisodetournéeavecdescomédiensdumonderéel
s’exprimantenanglaisestensuitedoubléeenfrançais.
CetteaffaireconcerneunprincipefondamentaldelaLSA,etplusparticulièrementde
ladéfinitiondessecteursdenégociation,celuidel’exclusivitédelareprésentation.
Enapplicationdeceprincipe,laCommissionconsidèrequ’uneœuvredansson
ensembledoitpouvoirêtrerattachéeàl’unoul’autredesdomainesdeproduction,
afind’évitertoutesuperpositiondereconnaissancesurunemêmeetunique
prestation.
Enl’espèce,lefaitquelaversionfrançaisedel’oeuvre,toutcommesaversion
anglaise,comporteuneportionoriginaleetuneportiondoubléecréeunesituation
particulièrequiexigeunefineinterprétationdelaLSAetdelaportéedessecteurs
denégociationsrelevantdel’ACTRAetdel’UDA.
Lesecteurdenégociationexclusivedel’ACTRAconcernéestdéfinicommesuit:
Touslesartistesexécutantsdansledomainedufilmdelangue
anglaiseetdanslaprovincedeQuébec.
Touslesartistesexécutantsdanstouslesdomainesdeproduction
artistique[incluantdoublage]enlangueanglaise,sauflefilmetles
annoncespublicitaires,àl’exclusiondeceuxreprésentésparle
CanadianActor’sEquityAssociation».[Soulignementsdansla
décisionmême.]
Lesecteurdenégociationexclusivedel’UDAconcernéestdéfinicommesuit:
Toutepersonnequis’exécuteouestappeléeàêtrevueouentendue
àtitred’artisteinterprètedanstouslesdomainesdeproduction
artistique,[…]àl’exceptiondesproductionsfaitesetexécutéesen
anglaisetdestinéesprincipalementàunpublicdelangueanglaise
[…].[Soulignementsdansladécisionmême.]
Lesdomainesdeproductionauxquelss’appliquelaLSAsontquantàeuxénumérés
àsonarticle1:
Laprésentelois’appliqueauxartistesetauxproducteursqui
retiennentleursservicesprofessionnelsdanslesdomaines
de
productionartistiquesuivants:lascèneycomprislethéâtre,le
théâtrelyrique,lamusique,ladanseetlesvariétés,lemultimédia,le
11
film,ledisqueetlesautresmodesd’enregistrementduson,le
doublage
etl’enregistrementdesannoncespublicitaires.
[Soulignementsdansladécisionmême.]
Enfin,l’article2delaLSAdéfinitlefilmcomme«uneœuvreproduiteàl’aided’un
moyentechniqueetayantcommerésultatcinématographique,quelqu’ensoitle
support,ycomprislevidéo».
C’estdanscecontextequelesrequérantesveulents’assurerquelaprestationdes
comédiensdumonderéel,malgréqu’ellesoitenanglais,nefassepasdel’ensemble
delaversionfrançaisedel’oeuvreuneproductionqualifiéede«productionfaiteet
exécutéeenanglais»,desortequelaconventionapplicablesoitcelledel’UDApour
l’ensembledesprestationsrequisespourproduirel’œuvreenfrançais.
Danssesmotifs,laCommissionécartelerattachementdelaversionfrançaisede
l’œuvredanssonensembleaudomainedudoublagecar,selonelle,lefaitde
recourirauprocédédedoublageaustadedelaproductiondufilmplutôtqu’en
postproductionetpouruneportionrelativementpetitedel’œuvrenepeutcréeruntel
effet.
Delamêmefaçon,laCommissionécartelerattachementdelaversionanglaisede
l’œuvredanssonensembleaudomainedufilm,carcetteversionestsubséquenteà
uneversionintégraleenfrançaisetl’utilisationdelaportiondel’œuvrecomportantla
prestationdescomédiensenlangueoriginaleanglaisedemeuremodesteparrapport
àl’ensembledel’œuvredoublée.
Cefaisant,laCommissionmetparailleursenrelieflefaitqu’engénéral,dansla
définitiondessecteursdenégociationscomportantunedimensionlinguistique,la
distinctionserattachesurtoutàlalanguedelaproductiondel’œuvreplutôt
qu’uniquementàlalanguedeprestationdescomédiens.
Ainsi,ettenantcomptedelapreuvedanssonensembleetdescirconstances
entourantlaproductiondelaversionfrançaiseincorporantuneprestationde
comédienss’exprimantenanglaisetsubséquemmentdoublée,laCommission
considèrequecetteversionnepeutêtrequalifiéede«filmdelangueanglaise»au
sensdelareconnaissanceaccordéeàl’ACTRAnide«productionfaiteetexécutée
enanglais»ausensdel’exceptionprévueàlareconnaissancedel’UDA.
Entranchantdelasorte,laCommissionrappellequelaLSA«n’apourobjet
d’interdiredenouvellesfaçonsdefaire,notammentdanslecontextecontemporain
decoproductionavecl’étranger»,etquelesreconnaissancesconcernantles
secteursdenégociation«doivents’interpréterlesunesparrapportauxautresde
manièreànepascréerdessituationsinutilementconflictuelles».
12
5eposition:Toutepersonnequijouedelamusiquen’estpasmusicienne
L’année2007auraégalementpermisderappelerqu’unrèglementdoitvisertousles
citoyensdelamêmemanière,encesensqu’ilnepeutdiscriminerentredes
catégoriesouauseindecatégoriesdegens.
C’estsurceprincipequelejugeAntonioDiscepoladelaCourmunicipaledelaville
deMontréals’estappuyépourrendresadécisiondu2007-06-22dansl’affaireSilva
Toroc.Montréal(Ville)
17.Ils’agissaitalorsdetrancherlesquestionssoulevéespar
unerequêteeninconstitutionnalitévisantleparagraphe9(3)duRèglementsurle
bruit
18(le«Règlement»)delavilledeMontréal(la«Ville»oula«poursuivante»).
Danssoncontexte,cettedispositionprévoitque:
8.L’émissiond’unbruitperturbateurd’unniveaudepression
acoustiquesupérieurauniveaumaximaldebruitnormaliséfixépar
ordonnanceàl’égarddulieuhabitétouchéparcetteémissionest
interdite.
9.Outrelebruitmentionnéàl’article8,estspécifiquementprohibé
lorsqu’ils’entendàl’extérieur;
[…]
3°lebruitproduitparunmusicienambulantaumoyen
d’instrumentsdemusiqueoud’objetsutiliséscommetels,en
touttempss’ilestfaitusaged’instrumentsàpercussionou
d’instrumentsfonctionnantàl’électricité,etenpériodedenuit
danslesautrescas;
LarequêteaétéprésentéepardesdéfendeursdansdiversdossiersdevantlaCour
aprèsqu’ilsaientreçu,malgrél’absencedeplaintesduvoisinage,plusieursconstats
d’infractionpouravoirproduitunbruitprovenantd’instrumentsàpercussionou
d’instrumentsfonctionnantàl’électricité,aprèsquelaCoureutreconnuquela
poursuivantes’étaitdéchargéedesonfardeaudepreuve.
Lesdéfendeursreconnaissentformerungroupedemusiciensambulants,avecun
répertoiredemusiqueindiennedel’AmériqueduSud,jouantdurantl’étédansun
lieutouristiqueduVieux-Montréaldepuisplusieursannées.Pourcefaire,ilsse
procurentannuellementunpermisdelaVillesurlequelestnotammentinscrit
l’interdictiond’utiliserdesinstrumentsàpercussionoufonctionnantàl’électricité.
Lesdéfendeurssoutiennentquelerèglementenvertuduquelilsseraientreconnus
coupablesestinvalideparcequediscriminatoire.L’essentieldeleursprétentions
consisteàdirequeleRèglementnepeutpasimposerdesobligationsetcontraintes
auxmusiciensambulantsdifférentes,ouplusimportantes,decellesimposéesaux
autrescitoyens,quecesdernierssoientmusiciensounon.
17
2007CanLII25684(QCC.M.).
18
R.R.V.M.c.B-3.
13
LaVillepoursapartsoutientqueleterme«musicienambulant»englobetoute
personnejouantdelamusiqueenpublic,sanségardaucontexte,etqu’unetelle
personnedevient,decefait,assujettieauRèglement.
Danssadécision,lejuges’estréféréauxdéfinitionsdudictionnairedestermes
«musicien»et«ambulant»étantdonnéqueleRèglementnedonnaitaucune
définitiondecestermes.Illuiestapparudèslorsclairquelesensordinairedumot
«musicien»désigneunepersonne«exerçantlaprofessiondejouerdelamusique»
etnontoutepersonnequienjoue,etquel’adjectif«ambulant»qualifieceluiquise
déplacepourexercersonactivitéprofessionnelle.Ilendécoulequelaportéede
l’expression«musicienambulant»dansleRèglementexcluttoutepersonne
produisantunbruitavecdesinstrumentsàpercussionoufonctionnantàl’électricité
autrequ’un«musicienambulant»,c’est-à-direunepersonnedontlemétierconsiste
àexécuter,dirigeroucomposerdelamusiqueensedéplaçantendiversendroits
pourcefaire.
Lejuges’estpermisderemarquerdanssesmotifsquelelibelléduRèglementavait
ainsipoureffetde«pénaliserceluiquialeplusdetalentetquiestsusceptibled’être
lemoinsdérangeant»enpermettantauxautoritésden’agirquecontredes
musiciensambulantsquifontusaged’instrumentsàpercussionouélectriques,
ajoutantmêmequecelan’étaitpas«trèsrassurantpourlatranquillitépublique»…
Pourillustrersonpropos,lejugeestalléjusqu’àdonnerl’exemplefictifd’unduo
jouantdelamusiqueenpublicoùlesdeuxmembresutilisentdesinstruments
prohibés,maisoùlepremier,n’étantpasmusicienambulant,émetdessons
insupportablesalorsquel’autre,correspondantparailleursàladéfinitionde
«musicienambulant»,«jouedecesinstrumentsd’unefaçondivine».Dansuntel
cas,lejugeconclutque,considérantlaportéedesdéfinitions,leRèglementfaiten
sorteque«[l]apoursuivantepourraitémettreunecontraventioncontrelemusicien
ambulant,maisnon[àl’autre]malgréquecedernierémetteunbruitbeaucoupplus
dérangeantpourlatranquillitépubliquequelemusicienambulant.»
Parailleurs,dansl’arrêtVilledeMontréalc.177380CanadaInc.
19,laCourd’appel
duQuébecaindiquéquelaCourdevaitd’aborddéterminersiunrèglementétait
conformeàsaloihabilitanteavantd’aborderlesquestionsdeconstitutionnalité.
Ainsi,encequiatraitàlaconformitéounonduRèglementàlaloihabilitante,la
CourareconnuquelaVilleavaiteffectivementlepouvoirderéglementerlecontrôle
dubruit,maisquel’interdictionduparagraphe9(3)duRèglementavaitcrééune
interdictionvisantlesmusiciensambulantsplutôtquequiconque.
Entenantcomptedesprincipesvoulantqu’unrèglementdoitvisertouslescitoyens
19
2003CanLII47989(QCC.A.).
14
delamêmemanièreetqu’unedispositiondiscriminatoirenonautoriséeparuneloi
habilitantesoitultraviresmêmedanslescasoùladispositionseraitfondéesurdes
considérationsraisonnables
20,laCouradoncdéclaréqueleparagraphe9(3)du
Règlementétaitinopérantvis-à-vislesdéfendeursdanslecadredecelitige
particulieretaainsirejetélapoursuitecontrelesdéfendeurs.
Dureste,laCours’estabstenuededéclarerqueleRèglementétaitinconstitutionnel
puisque,danslesfaits,mêmesil’interdictionvisantlesmusiciensambulants
d’utiliserdesinstrumentsàpercussionouélectriquesapoureffetd’imposerune
différencedetraitemententrelesmusiciensambulantsetlesautresmusiciensou
citoyensquijouentdelamusique,cettedifférencedetraitementétaitfondéesur
l’occupationetnonpasundesmotifsénumérésàl’article15(1)delaCharte
canadiennedesdroitsetlibertés
21(la«Charte»)ouunmotifanalogue.Enoutre,rien
danslapreuvenepermettaitdeconclurequeladifférencedetraitementimposaitun
fardeaudénotantuneapplicationstéréotypéeayantuneincidencesurladignité
humaine,commelerequiertletestélaboréparlaCoursuprêmepourdéterminersi
unedispositionestcontraireàlaCharte.
L’année2008estprometteuse
L’année2008s’annoncefasteendécisionsvisantlesentreprisesartistiquesetles
industriesculturellessionsefie,entreautres,aufaitquelaCourd’appeladéjà
rendudeuxdécisionsenfévrierdernierdanslesaffairesGestionB.Brissonet
Associésinc.c.Fortier
22etGuildedesmusiciennesetmusiciensduQuébecc.9009-
0531Québecinc.(CabaneàsucreChezDany)
23.Àcerythme,unpalmarèsne
suffiraplus:ilfaudrasongeràyconsacrerungalaenentier.
20
Cesprincipesontétéénoncésnotammentdansl’arrêtVilledeMontréalc.Arcade,[1985]1
R.C.S.358,p.405.
21
Loiconstitutionnellede1982(R.-U.),constituantl©annexeBdelaLoide1982surleCanada(R.-
U.),1982,c.11.
22
2008QCCA254.
23
2008QCCA331.
15
ROBIC,ungrouped©avocatsetd©agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledans
touslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesde
commerce,marquesdecertificationetappellationsd©origine;droitsd©auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel©artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL©INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD