Obtenir un brevet sur une méthode d’affaires au Canada ne se fait pas simplement en « UN CLIC »
OBTENIRUNBREVETSURUNEMÉTHODED’AFFAIRES
AUCANADANESEFAITPASSIMPLEMENTEN«UNCLIC»
ADAMMIZERA*
LEGERROBICRICHARD,SENCRL
AVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
1.Introduction
2.Contextedel’affaire
3.Analysedutribunal
4.Comparaisonavecd’autrespays
4.1États-Unis
4.2Grande-Bretagne
5.Conclusion
1.Introduction
LaCommissiond’appeldesbrevetsduCanadas’estrécemmentpenchéesurla
questiondesavoirsiuneméthoded’affairesestbrevetableounonselonlaLoisur
lesbrevetscanadienne.Plusparticulièrement,dansladécision12901,la
Commissiondevaitnotammentévaluersilademandedebrevetdelacompagnie
Amazon.comInc.étaitvalidementrejetéeparl’examinatricedansunedécisionfinale
aumotifquelademandeétaitévidenteetportaitsurunobjetnonbrevetable.Cette
décisionestintéressanteencequ’ilyarelativementpeudejurisprudenceau
Canadaportantsurlabrevetabilitédeméthodesd’affaires.
CettedécisiondelaCommissionestégalementintéressantecomptetenuque
plusieursdemandesdebrevetsportantsurdeslogicielssontsouventassociéesà
desdemandescomportantdesétapesdeméthodesd’affaires.Cettedécisionest
d’autantplusintéressanteencequelestribunauxauxEtats-UnisetenGrande-
Bretagneontégalementrécemmentexaminélestestsàutiliserpourévaluerla
brevetabilitédedemandesdebrevetspourdesméthodesd’affairesoudeslogiciels.
©CIPS,2009.
*Avocat,ingénieuretagentdebrevetsdeLEGERROBICRICHARD,S.E.N.C.R.L.,uncabinet
multidisciplinaired’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce.Publiéà(octobre
2009),21:1Cahiersdepropriétéintellectuelle.Publication394.1Décision1290delaCommissiond’appeldesbrevets(2009-03-04).
2
Étantdonnéqueleslogicielsjouentunrôleimportantdansleséconomiesdela
plupartdespaysindustrialisés,laprotectionquiestaccordéeounonparles
différentsBureauxdebrevetsàdesdemandesreliéesàdeslogicielsoudes
méthodesd’affairesestimportanteàdéterminerclairement.Malheureusement,au
coursdesdernièresannées,letraitementaccordéparlestribunauxàcesdemandes
debrevetsaététrèssouventnébuleux,nedonnantpasainsideslignesdirectrices
clairesauxentitésquiconsidèrentobteniruneprotectionparbrevetpourdes
logicielsoudesméthodesd’affaires.LaCommissionsembledoncavoirétayésa
décisionafind’aumoinsproposercertaineslignesdirectricespourainsiaiderles
demandeurssubséquents.Danslaprésentedécision,laCommissionaeneffettenté
d’harmoniserd’unecertainefaçonlapratiquecanadienneaveclespratiquesdes
juridictionsaméricainesetbritanniques.Parconséquent,cettedécisioncanadienne
pourraêtrecomparéeàdesdécisionsanaloguesdanscesautresjuridictionsafin
d’illustrerlesnuancesentrelesdifférentstestsaméricains,britanniquesetcanadiens
surlesujet.
2.Contextedel’affaire
LacompagnieAmazon.comInc.esttitulaired’unedemandedebrevetno2,246,933
déposéele11septembre1998etintitulée«Procédéetsystèmepermettant
d’effectuerunecommanded’achatviaunréseaudecommunications».Ilest
intéressantdenoterquel’équivalentdecettedemandedebrevetauxÉtats-Unis
avaitétéaccordéàAmazon.comen1999etémissouslebrevetnoUS5,960,411.
Lademandedebrevetdivulgueunprocédéetunsystèmepermettantàunacheteur
d’effectuerunecommanded’articlessurInternet.Lanouveautéduprocédéetdu
systèmerésideessentiellementdansl’aspectdusystèmeetprocédéquipermetà
l’acheteurd’effectuerl’achatd’unarticleenfaisantuneseuleopération.Eneffet,une
foisquel’acheteuraentréunepremièrefoistouteslesinformationspertinentes
nécessairespoureffectuerunachatenligneàpartird’unordinateur,cemême
acheteurparlasuiten’estpasobligédefournirànouveaucesinformationspour
effectuerdesachatssubséquentsàpartirdumêmeordinateur,puisqueces
informationssontsauvegardéesdefaçontransparenteàl’usagersurleditordinateur.
Parconséquent,l’acheteurpeuteffectuerunecommandeenligneen«unclic».
Unelicencepourlebrevetaméricainavaitétéoctroyéeentreautresàlacompagnie
ApplepourlesservicesiTUNESSTOREetiPHOTO.
Enjuin2004,l’examinatricesaisiedelademandeavaitrenduunrapportd’examen
finalquirejetaitl’ensembledesrevendicationspourcaused’évidenceetd’objetnon
brevetable.Amazon.comaportécettedécisionenappelàlaCommission.
LesdeuxquestionsprincipalesenlitigeabordéesparlaCommissiond’appelétaient
dedéterminersi1)lesrevendicationsdelademandeétaientévidentesselonlaLoi
surlesbrevetset2)lesrevendicationsvisentunobjetnonbrevetableausensde
cettemêmeloi.L’analysedelaquestiondel’évidenceestsouventunequestion
3
reliéeauxfaitsdudossieretestmoinsimportanteàconsidérerpourlesbesoinsdu
présentarticle.IlsuffitdenoterquelaCommissionadéterminé,contrairementà
l’examinatrice,quelesrevendicationsn’étaientpasévidentesauvudes
enseignementsdesdocumentsdel’artantérieur.
3.Analysedutribunal
LadécisiondelaCommissiond’appeldesbrevetsesttrèsdétailléesurlaquestion
delabrevetabilitédesméthodesd’affairesengénéral.Eneffet,lesétapesd’analyse
delaCommissionpourdéterminersiuneméthoded’affairesestbrevetableounon
sontprésentéescommeunesériedecritèresprésentésci-dessous:
a)Tenircompteàlafoisdelaformeetdelasubstancedesrevendications
La«forme»delarevendicationréfèreaulibellédelarevendication,letexte
définissantlaportéedel’inventiondansunedemandedebrevet.La«substance»
delarevendicationréfèreàunecompréhensiondelanaturedel’invention
revendiquéeetunedéterminationdecequiaétéajoutéàlaconnaissancehumaine.
LaCommissionutilisedesréférencesàdesjurisprudencesfréquemmentcitéespour
lesquestionsdematièrebrevetableauCanada,notammentlesdécisionsLawsonc.
Commissairedesbrevets2,TennesseeEastmanCo.etal.c.Commissairedes
brevets3etShellOilCo.c.Commissairedesbrevets4,entreautres,pourexpliquer
quel’appréciationpourdéterminersiunobjetestviséounonparlaLoienvertudu
droitcanadienestétablieparcequiaété«inventé»ou«découvert»5.
b)Déterminersil’objetdel’inventionsatisfaitladéfinitiond’unedes
catégoriesd’invention:réalisation,procédé,machine,fabricationou
compositiondematière.
LaCommissionprécisequel’interprétationdesexpressions«réalisation»,
«procédé»,«machine»,«fabrication»et«compositiondematières»doitêtre
examinéepourdéterminersil’objetdesrevendicationscorrespondàl’unedes
catégories.
LaCommissionréfèreensuiteàdelajurisprudenceetdeladoctrinebritanniqueet
américainepourconclurequelespratiquescommercialesconstituaientégalement
unobjetexcluetnonbrevetableauCanada.Pourarriveràcetteconclusion,la
Commissionacitéplusieursréférencestraitantdel’historiquedudéveloppementde
2(1970),62CPR101(C.del’É.).3(1972),8CPR(2d)202(C.S.C.).
4(1982),67CPR(2d)1(C.S.C.).5Supra,note1,aupar.127.
4
laLoisurlesbrevets.Entreautres,laCourmentionnequelespremièresloissurles
brevetsontétédéveloppéespendantdespériodesenGrande-Bretagneaucours
desquellesilyavaitbeaucoupdecréativitéentrepreneurialeetd’innovations
importantesenorganisationd’entreprises.Parconséquent,l’absencederéférences
àdesrèglesfavorisantl’établissementdebrevetstouchantdespratiques
commercialesnesemblepasêtreuneomissioninvolontaire.LaCommission
mentionnealorsque:
LaréférencefaiteparlaCACFàlapratiqueanglaiseàl’époque
oùlaPatentActaméricainede1793étaitcodifiéepouréclairer
lesensdestermesutilisésdanslaLoiestpertinentequantàla
questiondesavoirsiunecatégoried’inventionsviséedansla
Loicanadiennesurlesbrevetsestsuffisammentlargepour
comprendreunobjetparticulier.LaLoicanadienne,ycomprisla
définitionduterme«invention»,estinspiréedelaPatentAct
américaineettireparconséquentindirectementsesoriginesde
l’anciennepratiqueanglaise.
Ainsi,laCommissionsemblevouloiralignerlespratiquescanadiennesavecles
pratiquesaméricainesetbritanniquesencherchantàrespecterl’espritàl’originede
cespratiquesetloisrespectives.
c)Déterminersil’inventioneffectueunchangementdenatureoud’état
Souscecritère,ilfautdéterminersil’inventionentraîneunchangementdenatureou
d’étatparrapportàunobjetmatériel.
LaCommissionréfèreàladécisiondelaCoursuprêmeduCanadadansl’arrêtShell
Oil6,pourconclureque:
lemot«réalisation»ne«doitpasselimiteràdenouveaux
procédésouproduitsouàdenouvellestechniquesde
fabrication»;parallèlement,elledoitêtre«unacteouun
ensembled’actesaccompli(s)parunagentphysiquesurun
objetphysiquequelconqueetquiprovoqueunchangementdans
lescaractéristiquesoul’étatdecetobjet».7
LaCommissionexpliquequ’un«procédé»estsimilaireàuneréalisationpuisqueles
procédésentraînentl’applicationd’uneméthodeàunouplusieursmatériaux8.
LaCommissionpréciseensuitequelaquestiondel’objetmatérieloude
changementsdenatureoud’étatd’objetsphysiquesestmoinsproblématiquepour
6Supra,note4,àlap.15.7Supra,note1,aupar.133.8Supra,note1,aupar.138.
5
lescatégoriesde«machine»,«fabrication»ou«compositiondematière»puisque
cescatégoriessontessentiellementdenaturephysique.
d)Déterminersil’objetdel’inventionestunobjetexcluparlaLoisurles
brevets
Defaçonsurprenantepourcertainsjuristes,laCommissionaréféréàune
dissidencedelajugeArbourdansl’arrêtMonsantoCanadaInc.c.Schmeiser9.La
jugeArbouravaitconclu,aprèsunerevuedejurisprudence,quecertainesinventions
nepeuventpasêtrebrevetéesselonlaLoi,plusparticulièrementlesméthodesde
calcul,lesméthodesdetraitementmédical,lesformesdeviesupérieure,les
systèmesetméthodesdegestiond’entrepriseetlescompétencesouméthodes
professionnelles.
e)Déterminersil’objetdel’inventionestnontechnologiqueetdoncnon
prévuparlaLoi
LaCommissiond’appelmentionneégalementquechacunedescinqcatégories
d’inventionporteessentiellementsurlesobjetsdenaturetechnologique.Unobjetqui
n’estpastechnologiquenepourradoncentrerdansaucunedescatégories
d’invention.
LaCommissionaensuiteappliquécesdifférentscritèreslesunsàlasuitedes
autrespourconclurequelademandedebrevetd’Amazon.comn’étaitpasune«
réalisation»tellequedéfinieparlaLoietdoncqu’elleneconstituaitpasunobjet
viséparcelle-ciselonlecritèrec)présentéci-dessus.Eneffet,laCommissiona
déterminéquel’inventionneconstituaitpasunacteouunensembled’actes
accomplisparunagentphysiquesurunobjetphysiquequelconquequiprovoqueun
changementdanslescaractéristiquesoul’étatdecetobjet.
Mêmesi,selonlaCommission,lademandenerespectaitpaslecritèrec)desa
méthoded’analyse,elleaégalementévaluésilademanderespectaitlescritèresd)
ete)desontest.Ainsi,laCommissionadéterminéqu’unedemanderevendiquant
desconceptsoudesrèglesplusefficacespoureffectuerdescommandesenligne
constituaitdesméthodespourfairedesaffairesetparconséquentétaitunobjet
excluparlaLoisurlesbrevetsetnerespectaitpasdonclecritèred)énoncéci-
dessus.Deplus,selonlecritèree),laCommissionaégalementdéterminéquela
substancedel’inventionrevendiquéen’étaitpasdenaturetechnologique.Eneffet,la
Commissionestd’avisquel’inventionrevendiquéeutiliseunetechnologie
informatiquedéjàconnueappliquéeàunenouvellepratiquecommerciale.Par
conséquent,puisquel’inventiondansleprésentcasestreliéeàunaspectnon-
92004CSC34.
6
technologique,ilestconsidéréqu’iln’yapasdenouvelleutilisationdetechnologie
constituantunajoutàlaconnaissancehumaine.
Enparallèleàcettedécision,leBureaudesbrevetsapubliépourconsultations
(jusqu’aumoisd’août2009)unenouvelleversionduchapitre12duManueldes
PratiquesdesExaminateurs10danslequellaquestiondirectedelabrevetabilitédes
méthodesd’affairestellequ’elleétaittraitéejusqu’àmaintenantaétésuppriméede
l’ébauche.Cependant,l’approcheadoptéeparlaCommissiond’appel,avecles
étapesd’analyseprésentéesci-dessus,sembleêtrereflétéedansleprojetdecette
nouvelleversionduchapitreportantsurl’objetd’uneinvention.
4.Comparaisonavecd’autrespays
4.1États-Unis
Danssadécision,laCommissiond’appelauCanadasembleserapprocherde
l’interprétationrécentefaiteparlesCoursaméricainesdansl’affaireInreBilski11qui
avaitétabliuncritèresimilairedetransformation-machinedansladéterminationdela
brevetabilitéd’uneméthoded’affaires.
Danscejugementrendule30octobre2008,laCourd’appelduCircuitfédéralaux
Etats-Unisavaitréexaminélavaliditédebrevetssurlesméthodesd’affaires.Plus
particulièrement,lamajoritédelaCourarejetéunedemandedebrevetsurla
gestionderisquedanslesmarchésfinanciers.Dorénavant,selonlaCour,unetelle
demandenepeutêtrevalablequesil’objetdelademandeestattachéàune
machinephysiqueous’ilproduitunchangementd’étatouunetransformationd’un
produit.
Avantcettedécision,leBureaudesbrevetsaméricainrecevaitplusieursdemandes
debrevetssurdesméthodesd’affairesquinerespectaientpasnécessairementces
exigences,puisqu’unedécisionprécédentedelaCourdansl’affaireStateStreet12
en1998exigeaituniquementquelaméthodeproduiseunrésultattangible,utileet
concret.Cetestdel’affaireStateStreetpouvaitengloberbeaucoupplusd’inventions
ouméthodesd’affairesqueletestplusrestrictifdel’affaireBilski.Ainsi,laCoura
restreintlamatièrebrevetableauxEtats-Unisparrapportauxparamètresqu’elle
avaitimposésinitialementen1998.
Auvudeladécisiondansl’affaireBilski,leBureaudesbrevetsaméricainavaitémis
enjanvier2009àl’intentiondesexaminateursdebrevetsunenotedeservice
10Voirhttp://www.cipo.ic.gc.ca/eic/site/cipointernet-internetopic.nsf/vwapj/chapitre12_7Mai2009-
chapter12May7_2009-fra.pdf/$file/chapitre12_7Mai2009-chapter12May7_2009-fra.pdf1188USPQ2d1385.
12StateStreetBank&TrustCo.c.SignatureFinancialGroup,Inc.,149F.3d1368(Fed.Cir.1998).
7
incluantdescritèresd’examenderevendicationsdeprocédéétablissuiteàla
décisiondelaCourducircuitfédéral.Eneffet,leBureaudesbrevetsaméricain
soutientque:
AsclarifiedinBilski,thetestformethodclaimiswhetherthe
claimedmethodis(1)tighttoaparticularmachineorapparatus,
or(2)transformsaparticulararticletoadifferentstateorthing.
Thisiscalledthe«machine-or-transformationtest».[…]There
aretwocorollariestothemachine-or-transformationtest.First,
amerefield-of-uselimitationisgenerallyinsufficienttorender
andotherwiseinallegeablemethodclaimpatent-allegeable.
Thismeansthemachineortransformationmustimpose
meaningfullimitsonthemethodclaim’sscopetopassthetest.
Second,insignificantextra-solutionactivitywillnottransforman
unpatentableprincipleintoapatentableprocess.Thismeans
recitingaspecificmachineoraparticulartransformationofa
specificarticleinaninsignificantstep,suchadatagatheringor
outputting,isnotsufficienttopassthetest.13
Cecritèredetestde«machineoutransformation»semblecorrespondreaux
critèresb)etc)delagrilled’analysedelaCommissiond’appelauCanada.Ainsi,il
semblequelaCommissionchercheàrendreconformeslespratiquescanadiennes
aveclapratiqueaméricaineafind’obteniruncertainniveaud’uniformitédansle
traitementdedemandesdebrevetsportantsurdesméthodesd’affairesetainsi
éviterdesdifférencessignificativeslorsqu’undemandeurchercheàobtenirdela
protectionpoursoninventionenpassantd’uncôtédelafrontièrecanado-américaine
àl’autre.
Ilestànoterqueladécisiondansl’affaireBilskiaétéportéeenappelàlaCour
suprêmedesÉtats-Unis.Commenouspourronslevoirci-dessous,lesÉtats-Unisne
sontpasleseulpaysàvouloirclarifierlescritèresd’établissementdecequi
constituedelamatièrebrevetable.
4.2Grande-Bretagne
Laquestionsurcequiconstituedelamatièrebrevetabledanslecontextedes
brevetsdeméthodesd’affairesoud’informatiqueaégalementétéabordée
récemmentenGrande-Bretagnedansl’affaireAerotelLtd.c.TelcoHoldingsLtd.
(andothers)andMacrossan’sApplication14.
13Voirhttp://www.uspto.gov.web/offices/pac.datp/opla/documents/bilski_guidance_memo.pdf
14[2006]EWCACiv1371.
8
CejugementétaitenfaitreliéàdeuxappelsdifférentsdedécisionsdelaHighCourt
britannique.LapremièreaffaireimpliquaitunbrevetGB2171877émisàAerotelLtd.
dansuneaffairedecontrefaçonetledeuxièmecasimpliquaitunedemandede
brevetGB2388937quiavaitétérefuséeparleBureaudesbrevetsbritannique.
LaCourd’appeladécidéquel’évaluationdelabrevetabilitéd’unedemande(au
niveaudelamatièrebrevetable)sefaitselonuntestprésentédelafaçonsuivante:
Theapproachisinfoursteps:
1)properlyconstruetheclaims;
2)identifytheactualcontribution;
3)askwhetheritfallssolelywithintheexcludedsubjectmatter;and
4)checkwhethertheactualorallegedcontributionisactuallytechnical
innature.15
Parconséquent,lesétapes1)et2)dutestd’Aerotelcorrespondentessentiellement
àl’étapea)dutestdel’affaireAmazon.comauCanadaencequelesrevendications
sontexaminéesafind’obtenirunecompréhensiondelanaturedel’invention
revendiquéeetdedéterminercequiaétéajoutéàlaconnaissancehumaine.
L’étape3)dutestAerotelcorrespondessentiellementàl’étaped)dutest
Amazon.comparrapportàladéterminationsil’objetdel’inventionestunobjetexclu
parlaLoiapplicablesurlesbrevets.Finalement,l’étape4)dutestAerotel
correspondessentiellementàl’étapee)dutestAmazon.comavecl’évaluationdela
naturetechnologiquedel’inventionrevendiquéedanslademande.Enutilisantce
raisonnement,laCourd’appelaaccordél’appeld’Aerotelparrapportàsondossier
decontrefaçonetamaintenulavaliditédesonbrevet,tandisquelademandede
brevetdeMacrossanaétémaintenuecommeétantinvalide.
Suiteàcettedécision,leBureaudesbrevetsbritanniqueaémisunavissursonsite
webindiquantcommentilconsidéraitappliquerletestdéveloppédansl’affaire
Aerotelparrapportauxdemandeseninstance16.LeBureaudesbrevetsbritannique
sembled’avisquecettedécisiondelaCourd’appelestcohérenteavecla
jurisprudenceprécédentebritanniquesurcettequestionetestdoncpertinentepour
déterminersiuneinventioncomprenddelamatièrebrevetable.
Or,unedemandecorrespondanteeuropéennedéposéeparMacrossanest
présentementeninstancedevantl’Officeeuropéendesbrevets.Enfait,lapoursuite
delademandeettouteslesquestionsquecettedemandeetlajurisprudence
associéeàcelle-ciontsuscitéesontamenélaprésidentesortantedel’OEB,Alison
Brimelow,àréférerplusieursquestionsdebrevetabilitédelogicielsetdeméthodes
d’affairesàlaGrandeChambredesRecoursdel’Officeeuropéendesbrevets.Parmi
lesquestionssoumisesàlaGrandeChambredesRecours,ilyal’importanceque
15Supra,note12,aupar.40.
16Voirhttp://www.ito.gov.uk/pro-types/pro-patent/p-law/p-pn/p-pn-subjectmatter/p-pn-subjectmater-
case.htm
9
revêtlacatégoriedelarevendication,leslimitesàfixerentrelesaspectsexclusdela
brevetabilitéetlesaspectscontribuantaucaractèretechniquedel’objet
revendiqué17.Parconséquent,ladécisionéventuelledelaGrandeChambredes
Recoursauradeseffetsimportantssurlesévaluationssubséquentesdela
brevetabilitédeméthodesd’affairesenEurope.
5.Conclusion
IlseraintéressantdevoirsiAmazon.comvaportercettedécisionenappelau
Canada,alorsquedesappelssurdesquestionsanaloguessurlabrevetabilitéde
méthodesd’affairessontprésentementeninstancedevantlaCoursuprêmedes
États-UnisetlaGrandechambredesrecoursdel’Officeeuropéendesbrevets.Au
momentdelarédactionduprésentarticle,aucunedemandeenappeln’avaitété
déposéeauCanada.IlestintéressantdevoirquelesBureauxdebrevetscanadien,
américainetbritanniqueonttousprofitédelapublicationdecesdifférentsjugements
afindemettreàjourleursmanuelsouavisdepratiquesurl’évaluationdela
brevetabilitédeméthodesd’affairesoudelogicielsauniveaudelamatière
brevetable.Onpeuts’attendrequedesdécisionséventuellesdelaCoursuprême
desÉtats-UnisetdelaGrandeChambredesRecoursdel’Officeeuropéendes
brevetsamènerontdesmodificationsadditionnellesàcesmanuelsetavisde
pratique.Toutefois,enattendantcesfutursdéveloppements,auvudeladécision
dansl’affaireAmazon.comauCanada,obtenirunbrevetsuruneméthoded’affaires
auCanadanesemblepasêtreuneopérationquipuisseêtrefaitesimplementen
«unclic»…
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevouédepuis1892à
laprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstouslesdomaines:brevets,dessins
industrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marquesdecertificationetappellations
d’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;
informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;
secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;
commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,
litigeetarbitrage;vérificationdiligenteetaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentand
trademarkagentsdedicatedsince1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectual
property:patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindications
oforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,
softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,
17Voirhttp://www.epo.org/topics/news/2008/20081024_fr.html.
10
distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHE
WORLD
MarquesdecommercedeLEGERROBICRICHARD,SENCRL(«ROBIC»)