Marques de commerce et divertissement pour adultes
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
MARQUESDECOMMERCEETDIVERTISSEMENTPOURADULTES
B
ARRYGAMACHE*
ROBIC,
LLP
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
…«today’ssmutmightbetomorrow’s
acceptable‘socialgrace’…»
1
1.Introduction
2.Unpeud’histoire…
3.Laprotectiondesmarquesassociéesaudivertissementpouradultes
3.1L’affaireMISSNUDEUNIVERSE3.1.1Ladécisionduregistraire
3.1.2LadécisiondelaCourfédérale
3.1.3L’arrêtdelaCourd’appelfédérale
3.1.3.1MISSUNIVERSE,unemarqueforte
3.1.3.2Lessecteursd’activitésdesparties,essentiellement
lesmêmes
3.1.3.3L’importancerelativedumot«nude»
3.1.4Cequ’ilfautenretenir
3.2L’affaireKAMASUTRA3.2.1LademandederadiationdeKamsutdevantlaCourfédérale
3.2.1.1Lesmotifsd’invalidation
3.2.1.2Lapreuvedesparties
3.2.1.3LesproduitsàsaveurdechocolatdeKamsut
3.2.1.4LeschocolatsdeJaymei:KAMASUTRAet«ForbiddenPleasures»
3.2.1.5LadécisiondelaCour
3.2.1.6Lavéritablenaturedesstimulantssexuelsàsaveur
dechocolat
©CIPS2015.*Avocat,BarryGamacheestundesassociésdeROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaire
d’avocats,d’agentsdebrevetsetd’agentsdemarquesdecommerce.Publiédanslenumérode
janvier2015desCahiersdepropriétéintellectuelle.L’auteurinvitelelecteuràtenircomptedes
changementsprévusparlaLoivisantàcombattrelacontrefaçondeproduits(LC2014c32)dontle
remplacementdanslaLoisurlesmarquesdecommerceduterme«marchandise»par«produit».
[Notedelarédaction:cetexteaétésoumisàuneévaluationàdoubleanonymat.]Publication443.
1PlayboyEnterprises,IncvChuckleberryPublishing,Inc,206USPQ70(SDNY,1980)àlap86,où
étaitcitéuntémoignage.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
2
3.2.1.7L’enregistrementpourleschocolatsetlestruffesau
chocolatmaintenu
3.2.2L’oppositiondeKamsutàlademanded’enregistrementde
Jaymei
3.2.2.1Lesmotifsd’oppositiondeKamsut
3.2.2.2Lapreuvedesparties
3.2.2.3Lesconstatationsduregistraire
3.2.2.4Lasituationparticulièredequelquesproduitsdontles
chandellesetlepotpourri
3.2.3L’oppositiondeJaymeiàlademanded’enregistrementde
Kamsut
3.2.3.1Uneoppositionciblée
3.2.3.2Lesconstatationsduregistraire
3.2.3.3L’approchestratégiquedeJaymei
3.3L’affaireWHERELOCALGIRLSGOWILD
3.4L’affairePENTHOUSE
3.5L’affaireMANDATE
3.6L’affaireSEXUALPURSUIT
4.LecasparticulierdelamarquedecommercePLAYBOY
4.1LesaffairesrelativesauxmarquesdeMichel«Mike»Germain
4.1.1Ladécisiondu31mars1977delaCommissiondesoppositions
concernantlademanded’enregistrementpourlamarque
PLAYBOYMEN’SHAIRSTYLIST
4.1.2Ladécisiondu31janvier1978delaCourfédéraleconcernant
lademanded’enregistrementpourlamarquePLAYBOYMEN’S
HAIRSTYLIST
4.1.3L’arrêtdu29mai1979delaCourd’appelfédéraleconcernant
lademanded’enregistrementpourlamarquePLAYBOYMEN’S
HAIRSTYLIST
4.1.4Ladécisiondu9juillet1987delaCourfédéraleconcernant
l’enregistrementpourlamarquedecommercePLAYBOY
MEN’SHAIRSTYLIST
4.1.5Ladécisiondu9juillet1987delaCourfédéraleconcernant
l’enregistrementpourlamarquePLAYBOY
4.2Cequ’ilfautenretenir
5.Ladépréciationdel’achalandage
6.Conclusion
1.Introduction
Qu’ontencommunlesexpressionsPLAYBOY,PENTHOUSE,PLAYGIRL,KAMA
SUTRA,TOMOFFINLAND?Outrequ’ils’agit,danschaquecas,denomsassociésà
desproduitsoupublicationsàcaractèresexueletquiontéténommésouidentifiés
dansdesdécisionsjudiciairesouadministratives,ils’agitégalement,aumomentde
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
3
larédactiondesprésentes,demarquesdecommercedûmentenregistréesauprès
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada(ci-après,àl’occasion,l’«OPIC»).
Ainsi,unexamendelajurisprudencedemêmequ’unerechercheauprèsdel’OPIC
nousapprennentnotammentcequisuit:
·LamarquePLAYBOYestenregistréesouslenuméro366,646,aunomde
PlayboyEnterprisesInternational,Inc.,enliaisonavec,entreautres,des
«Magazines»
2.DansladécisionPlayboyEnterprisesInternationalIncc
Worobec
3,ilaétéécritausujetdelapropriétairedelamarquePLAYBOY:
«Bienquesaprincipaleactivitésoitladistributiond’unmagazinemensuelpour
hommes,aufildutempsl’Opposantes’estdéveloppéeentroisfiliales
différentes:publication,divertissement(c’est-à-diretélévision,dvdetservicesen
ligne)etoctroidelicence.Entrelesannées1998-2004,lerevenuannuelnetde
l’Opposantegénéréparlesfilialessusmentionnéesadépassé277millionsde
dollars»
4.
·LamarquePENTHOUSEestenregistréesouslenuméro212,193,aunomde
GeneralMediaCommunications,Inc.,enliaisonavecdes«Periodical
publications,namelymagazines»
5.DansladécisionPenthouseInternationalLtd
v163564CanadaInc
6,laCouranotéausujetdelapropriétairedelamarque
PENTHOUSEqu’elledistribueplusieurspublications«includingadult
entertainmentmagazines,andassortedrelateditems,suchasvideos»
7.
·LamarquePLAYGIRLestenregistréesouslenuméro589,600,aunomde
PlaygirlKeyClub,Inc.,enliaisonavecdes«Magazines»
8.Dansladécision
PlayboyEnterprises,IncvChuckleberryPublishing,Inc
9,laCourasoulignéau
sujetdumagazinePLAYGIRL:«[…][it]concernsitselfwiththemalebody[…]»
et«[…]itissubtitled:«EntertainmentforWomen»
10.
2Enregistrementconsultéle16mai2014danslabasededonnéessurlesmarques
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
3PlayboyEnterprisesInternationalInccWorobec,2010COMC192.
4Ibidaupara15.
5Enregistrementconsultéle16mai2014danslabasededonnéessurlesmarques
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
6PenthouseInternationalLtdv163564CanadaInc(1994),58CPR(3d)200(CFPI).
7Ibidàlap204.
8Enregistrementconsultéle16mai2014danslabasededonnéessurlesmarques
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
9PlayboyEnterprises,IncvChuckleberryPublishing,Inc(1980),206USPQ70
(DistrictCourt,SDNewYork).
10Ibidàlap77.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
4
·LamarqueKAMASUTRA&DESSINestenregistréesouslenuméro843,548,
aunomdeKamsut,Inc.,enliaisonavec,entreautres,des«personallubricants;
andbalms,namelysalves,gelsandointmentsforgenitaluseforincreasing
sexualstimulation»
11.DansladécisionJaymeiEnterprisesInccKamsut,Inc12,il
aétéconstatéausujetdesproduitsassociésàcettemarquedecommerce
qu’ils«sontcequ’onappellegénéralementdesarticlesdecadeauxromantiques
etvisentàprocurerauxconsommateursunesensationagréabled’intimitéetde
tendresse,àaméliorerlasantédeshommesetdesfemmessurleplan
physiqueetémotionnel»
13.
·LamarqueTOMOFFINLANDestenregistréesouslenuméro767,834,aunom
deTomofFinlandFoundation,Inc.,enliaisonavec,entreautres,«Artwork,
namelypaintingsanddrawings»
14.Dansl’arrêtLittleSistersBookandArt
EmporiumcCanada(MinistredelaJustice)
15,oùétaitexaminéelalégislation
douanièresuiteàl’interceptiondematérielérotiqueimportéparunelibrairegaie
etlesbienne,lejugeBinniearemarquéqueletitredel’ouvrageTOMOF
FINLANDétaitparmiceuxdontl’importationavaitétéprohibéeparDouanes
Canada,maisquisetrouvaitsurlesrayonsdelabibliothèquepubliquede
Vancouver
16.
Quoiquepudiques,cesquelquesdescriptionssoulignenttoutdemêmequeledroit
desmarquesdecommerceprotègedesmarquesquisontassociées,selonles
activitésdeleurpropriétairerespectif,àdesproduits,despublications,oumêmedes
services,àcaractèresexuel,end’autresmots,àcequiestidentifiésousl’appellation
de«divertissementpouradultes».Cetypededivertissementn’estpasuniforme;
commelesuggèrentcesexemples,ilprésenteainsidifférentesmanifestations,quise
sonttransforméesaucoursdesannées,selonlesdemandesdu«marché».
Ceuxetcellesquiœuvrentdanscesecteurrevendiquentsouventuneliberté
d’expressionetfontparfoisappelàunecertainenotiond’«art»;ilexistetoutefoisun
aspectcommercialauxactivitésdeceuxetcellesquitirentprofitdel’intérêtpourla
sexualitéhumaine.C’estsurtoutdel’aspectcommercialdecesactivitésdontilsera
questionici.
11Enregistrementconsultéle26juin2014danslabasededonnéessurlesmarques
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
12JaymeiEnterprisesInccKamsut,Inc,2012COMC39.
13Ibidaupara22.
14Enregistrementconsultéle16mai2014danslabasededonnéessurlesmarques
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
15LittleSistersBookandArtEmporiumcCanada(MinistredelaJustice),[2000]2
RCS1120[LittleSisters].
16Ibidaupara13.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
5
Iln’estpassimpled’identifierdestermesquiexpliquent,demanièrepréciseet
exhaustive,touteslesfacettesdesactivitésassociéesau«divertissementpour
adultes».Parexemple,commentcaractériseretdéfinirlapornographie,quiest
certainementassociéeàunsegmentdumarchédu«divertissementpouradultes»
maisquielle-mêmepeutêtrepartagéeendifférentessous-catégoriesetprendre
différentes«formes»?
LejugeStewartdelaCoursuprêmedesÉtats-Unisaconnucesdifficultés;dans
l’arrêtJacobellisvOhio
17,ilarenoncéàdéfinirlasous-catégorie«hard-core
pornography»ets’estcontentédeconstater:«[…]IknowitwhenIseeit[…]»
18.
ToujoursauxÉtats-Unis,lejugeenchefBurger,dansl’arrêtMillervCalifornia
19,a
consultéundictionnaireetareproduitdanssesmotifsladéfinitionsuivantede
l’expression«pornography»: »Pornography »derivesfromtheGreek(porne,harlot,andgraphos,
writing).Thewordnowmeans »1:adescriptionofprostitutesor
prostitution2:adepiction(asinwritingorpainting)oflicentiousness
orlewdness:aportrayaloferoticbehaviordesignedtocausesexual
excitement. »Webster’sThirdNewInternationalDictionary,supra.
[(unabridged1969)]
20.
Dececôté-cidelafrontière,dansl’arrêtLittleSistersBook&ArtEmporiumcCanada
(MinistredelaJustice)
21,lejugeIacobucciaadoptéunedéfinitiondavantage
«cérébrale»encitantl’auteurWendyMcElroyquiaécrit,selonlaversiontraduitede
sesmotifs,quelapornographie«n’estriendeplusetriendemoinsquelalibertéde
paroleappliquéeaudomainesexuel»
22.
17JacobellisvOhio,378US184(1964).
18Ibidàlap197.
19MillervCalifornia,413US15(1973).
20Ibidàlap18.
21LittleSisters,supranote15.
22LittleSisters,supranote15aupara220.Cepropostraduitcertainementune
tolérancerelativedelapartdelasociétéàcertainsphénomènes,commela
pornographie,entenantcompte,toutefois,decertaineslimitescommenousle
verrons.Ilseraittoutefoiserronédeconclurequelorsqu’ils’agitdescomportements
etdesmœurs,lavoieversla«tolérance»enestuneàsensunique,commel’a
constatélajugeMolloydansladécisionRvLaPage,2014ONSC5855oùilétait
questiond’apprécier,en2014,ledegrédetolérancedelasociétécanadienne,telle
qu’elleétaiten1970,àcertainscomportementsdenaturesexuelle,unexercicepour
lemoinspérilleux:[37]Itiscertainlythecasethatoursocietyin2014ismoretolerant
aboutsomethingsthanwasthecasein1970.Forexample,in2014
thereisamorewide-spreadacceptanceofsexualrelationships
betweensame-sexpartners.However,therearealsoexamplesof
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
6
Bref,mêmeauniveaujuridique,selonlesépoquesetleslieux,différentesdéfinitions
ouexplicationsontétéretenuespouridentifierlephénomènepornographique.Ceci
mérited’êtresouligné,comptetenugénéralementdelaréticencedestribunauxà
prendrelamesuredu«poulspornographiquedelanation»
23,selonl’expressionquasi
médicalerepriseparlajugeWilsondansl’arrêtTowneCinemaTheatresLtdcLa
Reine
24.
Lanébuleusepornographiquesurprendtoutefoisparsesramificationsjusqu’audroit
desmarquesdecommerce.C’estd’ailleurslebutdecetarticle,soitdefaireétatdu
droitpositifenmatièredemarquesentenantcomptedesparticularitésdu
divertissementpouradultescommecirconstancepertinente,selonlesdécisions
recensées.Ilnes’agitpasd’approuver(oudedénigrer)ouencorededonnerune
plateformeauxpersonnesquitirentprofitd’unequelconqueparticipationauxactivités
relatéesicimaisdeconstaterque,danscedomaine,ledroitdesmarquesestparfois
requiscommearbitre.
2.Unpeud’histoire…
modernattitudesbeinglesstolerantaboutsomethingsandmore
protective.Forexample,in1970,a14year-oldcouldconsentto
sexualintercourse;nowtheageis16.[5]Modernattitudestowards
someoffencessuchasspousalassaultandimpaireddrivingare
markedlydifferentthantheywerein1970.Modernsocietyisalso
lesstolerantofcorporalpunishmentforchildren.Thequestion
shouldnotbewhetherpublicdecencystandardsin2014aremoreor
lesstolerantthantheywerein1970;theissueiswhethertheyarethe
same–andclearlytheyarenot.[5]TheCriminalCodeprovidescertainexceptionstothegeneral
rulethattheageofconsentis16.Persection150.1(2),a
complainantaged12-14mayconsenttosexualactivitywitha
personwhoislessthantwoyearsolderthanthecomplainant
andisnotinapositionoftrustorauthoritytowardthe
complainantorapersonwithwhomthecomplainantisina
relationshipofdependencyorexploitation.Similarexceptions
arelistedinsection150.1(2.1).Persection153(2),theageof
consentis18yearswherethesexualactivityis“exploitative.”
[42][…]Theonlythingthatevenapproachesillegalitywassupplying
cigarettestoa15-year-old,anditmayevenbethecasethatthere
wasnothingillegalaboutthatatthetime.Certainly,societyin1970
wasmoretoleranttowardssmoking,evenbyteenagers,thanisthe
casetoday.
23TowneCinemaTheatresLtdcLaReine,[1985]1RCS494àlap529.
24Ibid.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
7
Débutonstoutefoisparquelquesdonnéeshistoriques.
Lareprésentationducorpshumainnuaétélethèmedeplusd’unartisteaucours
dessiècles.Dansl’arrêtBrodiecLaReine
25,lejugeTaschereau(telétaitalorsson
titre)asoulignécedétailenidentifiantlesœuvresdeRembrandt,LeonardodeVinci,
Michel-Ange,RaphaëlainsiqueRenoir
26.
Lamanièred’effectuercettereprésentationaétél’occasiondedébatsincessantsà
touteslesépoques.Àtitred’exemple,mentionnonsceuxencoursauXIX
esiècle:
[…]L’artistequireprésenteuncorpsaunéventaildepossibilités:il
peutfaireappelplusstrictementàlavue,maisilpeutaussisuggérer
uneexpériencepluscomplètedelachairpardiversartifices.La
théorieclassiqueinsistesurladistanceentrelareprésentationetle
référent,maiscetidéalvasetrouverconfrontéaucoursduXIX
e
siècleàunevolontédediminuercettedistance,derapprocher
l’imagedelaréalité,l’artetlanature.L’idéalromantiquesera
d’effacerlalimiteentrel’artetlavie:lespectateurdevraitavoirles
mêmesréactionsenprésencedel’imagequ’aucontactdelaréalité.
[…]
27
Lareprésentationdelanuditédanslesœuvresd’artadonnél’opportunitéaux
membresdupublicd’apprécierletalentparticulierdel’artistedontl’œuvre
reproduisaitsouventuneversionplusoumoinsidéaliséeducorpshumain.Encore
quedanscedomaine,lesinfluencesontétémultiples,commed’ailleursles
représentationsdelanuditéquienontrésulté:Ledécalageentrelesdiscoursthéoriquesetlesimagesproduitesest
sensible:formes«singulières»,macabres,oniriques,parfois
parodiques,corpsauxmusclesgonflésouscrupuleusementdétaillés.
Endéfinitive,lesimagesanatomiquesmontrentmoinsunsavoir
totalisantsurlemondequesesformeséclatéesdereprésentations.
28
Àcetteépoque,iln’étaittoutefoispasquestiond’œuvredontl’uniquebutétaitune
réponseàlacuriositésexuelle.
AuXIX
esiècle,l’inventiondelaphotographieaparcontrerévolutionnéletravaildes
artistesetlareprésentationquipouvaitêtreeffectuéedelanudité:
25BrodiecLaReine,[1962]RCS681.
26Ibidàlap691.
27HenriZerner,«Leregarddesartistes»,dansAlainCorbin(dir),Histoireducorps
2.DelaRévolutionàlaGrandeGuerre(Paris,Points,2011)àlap95.
28MorwenaJoly,LaLeçond’Anatomie.LecorpsdesartistesdelaRenaissanceau
Romantisme(Paris,Hazan,2008)àlap219.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
8
Dèslemilieudusiècle,ons’estmisàproduired’innombrables
photographiesdemodèlestantmasculinsquefémininsquivontdela
pornographiepureetsimpleàdesclichéscommeceuxde
GaudenzioMarconi,produitsàl’Écoledesbeaux-artsmêmeet
s’adressantprincipalementauxrapins.Au-delàdesannées
d’apprentissage,lespeintresseservirontsouventdephotographies
poursimplifierleurtravailetéviterlesdispendieusesséancesde
posedumodèlevivant;[…]
29
Contrairementàlapeintureouàlasculpture,laphotographiepermetde«voir»la
nuditédifféremment,selonuneforme«désenchantée,désublimée»
30.Dèscette
époque,lespectateurdecenouveaumédiumdisposaitalorsdelameilleureplace
dansce«théâtredel’évidence»
31:
Enoutre,larévolutiontechniqueetl’avènementd’unepornographie–
marchandiseautorisentunesurenchèrenaturalistequirepousseles
limitesduregardable.Laphotographiebanaliselesdévoilementsde
l’intimitécorporelle.
32
Grâceàcetteinnovationliéeàlareproductionducorpsparl’imagephotographique,
certainsvontainsiexploitercommercialementdèsleXIX
esièclel’intérêtdel’être
humainpourlasexualité.Cetteépoquemarqueainsiledébutdela«commercial
exploitationofhumaninterestinsex»
33et,enparallèle,leseffortsdesÉtatspour
réprimerouencadrercettepratique,selonlecas,pourreprendrel’observationdu
jugeenchefBurgerdansl’arrêtMillervCalifornia
34.Unetelleréactionétaitfondée
surlavolontéd’éviterquedumatérieljugénocifnuiseaubonfonctionnementdela
sociétéparlacorruptiondecertainsdesesmembres
35.Cematérieljugénocifaété
qualifiéd’«obscène»selonunedéfinitionretenueencommonlawquiaétéappliquée
auCanadapendantpresqueunsiècle:TheclassicCommonLawdefinitionofobscenityisthatgiveninR.c.
Hicklin,andisatendency“todepraveandtocorruptthosewhose
29HenriZerner,supranote27àlap108.
30AlainCorbin,«Larencontredescorps»,dansAlainCorbin(dir),Histoireducorps
2.DelaRévolutionàlaGrandeGuerre(Paris,Points,2011)àlap179.
31Ibidàlap179.
32Ibidàlap181.
33MillervCalifornia,413US15(1973)àlap36.
34Ibid.
35VoirparexempleRcLabaye,[2005]3RCS728aupara15quimentionnele
critèredel’arrêtRcHicklin(1868),3QB360oùletestpourétablirl’obscénité
consistaitàdéterminer«silematérieltendaitàdépraveretàcorrompred’autres
membresdelasociété».
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
9
mindsareopentosuchimmoralinfluences,andintowhosehands
publicationsofthissortmayfall”.
36
Cequipeutcorrompredesmembresdelasociété(end’autresmots,cequiest
«obscène»)n’apastoujoursétésimpleàidentifier,etsonappréciationpouvaitvarier
d’unindividuàl’autre,unfaitreconnuparlejugeBinniedansl’arrêtLittleSisters
37
lorsqu’aétéexaminél’historiquedesdispositionslégislativessurlaquestionau
Canada:[…]S’adressantàlaChambredescommunes,le27août1958,le
ministreduRevenunational,M.GeorgeNowlan,adécritainsiles
difficultéséprouvéesparlesdouaniersdansl’exécutiondeleur
mandatrelativementauxmarchandises«obscènes»:L’andernier,onm’asoumissixlithographiesdestinéesàfigurer
surdescalendriersdecetteannée.C’étaientsixnus.Tousles
fonctionnaireslesavaientacceptés.Troisdesnusétaient
absolumentnusettroisétaientenveloppésd’unvoilediaphane.
Undesfonctionnairessupérieursétaitd’avisquelestroisqui
avaientunvêtementdiaphanepouvaientêtreacceptésparce
qu’ilsétaientàdemi-vêtus.Unautreaditqueleurattitudeétait
indécenteetque,pourcetteraison,onnedevaitpasles
admettre,maisquelesnuspouvaientêtreacceptésparceque
leurattituden’étaitpasindécente.
Voilàunexempledescasoùilfautfairepreuvedejugementet
dugenred’“art”surlequellesdouaniersdoiventseprononcer.
Jepenseréellementquenousavonsplusdecompétencepour
nousoccuperdurelèvementdesdroitssaisonnierssurles
chouxetlesconcombresquepourjugerdelamoralitédes
écritsquientrentaupays.[Jesouligne.]
(DébatsdelaChambredescommunes,vol.IV,1resess.,24e
lég.,27août1958,àlap.4388).
38
D’autressesontmêmeinterrogéssurlecaractèreréellementnocifpourlasociétédu
matérielpornographique;parmiceux-ci,lejugeDouglasdelaCoursuprêmedes
États-Unisafaitpartdesonambivalencesurlaquestion,en1966,dansl’arrêt
MemoirsvMassachusetts
39:
Perhapsthemostfrequentlyassignedjustificationforcensorshipis
thebeliefthateroticaproduceantisocialsexualconduct.Butthat
36PriapeEnrgcSous-ministredurevenunational,[1980]CS86àlap87.
37LittleSisters,supranote15.
38LittleSisters,supranote15aupara15.
39MemoirsvMassachusetts,383US413(1966).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
10
relationshiphasyettobeproven.Indeed,ifoneweretomake
judgmentsonthebasisofspeculation,onemightguessthatliterature
ofthemostpornographicsortwould,inmanycases,providea
substitute–notastimulus–forantisocialsexualconduct.
40
Quoiquececommentaires’inscrivecertainementàuneépoquede«libéralisation»
desmœurs
41,laréférenceen1966àla«literatureofthemostpornographicsort»ne
pouvaitsansdouteprévoirlavariétéetlecaractèredeplusenplusexplicitedes
«œuvres»pornographiquesquisuivraientetquirepousseraienttoujoursdavantagela
représentationconsidérée«ofthemostpornographicsort».Enraisondeceslimites
souventdéplacées,leconceptdecomportementantisocial–incompatibleavecle
bonfonctionnementdelasociété–estrestépertinentauCanadalorsqu’ils’agit
d’apprécierletypedepornographiedontl’effetestjugéindésirableetquidoitêtre
sanctionné
42.
AuCanada,prèsd’unecentained’annéesaprèsl’arrêtanglaisRvHicklin
43etson
testvisantàdéterminer«silematérieltendaitàdépraveretàcorrompred’autres
membresdelasociété»
44,larecherched’uncritèredavantageobjectif(plutôtqu’une
«révulsionmorale»dontledegrépouvaitvarierd’unepersonneàl’autre)était
vraisemblablementlesouciduParlementlorsqu’ilaamendéleCodecriminel
45pour
décrire,en1959,cequiest«obscène»etpassibledesanction
46.Cettedispositionse
litaujourd’huiainsi:163.(1)Commetuneinfractionquiconque,selonlecas:
a)produit,imprime,publie,distribue,metencirculation,ouaen
sapossessionauxfinsdepublier,distribueroumettreen
circulation,quelqueécrit,image,modèle,disquede
phonographeouautrechoseobscène;b)produit,imprime,publie,distribue,vend,ouaensa
possessionauxfinsdepublier,distribueroumettreen
circulation,unehistoireillustréedecrime.
40Ibidauxpp431-432.
41Voir,parexemple,ToddGitlin,TheSixties:YearsofHope,DaysofRage(New
York,BantamBooks,1987)àlap217;DavidFarber,TheSixtiesChronicle
(Lincolnwood,Legacy,2004)àlap30;RickPerlstein,TheInvisibleBridge:TheFall
ofNixonandtheRiseofReagan(NewYork,Simon&Schuster,2014)auxpp105-
106;ReedMassengilletDianHansen,Quaintance(Cologne,Taschen,2010)àlap
28.
42RcButler,[1992]1RCS452àlap485.
43RvHicklin,supranote35.
44RcLabaye,[2005]3RCS728aupara15.
45Codecriminel,LRC1985,cC-46[Codecriminel].
46CettedispositionaétéexaminéepeudetempsaprèssonadoptionparlaCour
suprêmeduCanadadansl’arrêtBrodiecLaReine,[1962]RCS681.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
11
(2)Commetuneinfractionquiconque,sciemmentetsansjustification
niexcuselégitime,selonlecas:a)vend,exposeàlavuedupublic,ouaensapossessionà
unetellefin,quelqueécrit,image,modèle,disquede
phonographeouautrechoseobscène;b)publiquementexposeunobjetrévoltantoumontreun
spectacleindécent;c)offreenvente,annonceoua,pourlevendreouendisposer,
quelquemoyen,indication,médicament,drogueouarticle
destinéàprovoquerunavortementouunefaussecouche,ou
représentécommeunmoyendeprovoquerunavortementou
unefaussecouche,oufaitparaîtreunetelleannonce;
d)annoncequelquemoyen,indication,médicament,drogueou
articleayantpourobjet,oureprésentécommeunmoyende
rétablirlavirilitésexuelle,oudeguérirdesmaladies
vénériennesoumaladiesdesorganesgénitaux,ouenpublie
uneannonce.
(3)Nulnepeutêtredéclarécoupabled’uneinfractionviséeau
présentarticlesilesactesquiconstitueraientl’infractionontservile
bienpublicetn’ontpasoutrepassécequiaservicelui-ci.
(4)Pourl’applicationduprésentarticle,laquestiondesavoirsiun
acteaservilebienpublicets’ilyapreuvequel’actealléguéa
outrepassécequiaservilebienpublicestunequestiondedroit,
maiscelledesavoirsilesactesontoun’ontpasoutrepassécequia
servilebienpublicestunequestiondefait.
(5)Pourl’applicationduprésentarticle,lesmotifsd’unprévenune
sontpaspertinents.
(6)[Abrogé,1993,ch.46,art.1]
(7)Auprésentarticle,«histoireillustréedecrime»s’entendd’un
magazine,périodiqueoulivrecomprenant,exclusivementoupour
unegrandepart,delamatièrequireprésente,aumoyen
d’illustrations:a)soitlaperpétrationdecrimes,réelsoufictifs;
b)soitdesévénementsserattachantàlaperpétrationde
crimes,réelsoufictifs,quiontlieuavantouaprèsla
perpétrationducrime.
(8)Pourl’applicationdelaprésenteloi,estréputéeobscènetoute
publicationdontunecaractéristiquedominanteestl’exploitationindue
deschosessexuelles,oudechosessexuellesetdel’unouplusieurs
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
12
dessujetssuivants,savoir:lecrime,l’horreur,lacruautéetla
violence.
47
LeCodecrimineltraiteégalementdelanotiondespectacleoudivertissement
«obscène»àl’article167demêmequedelamiseàlaposted’unechose«obscène»
àl’article168.
Leparagraphe163(8)fournitunedéfinitionexhaustivedel’obscénitélorsqu’ilest
questiondepublications,maiségalementd’autresobjetsdontlacaractéristique
dominanteestl’exploitationdeschosessexuelles
48.
Cettedéfinitiond’obscénitéprévueauCodecriminelaeffectivementétéinterprétée
commelavolontéd’appliqueruntestobjectif(notammentparlamentionde
«l’exploitationinduedeschosessexuelles»)poursanctionneraudépartuntypede
matérielàcaractèresexueljugénocifpourlasociété,afindes’éloignerd’untestqui
étaitsujetauxaléasdessensibilitésvariablesdujugedesfaits.C’étaitd’ailleursle
pointdevuedujugeJudsonausujetdecettedisposition(récenteàl’époque)dans
l’arrêtBrodiecLaReine
49de1962:
Incontrast,Ithinkthatthenewstatutorydefinitiondoesgivethe
Courtanopportunitytoapplytestswhichhavesomecertaintyof
meaningandarecapableofobjectiveapplicationandwhichdonotso
muchdependasbeforeupontheidiosyncrasiesandsensitivitiesof
thetribunaloffact,whetherjudgeorjury.
50
Parcontre,mêmeuncritèreperçucommeobjectifn’apasempêchél’expressionde
certainessensibilités.Parexemple,toujoursdansl’arrêtBrodiecLaReine
51,lejuge
Taschereau(telétaitalorssontitre)aainsidécritlebutdel’amendementde1959
danssesmotifsdissidents:[…]Itiscommonknowledgethatthe1959amendmentwasto
eliminatethedistributionofobscenematerialandtocallahalttowhat
mayberightlytermedlegalizedassaultagainstmorality.Theaimof
theActwaswithoutdoubttocleanupallnewsstandsofthislewd,
filthyliterature,publishedsurelynottoservethepublicgoodbut
merelyforpecuniarygain.
52
Poursapart,lejugeRitchieaplutôtanalysél’amendementainsi:
[…]Itshouldberemembered,however,thatthesesectionsofthe
CriminalCodeareenactedfortheprotectionofthepublicand
47Codecriminel,supranote45art163.
48RcButler,supranote42àlap475.
49BrodiecLaReine,supranote46.
50BrodiecLaReine,supranote46àlap702.
51BrodiecLaReine,supranote46.
52BrodiecLaReine,supranote46àlap689.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
13
obscenityisnottobedeterminedbythefactthatapublicationmay
offendtheprudeorexcitethefrustrated;[…]
53
Ilpourraitêtresoutenuquecesvuesdisparatess’accordenttoutefoismal,semble-t-il,
avecunenormeobjectiveenmatièred’obscénité.Parcontre,lorsqu’ilestquestionde
moralitéetdubiencommun,doit-ons’attendreàcequ’unjugequiappliqueune
norme,mêmeobjective,demeureentouttempsentièrementimpassible,flegmatique,
imperturbableoumêmedeglace?Mêmeavecunenormejugée«objective»,iln’est
passurprenantdeconstaterdesappréciationsdifférentesenfonctiondes
sensibilités,toutesdiscrètessoient-elles,quinesontjamaistotalementévacuées
54.
En1992,leparagraphe163(8)duCodecriminelasurvécuàunecontestationen
vertudel’alinéa2b)delaChartecanadiennedesdroitsetlibertés
55.Dansl’arrêtRc
Butler
56,laCoursuprêmeduCanadaajugéquel’article163duCodecriminelviole
l’alinéa2b)delaCharte,maispeutêtrejustifiéenvertudesonarticlepremier.
Danssesmotifs,lejugeSopinkaaidentifiéletypedepornographiequiétait
potentiellementviséparleparagraphe163(8)duCodecriminel:
Lapornographiepeut,àtoutesfinsutiles,êtrediviséeentrois
catégories:(1)leschosessexuellesexplicites,accompagnéesde
violence,(2)leschosessexuellesexplicites,nonaccompagnéesde
violence,maisquiassujettissentdespersonnesàuntraitement
dégradantoudéshumanisant,et(3)leschosessexuellesexplicites,
nonaccompagnéesdeviolence,quinesontnidégradantesni
déshumanisantes.Laviolencedanscecontextecomprendàlafoisla
53BrodiecLaReine,supranote46àlap709.
54RemarquonslesmotifsdujugeenchefadjointHugessendansladécisionPriape
EnrgcSous-ministredurevenunational,supranote36àlap88oùétaitnotamment
examinéeladispositionduCodecriminelconcernantl’obscénité:
Icannotfailtobeawarethathardlyadaypasseswhenmysenses
arenotassailed,inmagazines,infilms,inbooks,onthetelevision
andonthestreet,withtheexploitationofnudityandofhuman
sexualityanditsquirksandfoibles.Parliamenthasdecreedthat
somefrontiersmustexistbeyondwhichthepublisherorimportermay
notgo,butbyrelatingthosefrontierstostandardswhichare
themselvesinaconstantstateoffluxthecourtshavecreatedfor
themselvesatrapfromwhichitisdifficulttoescape.Sorapidisthe
changewhichistakingplace,soquicklyarethestandardsretreating
againsttheconstantpressuresofthosewhowouldtestthe
community’stolerancetoandbeyonditslimits,thatmaterialwhich
onlytenyearsagowouldhavebeenclearlyimmoral,indecentor
obscene,maybefoundtodaytobewithinthepermittedlimits.
55Chartecanadiennedesdroitsetlibertés,al2b).
56RcButler,supranote42.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
14
violencephysiqueréelleetlesmenacesdeviolencephysique.Sil’on
rapprochecestroiscatégoriesdutextedupar.163(8)duCode,la
premièrecatégorie,leschosessexuellesexplicites,accompagnées
deviolence,yestexpressémentmentionnée.Leschosessexuelles
combinéesaucrime,àl’horreurouàlacruautécomportentparfoisun
élémentdeviolence.Parexemple,lacruautécomporte
habituellementcetélément.Toutefois,mêmeenl’absencede
violence,leschosessexuellescombinéesaucrime,àl’horreurouà
lacruautépeuventreleverdeladeuxièmecatégorie.Sousréservede
l’exceptionmentionnéeci-après,latroisièmecatégorien’estpas
viséeparleparagraphe.
57
LejugeSopinkaamentionnélanécessitédedisposerd’unenormequiferait
«fonctiond’arbitre»
58lorsqu’ils’agitdedéterminers’ilexiste,dansuncasdonné,une
«exploitationinduedeschosessexuelles».Cetarbitreest,enréalité,l’«ensemblede
lasociété»
59.Enidentifiantl’ensembledelasociétécommearbitredecequiserait
l’«exploitationinduedeschosessexuelles»,lestribunauxdoiventévaluerledegréde
tolérancedelasociétéausujetdecequipeutêtrevu(oupas)parcertainsdeses
membreslorsqu’ils’agitdepornographie.End’autresmots,ilnes’agitpasdesavoir
cequelesCanadienstoléreraientderegardereux-mêmes,maisplutôtcequ’ils
toléreraientquelesautresregardent.Seloncescritères,lejugeSopinkaaainsi
préciséletypedepornographiequiétait«obscène»selonleparagraphe163(8)du
Codecriminel:
Lestribunauxdoiventdéterminerdumieuxqu’ilspeuventcequela
sociététoléreraitquelesautresvoientenfonctiondudegréde
préjudicequipeutenrésulter.Danscecontexte,lepréjudicesignifie
qu’ilprédisposeunepersonneàagirdefaçonantisocialecomme,par
exemple,lefaitpourunhommedemaltraiterphysiquementou
mentalementunefemmeouviceversa,cequipeutêtrediscutable.
Lecomportementantisocialencesensestceluiquelasociété
reconnaîtofficiellementcommeincompatibleavecsonbon
fonctionnement.Plusforteseralaconclusionàl’existenced’unrisque
depréjudice,moinsgrandesserontleschancesdetolérance.Cette
conclusionpeutêtretiréeàpartirdumatérielmêmeouàpartirdu
matérieletd’autresélémentsdepreuve.Enoutre,lapreuvedes
normessocialesestsouhaitable,maisnonessentielle.
Danslaclassificationdeschosessexuellesenfonctiondestrois
catégoriesdepornographiesusmentionnées,lareprésentationdes
chosessexuellesaccompagnéesdeviolenceconstituepresque
57RcButler,supranote42àlap484.L’exceptionconcernelaparticipation
d’enfants.
58RcButler,supranote42àlap484.
59RcButler,supranote42àlap484.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
15
toujoursuneexploitationinduedeschosessexuelles.Leschoses
sexuellesexplicitesquiconstituentuntraitementdégradantou
déshumanisantpeuventconstitueruneexploitationinduesilerisque
depréjudiceestimportant.Enfin,leschosessexuellesexplicitesqui
necomportentpasdeviolenceetquinesontnidégradantesni
déshumanisantessontgénéralementtoléréesdansnotresociétéet
neconstituentpasuneexploitationinduedeschosessexuelles,sauf
sileurproductioncomportelaparticipationd’enfants.
60
Lamentiondeparticipationd’enfantsàdumatérielpornographiqueacertainement
étéentendueparleParlementpuisqueleCanadaaadopté,en1993,des
dispositionscriminalisantlapornographiquejuvénile.Cettenotionestdéfinieau
paragraphe163.1(1)etidentifieclairementlematérielprohibéselonuncritèreclair
fondésurl’âge
61:
163.1(1)Auprésentarticle,«pornographiejuvénile»s’entend,selon
lecas:
a)detoutereprésentationphotographique,filmée,vidéoou
autre,réaliséeounonpardesmoyensmécaniquesou
électroniques:(i)soitoùfigureunepersonneâgéedemoinsdedix-huit
ansouprésentéecommetelleetselivrantouprésentée
commeselivrantàuneactivitésexuelleexplicite,
(ii)soitdontlacaractéristiquedominanteestla
représentation,dansunbutsexuel,d’organessexuelsou
delarégionanaled’unepersonneâgéedemoinsdedix-
huitans
b)detoutécrit,detoutereprésentationoudetout
enregistrementsonorequipréconiseouconseilleuneactivité
60RcButler,supranote42àlap485.
61Laprésenced’unavisdestinéauxconsommateurs,surlematériel
pornographiquedisponibleauCanada,confirmantl’âgeadulte(18ansouplus)des
acteursoumodèlesparticipantàlaréalisationdecematérieletmentionnantqu’ils
sontprésentéscommeadultes,seraitunmoyenpourattester,delapartdeceluiou
cellequileproduit,qu’ilnes’agitpasdematérielquiestviséparleparagraphe
163.1(1)duCodecriminel.D’ailleurs,dansladécisionRvWoods,2008ONCJ395
(CanLII),laCourdejusticedel’Ontarioaconstatéquelesintérêtsd’affairesdeceux
etcellesquiproduisentdelapornographie«adulte»exigentd’évitertouteassociation
aveclapornographiejuvénile;lejugeCampbellarapportéàcesujet,auparagraphe
46desesmotifs,lesexplicationsd’untémoinàl’effetque«[…]mainstream
pornographicsitesarebigbusinessandtheydon’twanttheirbusinessinterferedwith
byreferencingorlinkingtochildpornography,whichwouldultimatelyhavetheeffect
ofshuttingthemdown.».
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
16
sexuelleavecunepersonneâgéedemoinsdedix-huitansqui
constitueraituneinfractionàlaprésenteloi;
c)detoutécritdontlacaractéristiquedominanteestla
description,dansunbutsexuel,d’uneactivitésexuelleavecune
personneâgéedemoinsdedix-huitansquiconstitueraitune
infractionàlaprésenteloi;d)detoutenregistrementsonoredontlacaractéristique
dominanteestladescription,laprésentationoulasimulation,
dansunbutsexuel,d’uneactivitésexuelleavecunepersonne
âgéedemoinsdedix-huitansquiconstitueraituneinfractionà
laprésenteloi.
62
Aveccettedisposition,leParlementacriminalisénonseulementla«participation
d’enfants»àdumatérielpornographique,maisamisenplaceuninterditencequi
concernelaparticipationdetoutepersonnequin’apasatteintlamajoritéde18ans.
Lavolontéd’empêcherqu’unepersonnepuisseprofitercommercialementde
l’exploitationsexuelledejeunespersonnes(quisontâgéesdemoinsde18ans)
envoielemessageclairqu’untypedepornographien’estpastoléréparlasociété
63.
Pourcequiestdelapornographie«adulte»,celle-cidoitnepasêtre«obscène»au
sensduCodecriminel.
Lajurisprudencerécentesurlaquestiond’obscénité,unenotionquiestdéfinie,
rappelons-le,affirmelanécessitéd’unenormejuridiquefondéesurunpréjudice
objectivementvérifiable,lorsqu’ilestquestiondelaligneànepasfranchirenmatière
depornographie,unpointsoulignéparlajugeenchefMcLachlindansl’arrêtRc
Labaye
64:
[…]Historiquement,lesconceptsjuridiquesdel’indécenceetde
l’obscénité,appliquésrespectivementàdescomportementsetàdes
publications,ontétéinspirésetinfluencésparlesvaleursmoralesde
lasociété.Maisaufildutemps,lestribunauxensontvenus
62Codecriminel,supranote45art163.1(1).
63LejugeBoyerdelaCourduQuébecsoulignaitd’ailleurscepointdansladécision
RcBertrand,2014QCCQ5233,auparagraphe31desesmotifs:«[31]La
possessiondepornographiejuvénilecontribueaumarchédel’exploitationdes
enfants;plusilyauradecegenredematérielquicirculerasurinternet,plusle
nombred’enfantsexploitéssexuellementaugmentera;[…].»Danscetteaffaire,ilétait
questiondevisionnementdepornographie«adulte»surInternetparl’accuséentre
1994et2002auquelavaientsuccédé,depuis2007,diverscomportementsquiont
valudesaccusationsdepossessionetdistributiondepornographiejuvénile.C’estce
typedepornographiequinedoitpasêtretoléré,selonlelégislateur(sousréserve
desmoyensdedéfensedesparagraphes163.1(5)et(6)duCodecriminel).
64RcLabaye,supranote44.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
17
progressivementàreconnaîtrequelesvaleursmoralesetlesgoûts
étaientsubjectifsetarbitraires,qu’ilsn’étaientpasfonctionnelsdans
lecontextecriminel,etqu’unegrandetolérancedesmœurset
pratiquesminoritairesétaitessentielleaubonfonctionnementd’une
sociétédiversifiée.Celaamenéàl’adoptiond’unenormejuridique
fondéesurunpréjudiceobjectivementvérifiableplutôtquesurune
désapprobationsubjective.
65
L’identificationd’unpréjudiceobjectivementvérifiablen’esttoutefoispassanslien
aveclesvaleursmoralesdelasociété.D’ailleurs,mêmeletestdel’arrêtRvHicklin
66
étaitfondésurunsoucid’éviteràlasociétéunpréjudiceparlacorruptiondeses
membres.
Retenonsenfinquecen’estquelorsquedumatérielàcaractèresexuelestvisépar
unedispositionduCodecriminel(commel’article163)quecematérielpeutfaire
l’objetdesanctionselonledroitcriminel.
Puisquenotreproposn’estpasdefourniruneétudeexhaustivesurlanotion
d’obscénitéendroitcanadienouendroitcomparé,maisplutôtd’illustrercommentles
démarchesétatiquesvisantl’encadrementdumatériel«adulte»n’ontpastoujoursété
d’applicationsimpleetuniforme,mêmepouruneœuvreaumériteartistiquereconnu
àuneépoquedonnée,contentons-nousdesoulignerl’exemplesuivantidentifiéparle
biographedudessinateuranglaisAubreyBeardsley(1872-1898)ausujetdusort
réservéàlaventecommercialedecertainesdesesillustrations:
AsrecentlyasAugust10,1966,reproductionsofBeardsley’s
Lysistratadrawings–andmoremodestBeardsleys–inreproductions
sellingfortwo-and-a-halfshillings(35¢)wereseizedbyScotlandYard
detectivesfromashopinRegentStreet,lessthantwomilesfromthe
VictoriaandAlbertMuseum,wheretheoriginalswereonreverent
display.TheseizurewasmadeundertheObscenePublicationsAct
of1959,underwhichdrawingscanbeconfiscatedandtheir
publisher,sellerordistributorprosecuted.“Isupposethepolicenever
gointotheVictoriaandAlbert,”saidanofficialofthefirmwhich
suppliedthereproductions.
67
C’estdanscecontexted’exploitationcommercialequesurviennentainsicertaines
difficultés,dontcellesissuesdesinitiativesétatiquesenmatièred’obscénité,sans
oubliertoutefoislesproblèmesliésauxmarquesdecommercechoisiespour
distinguerlesactivitésdesunsetdesautresenmatièrededivertissementpour
adultes.
65RcLabaye,supranote44aupara14.
66RvHicklin,supranote35.
67StanleyWeintraub,Beardsley,ABiography(NewYork,GeorgeBraziller,1967)à
lap187.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
18
3.Laprotectiondesmarquesassociéesaudivertissementpouradultes
Au-delàdecetteesquisseauniveauhistorique,mentionnonsquelacroissancedu
«divertissementpouradultes»aucoursdesdernièresdécenniesafavorisé,au
Canada,diversdéveloppementsjurisprudentielsencequiconcernenotamment:
·ledroitconstitutionnel(parexemple,dansl’arrêtRioHotelLtdcNouveau-
Brunswick(Commissiondeslicencesetpermisd’alcool)
68,laCoursuprêmea
examinélepartagedespouvoirsselonledroitconstitutionneletplus
particulièrementlacompétenced’uneprovinced’adopteruneloisurleslicences
etpermisd’alcoolprévoyantladélivrancedelicencesdespectaclessurscène
sousréservedecertainesconditionsycompriscellesconcernantlesspectacles
denudité);
·ledroitcriminel(parexemple,dansl’arrêtRcTremblay
69,lejugeCorya
notammentdiscutéducasd’unspectacleprésentédansundébitdeboissons
parunechanteuse,égalementdanseuseeteffeuilleuse
70,telquelerelataitla
décisionRvTraynor
71);
·ledroitmunicipal(parexemple,dansl’arrêtVilledeSaint-RomualdcOlivier
72,la
Coursuprêmeaanalyséunrèglementdezonageetlecasd’unremplacement
d’uncabaretdechanteursdemusiquewesternparunétablissementmettanten
vedettedesdanseusesnues).
Commecesexemplesl’illustrent,lanotionde«divertissementpouradultes»évoque
l’idéededivertissementquiexploitecommercialement,d’unemanièreoud’uneautre,
l’intérêtpourlanuditéoulasexualité.Complétonsparl’extraitsuivantdel’arrêtMiss
Universe,InccBohna
73,unedécisionphareendroitdesmarques,oùlejugeDécary,
reprenantlesmotifsdujugedepremièreinstance,décrivaitainsilescaractéristiques
d’unconcoursdebeautéenvisagéparlapartieintimée:
[…]Suivantlesélémentsdepreuvenoncontestés,lescandidates
sontetserontdes[traduction]«danseusesprofessionnellesnues».
[…]Riennepermetdecroirequelatenuedecesconcoursest
susceptibled’êtreconnueàl’extérieurdusecteurimmédiatdesdébits
68RioHotelLtdcNouveau-Brunswick(Commissiondeslicencesetpermisd’alcool),
[1987]2RCS59.
69RcTremblay,[1993]2RCS932.
70Ibidàlap961.
71RvTraynor,[1987]OJNo1943(QL)(CprovOnt,Divcrim).
72VilledeSaint-RomualdcOlivier,[2001]2RCS898.
73MissUniverse,InccBohna,[1995]1CF614(CAF).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
19
deboissonouqu’elleseraparrainéepard’autrespersonnesque
cellesquiseconsacrentaux«divertissementspouradultes».
74
L’arrêtMissUniversetraitaitd’uncasdeconfusionselonl’article6delaLoisurles
marquesdecommerce
75(ci-après,àl’occasion,la«Loi»).Laquestionde
l’appréciationdelaconfusionentremarquesdecommerceaainsiégalementconnu
certainsdéveloppementsenraisondesactivitésdeceuxetcellesdontlesinitiatives
commercialesétaientliéesaudivertissementpouradultes.
Dansl’arrêtMattel,Incc3894207CanadaInc
76,lejugeBinniearappelélerôle
traditionneljouéparlamarquedecommercequiapourbutdedistinguerlesactivités
d’uncommerçantdecellesdesescompétiteursdemanièreàpermettreaux
consommateursconcernésdedistinguerentrelesdifférentsservicesetproduits
offerts;ilaaussiévoquéunpassémythiqueoùlamarqueétait«gravée»surl’objet
acheté:Lestechniquesmarchandesontbeaucoupprogressédepuisl’époque
oùl’ongravaitune«marque»surdesgobeletsd’argentousurdes
pichetsenterrecuiteafind’identifierlesmarchandisesproduitespar
unorfèvreouunpotierenparticulier.Lerôletraditionneldesmarques
étaitdecréerunliendansl’espritdel’acheteuréventuelentrele
produitetsonfabricant.[…]Or,peuimportel’évolutioncommerciale
desmarquesdecommerce,ellesonttoujourspourobjet,surleplan
juridique,(selonlestermesmêmesdel’art.2delaLoisurles
marquesdecommerce,L.R.C.1985,ch.T-13)leuremploiparla
personnequienestpropriétaire«defaçonàdistinguer[…]les
marchandisesfabriquées,vendues,donnéesàbailoulouéesoules
serviceslouésouexécutés,parelle,desmarchandisesfabriquées,
vendues,donnéesàbailoulouéesoudesserviceslouésou
exécutés,pard’autres».[…]
77
Lamarquedecommercejoueégalementcerôledanslemondedudivertissement
pouradultes.
Mêmesil’orfèvreoulepotiernedevaitvraisemblablementpascôtoyerle
pornographedansl’exempledujugeBinnie,cerôledelamarquedecommercedans
ledivertissementpouradultesn’esttoutefoispasrécent.Àtitred’exemple,
l’enregistrement366,646pourlamarquedecommercePLAYBOY(précité)contient
unerevendicationd’emploidecettemarquedecommerceauCanadaenliaisonavec
74Ibidàlap619.
75Loisurlesmarquesdecommerce,LRC1985,cT-13[LmcoulaLoi].
76Mattel,Incc3894207CanadaInc,[2006]1RCS772.
77Ibidaupara2.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
20
des«Magazines»depuisaumoinsaussitôtquemars195478.Ceuxetcellesqui
offrentdesmarchandisesetservicesreliésaudivertissementpouradultesprofitent
régulièrementdesdispositionsdelaLoipourobtenirl’enregistrementdeleurmarque
decommerce
79.Danscedomaine,iln’esttoutefoisplusquestiondeprotégerune
marqueuniquementenlienavecunepublicationimprimée.Lesexemples
d’enregistrementsquisuivent,obtenuseneffectuantunerechercheenligneauprès
delabasededonnéesdel’OPICpourciblerlesmarquesenregistréesdontlelibellé
desmarchandisesouservicescontientl’expression«adultentertainment»,
permettentégalementdeconstater,àcompterdesannées2000,l’évolution
technologiquedesplateformesdudivertissementpouradultesenfonctiondesdates
d’enregistrementdesmarquesenquestion(lesexemplessuivantstirésduregistre
desmarquesdecommercenesontcertainementpasexhaustifs,maissimplement
illustratifsdel’éventaildesorganisationsquiontrequislaprotectiondelaLoipour
leursmarquesdecommerceainsiquelavariétédeleursactivités;ainsi,aucun
commentaireéditorialniaucuneapprobationnedoiventêtresous-entendusdansle
choixdecesexemples):
·l’enregistrement484,494
80pourlamarquePLEASUREPRODUCTIONS,
obtenule1997-10-23,présentementaunomdePleasureProductions,Inc.,
contientladescriptionsuivantedesmarchandisesouservicesassociésàcette
marque:(1)Videotapes,namelypre-recordedvideotapesfeaturingadult
entertainment.
·l’enregistrement536,016
81pourlamarqueSEXPLANET.COM,obtenule2000-
10-27,présentementaunomdeGlobalMediaResourcesSA,contientla
descriptionsuivantedesmarchandisesouservicesassociésàcettemarque:(1)
Providingon-lineadultentertainmentnamelylivesexshows,teaseshows,
sexualpicturesandmovies,bymeansofaglobalcomputernetwork;providing
adultentertainment,namelylivesexshows,teaseshows,sexualpicturesand
movies,on-lineoveracomputernetwork;adultentertainmentservices,namely
livesexshows,teaseshows,sexualpicturesandmovies,oninternetworldwide
website;saleofadultentertainmentnamelylivesexshows,teaseshows,sexual
picturesandmovies,toprovidersofon-lineadultentertainment.
78Enregistrementconsultéle16mai2014danslabasededonnéessurlesmarques
del’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
79Lmc,supranote75art30.
80Enregistrementconsultéle11juillet2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
81Enregistrementconsultéle11juillet2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
21
·l’enregistrement550,44682pourlamarquegraphiqueMISSNUDE21ST
CENTURY,obtenule2001-09-10,présentementaunomde1145238Ontario
Inc.,contientladescriptionsuivantedesmarchandisesouservicesassociésà
cettemarque:(1)T-shirts,hats,sweatshirts,posters,photographs,prerecorded
compactdisc-randomaccessmemory(CD-Roms)anddigitalvideodiscs
(DVDs)containingmusic,imagesandtextinareadableformattobeusedinthe
adultentertainmentfield.(1)Beautypageantsandexoticdancing.
·l’enregistrement562,813
83pourlamarqueMALECORPS,obtenule2002-05-
29,présentementaunomdeNorealisMediaInc.,contientnotammentla
descriptionsuivantedesmarchandisesouservicesassociésàcettemarque:(1)
On-lineorderingservicesfeaturinggay-orientedmaterials.(2)On-lineretail
storeservicesfeaturingeroticphotographs.(3)On-lineadultentertainmentweb
sitefeaturingliveadultentertainment,videoclips,eroticphotographsandstories
primarilyforalternativelifestylesandgaymen.[…]
·l’enregistrement595,034
84pourlamarqueADAM&EVE,obtenule2003-11-18,
présentementaunomdePHE,Inc.,contientnotammentladescriptionsuivante
desmarchandisesouservicesassociésàcettemarque:[…]Adultentertainment
services,namely,providingawebsiteonaglobalcomputernetworkfeaturing
computergames,stories,informationanddiscussion,allforentertainment,in
thefieldofadultentertainment,humansexualityorthatwhichisofprimarily
erotic,sensual,orsexualnature;providingon-linechatroomsfortransmission
ofmessagesamongcomputerusersconcerningadultentertainment,human
sexualityorthatwhichisofprimarilyerotic,sensual,orsexualnature;shop-at-
homepartyservicesfeaturingitemsforadultentertainment,orrelatedtohuman
sexualityorthatareofprimarilyanerotic,sensual,orsexualnature.[…]
Cesexemplesconfirmentlamigrationenligned’importantssegmentsdel’industrie
dudivertissementpouradultes,unfaitidentifiéen2000parlejugeBinniedansl’arrêt
LittleSisters
85lorsqu’ilasoulignéla«croissanceexponentielledunombredesites
pornographiquessurInternet,[…]»
86.Enraisondeceschangements,ilaétésuggéré
quelesannéesdegrandediffusionderevuespornographiquespourunmarchéde
82Enregistrementconsultéle11juillet2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
83Enregistrementconsultéle11juillet2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
84Enregistrementconsultéle11juillet2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
85Supranote15.
86Supranote15aupara17.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
22
massesontmaintenantrévolues87.C’estdorénavantplutôtsurlatoilequeles
adeptesdedivertissementpouradultes,dansunanonymatsommetouterelatif,
peuventaccéderàdifférentesformesdepornographie,ycompriscelleconfectionnée
pardesinternautesetmiseenlignesurcertainssitesdepartage
88.L’anonymatdes
activitésenlignedemeurerelatifpuisqu’uneadresseIPpermetd’identifierdefaçon
uniqueunordinateurdèsquecelui-cinaviguesurInternet
89.Biensûr,commel’a
rappelérécemmentlaCoursuprêmeduCanadadansl’arrêtRcSpencer
90,la
protectiondel’anonymatdesusagersd’Internetdemeureunsouciimportantmême
s’ilfautreconnaîtrequ’uninternautelaissetoujoursdestraceslorsqu’ils’agitde
navigationsurInternet:[46][…]Internetaaugmentédefaçonexponentiellelaqualitéetla
quantitédesrenseignementsstockésconcernantlesinternautes.
L’historiquedenavigation,parexemple,permetd’obtenirdes
renseignementsdétailléssurlesintérêtsetlespréoccupationsdes
utilisateurs.Lesmoteursderecherchepeuventrecueillirdes
renseignementssurlestermesrecherchésparlesutilisateurs.Les
annonceurspeuventsuivreleursutilisateursàtraverslesréseauxde
sitesWebetobtenirunaperçudeleursintérêtsetdeleurs
préoccupations.Lesfichierstémoinspeuventêtreutiliséspoursuivre
leshabitudesdeconsommationetpeuventfournirdes
renseignementssurlesoptionssélectionnéesdansunsiteWeb,sur
lespagesWebconsultéesavantetaprèsavoirvisitélesited’accueil
ettoutautrerenseignementpersonnelfourni:voirN.Gleicher,
«NeitheraCustomerNoraSubscriberBe:RegulatingtheReleaseof
UserInformationontheWorldWideWeb»(2009),118YaleL.J.
1945,p.1948et1949;R.W.Hubbard,P.DeFreitasetS.Magotiaux,
«TheInternet—ExpectationsofPrivacyinaNewContext»(2002),
45Crim.L.Q.170,p.189-191.L’utilisateurn’estpasenmesure
d’exerceruncontrôletotalàl’égarddelapersonnequipeutobserver
leprofildesesactivitésenligneetiln’estpastoujoursinforméde
l’identitédecelle-ci.Or,souslecouvertdel’anonymat—en
protégeantlelienentrel’informationetl’identitédelapersonne
qu’elleconcerne—,l’utilisateurpeutengrandepartieêtreassuréque
87DavidCarr,«CybersmutandDebtUnderminePenthouse»,TheNewYorkTimes,
8avril2002,articleconsultéle17octobre2014enligne:
88Cetteréalitépeutêtresourcedesituationsdéplaisantes.Voir,parexemple,la
décisionRvKapoor,2012ABPC299oùilétaitquestion,auparagraphe5des
motifs,delamiseenlignesurlesitewww.youporn.comd’unclipdenaturesexuelle
réaliséparl’accuséaveccellequiétaitàl’époquesonamie,grâceàuntéléphone
cellulaire.
89Rc.L.M.,2005CanLII24988(QCCQ)aupara25.
90RcSpencer,2014CSC43.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
23
sesactivitésdemeurentconfidentielles:voirSlaneetAustin,p.500à
503.
91
Finalement,soulignonsl’existencedessitesquipermettent,parexemple,aux
usagersd’avoiraccès,danscertainscas,àdelapornographiegratuiteouencore,
commenousl’avonsmentionné,demettre,enligne,leurspropres«œuvres»dansce
domaine
92.Desenregistrementsplusrécentstiennentcomptedeschangements
danscedomaine:
·l’enregistrement774,420
93pourlamarquegraphiqueYOUPORN,obtenule
2010-08-13,présentementaunomdeManwinLicensingInternationalS.àr.l.,
contientladescriptionsuivantedesservicesassociésàcettemarque:
«Entertainmentservices,namely,providingnon-downloadableadult-themed
filmsviaavideo-on-demandservice»:
·l’enregistrement841,073
94pourlamarqueREDTUBE,obtenule2013-01-24,
présentementaunomdeLicensingIPInternationalS.à.r.l.,contientnotamment
ladescriptionsuivantedesservicesassociésàcettemarque:«[…]
entertainmentservices,namely,providingawebsitefeaturingvideos,filmclips,
photographs,multimediamaterials,magazines,booksandtelevisionprograms
inthefieldofadultentertainment;productionofvideosandphotographsinthe
fieldofadultentertainment;electronicpublishingservices,namely,publicationof
textandgraphicworks,videoandphotographsofothersfeaturingadult
entertainment;computerservices,namely,creatingdatabasesandindexesof
information,sitesandotherresourcesinthefieldofadultentertainment
availableontheInternet;enablingcustomizedsearchingontheInternetnamely,
searchingandreviewinginformation,sitesandotherresourcesavailableonthe
Internetinthefieldofadultentertainment.[…]».
91Ibidaupara46.
92Voir,parexemple,DavidAuerbach,«Howa(Canadian-founded)companyyou’ve
neverheardoftookcontrolofthepornindustry»,Slate,24octobre2014,article
consultéle24octobre2014surlesiteduNationalPostenligne:
93Enregistrementconsultéle19novembre2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
94Enregistrementconsultéle19novembre2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
24
Quoiqu’ilensoitauniveaudumédium,lechoixd’unemarquedecommercepour
desmarchandisesouservicesreliésaudivertissementpouradultesdoits’effectuer
enrespectantlesdispositionsdelaLoisurlesmarquesdecommerce
95.Par
exemple,danslecasd’unedemanded’enregistrement,lamarquechoisienedoitpas
créerdelaconfusionavecunemarquedecommercedéjàenregistrée,selonl’alinéa
12(1)d)delaLoi;ellenedoitpas,nonplus,créerdelaconfusionavecunemarque
decommerceantérieurementemployéeauCanadaparuneautrepersonne,selon
l’alinéa16(1)a)delaLoi(cettequestionpourraitêtreabordéelorsd’uneoppositionen
vertudel’article38delaLoiparunepersonnequireprocheàlamarquechoisiede
créerdelaconfusionaveclasienne).
Examinonsmaintenantquelquescasoùaétéexaminéeuneallégationdeconfusion
selonl’article6delaLoidansledomainedudivertissementpouradultes,par
exemplelorsqu’uncommerçantatentéd’enregistrerunemarquedecommerceen
lienavecdesservicesdanscettesphèreparticulière.
3.1L’affaireMISSNUDEUNIVERSE
Le2juillet1985,unrequérant,DaleBohna
96,adéposéunedemandepour
enregistrerlamarquedecommerceMISSNUDEUNIVERSEfondéesurl’emploi
projetédecelle-cienliaisonavecdifférentsarticlesvestimentairesainsiquedes
servicesdedivertissement,soitlesservicesassociésàl’organisationd’unconcours
debeauté(«entertainmentservices,namely,theservicesassociatedwiththe
operationofabeautypageant»)
97.
Le7octobre1987,lasociétéopposante,MissUniverse,Inc.,adéposéune
déclarationd’oppositionalléguantnotammentquelamarqueMISSNUDE
UNIVERSEn’étaitpasenregistrableselonl’alinéa12(1)d)delaLoipuisqu’elle
créeraitdelaconfusionavecunemarquedecommerceenregistrée,soitlamarque
MISSUNIVERSEdelasociétéopposante,dontl’enregistrementavaitétéobtenu
pourdifférentsarticlesvestimentaires.UneversiongraphiquedelamarqueMISS
UNIVERSEétaitégalementalléguéeausoutiendecemotifd’opposition;cesecond
enregistrementprotégeaitlamarqueenquestionenliaisonavecdesmaillotsdebain.
95Lmc,supranote75.
96Dansladécisionduregistraire,MissUniverse,IncvBohne(1991),36CPR(3d)
76(COMC;(DeniseSavard),lenomdurequérantestdécritcomme«Bohne»tandis
quedansladécisiondelaCourfédérale,MissUniverse,InccBohna,[1992]3CF
682(CF)etdanscelledelaCourd’appelfédérale,MissUniverse,InccBohna,
[1995]1CF614(CAF),lerequérantestidentifiésouslenom«Bohna»;pourfaciliter
lalecture,nousadoptonslenomdurequérantainsiqu’ilaétéidentifiéparlaCour
fédéraleetlaCourd’appelfédérale.
97MissUniverse,IncvBohne(1991),36CPR(3d)76(COMC)àlap77.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
25
Danssadéclarationd’opposition,lasociétéopposantealléguaitégalementquele
requérantBohnan’étaitpaslapersonneayantdroitàl’enregistrementdelamarque
MISSNUDEUNIVERSEenraisondel’emploiantérieurauCanadaparlasociété
opposantedelamarquedecommerceMISSUNIVERSEaveclaquellelamarque
MISSNUDEUNIVERSEcréeraitdelaconfusion,letoutconformémentàl’alinéa
16(3)a)delaLoi.L’emploiantérieurd’unnomcommercialétaitégalementcitéen
vertudel’alinéa16(3)c)delaLoi.Lasociétéopposantealléguaitfinalement,d’une
part,quelamarquedurequérantBohnan’étaitpasdistinctiveet,d’autrepart,qu’il
s’agissaitd’unemarquequinerespectaitpasl’alinéa9(1)j)delaLoipuisqu’elleétait
composéed’unmotavecdesconnotationsimmorales
98.
3.1.1Ladécisionduregistraire
Aprèsavoirexaminélapreuvedel’opposante
99,etnotéquelerequérantBohna,
n’avaitpasdéposédepreuve
100,leregistraire,quiétaitreprésentéparmadame
DeniseSavard,aexaminéenpremierlemotifd’oppositionfondésurl’alinéa12(1)d)
delaLoi,c’est-à-direlaquestiondelaprobabilitédeconfusionentrelamarqueMISS
NUDEUNIVERSEdurequérantBohnaetlesmarquesenregistréesdetypeMISS
UNIVERSEdelasociétéopposante.Danssonévaluation,leregistraireaexaminé
touteslescirconstancespertinentes,dontcellesénuméréesauparagraphe6(5)dela
Loi.
LeregistraireaconsidéréquelamarquedurequérantBohna,pourcequiestdeses
marchandises,étaitdistinctivedemanièreinhérente.Cen’étaittoutefoispaslecas
pourlamarqueenliaisonaveclesservicesenraisondelanaturedescriptivede
l’expression«MissNudeUniverse».Pourcequiestdelanotoriétédesmarquesde
chaquepartie,leregistraireajugéquecefacteurétaitneutrepuisquelerequérant
Bohnan’avaitdéposéaucunepreuved’emploitandisquelasociétéopposante
n’avaitpasdémontrél’emploidel’uneoul’autredesesmarquesdecommerce
enregistréesenliaisonaveclesarticlesvestimentairesénumérésaux
enregistrementsenquestion.Lesecteurd’activitédespartiesétaitsemblableence
quiconcernaitleursmarchandisesrespectives,soitdesvêtements;parcontre,pour
cequiétaitdesservicesd’organisationdeconcoursdebeautédurequérantBohna,
ceux-cin’étaientpassemblablesauxmarchandisesénuméréesauxenregistrements
delasociétéopposante.Finalement,ilyavaituncertaindegréderessemblance
entrelesmarquesrespectivesdespartiespuisquechaquemarquesuggéraitl’idée
d’unedamequineseraitpasmariéeetquiseraitunereprésentantedel’univers
101.
98Ibidauxpp77-78.
99Ibidàlap79.
100Ibidàlap79.
101Ibidàlap80.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
26
Aprèsavoirsoupesétouteslescirconstancesdel’espèce,leregistraireaconcluqu’il
yavaitprobabilitédeconfusionentrelesmarquesenregistréesdelasociété
opposanteetlaportiondelademanded’enregistrementdurequérantBohnaqui
concernaitlesarticlesvestimentaires.Parcontre,cetteprobabilitédeconfusion
n’existaitpasencequiconcernelesservicesmentionnésàlademande
d’enregistrementdurequérantBohna.Conséquemment,lemotifd’oppositionfondé
surl’alinéa12(1)d)delaLoiaétéaccueilli,maisuniquementencequiconcerneles
marchandisesénuméréesàlademanded’enregistrementdurequérantBohna
102.
Danslesélémentsqu’elleavaitdéposésdevantleregistraire,lasociétéopposante
avaitfaitétatdesesactivitésenassociationavecl’organisationdeconcoursde
beauté.Toutefois,selonleregistraire,lasociétéopposanten’avaitpasclairement
identifiélanaturedesesactivitésdanssadéclarationd’opposition,encequi
concerneplusparticulièrementlemotiffondésurl’emploiantérieurdelamarque
MISSUNIVERSEaveclaquellelamarquedurequérantBohnacréeraitprétendument
delaconfusion.Ilenétaitdemêmepourlemotiffondésurl’absencededistinctivité
delamarquedurequérantBohna.Cesdeuxmotifsd’oppositionontdoncété
rejetés
103.
Leregistraireafinalementconsidérélemotifd’oppositionfondésurl’alinéa9(1)j)de
laLoi.Cettedispositionprévoitnotammentquenulnepeutadoptercommemarque
decommerceunedeviseouunmotscandaleux,obscèneouimmoral.Selonla
sociétéopposante,lamarqueMISSNUDEUNIVERSEétaitprohibéeparl’alinéa
9(1)j)«asconsistingofawordwithimmoralconnotationsadapted[sic]inconnection
withabusinessenterprise»
104.Surcettequestion,undestémoinsdelasociété
opposanteavaitaffirméquepourdessecteursimportantsdupublic,lanuditécrée
uneapparenced’inconvenanceouencoredesous-entendusexuel.Toutefois,iln’y
avaitpasdepreuveausoutiendecetteaffirmation.Leregistraireadoncrejetéce
motifd’oppositionenconcluantquelemot«nude»n’étaitpasconsidérécommeun
motscandaleux,obscèneouimmoralselonl’alinéa9(1)j)delaLoi:
[…]Imustsaythatatpresentweliveinwhatiscommonlycalleda
«permissiveage»wherepreviouslyacceptedmoralstandardsare
undergoingchange.Thedifficultyistodeterminewhatarethe
acceptablestandardstodayandwhatwouldstillbeconsidered
immoral,scandalous,orobscenebysomepeoplebynomeansfewin
number.Thereisnoevidenceofrecordwithrespecttothatmatter.I
hadregardtothedictionarydefinitionsofthewords“scandalous”
“obscene”and“immoral”aswellastheword“nude”andImust
concludethatthedictionarydefinitionsdonotpermitmetoconclude
thattheword“nude”canbeconsideredawordthatis“scandalous”,
“obscene”or“immoral”.Consequently,intheabsenceofevidenceto
102Ibidàlap80.
103Ibidàlap81.
104Ibidauxpp81-82.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
27
thecontrary,IcannotconcludethatthetrademarkMISSNUDE
UNIVERSEwhichincorporatestheword“nude”isamarkprohibited
bys.9(1)(j)oftheAct.Theopponent’sgroundofoppositionraised
pursuanttos.12(1)(e)isthereforeunsuccessful.
105
Leregistraireaterminésesmotifsennotantquelaprohibitiondel’alinéa9(1)j)doit
viserlecontenudelamarqueetnonletypedeserviceassociéàlamarqueen
question
106.
Sil’oppositiondelasociétéopposanteaétéaccueillieencequiconcerneles
marchandisesmentionnéesdanslademanded’enregistrementdurequérantBohna,
l’oppositionaétérejetéeencequiconcernelesservicesd’organisationdeconcours
debeauté
107.
LasociétéopposanteenadoncappelédevantlaCourfédéraledeladécisiondu
registrairequiarefusésonoppositionpourlaportiondelademanded’enregistrement
durequérantBohnaquiconcernaitsesservices.
3.1.2LadécisiondelaCourfédérale
D’entréedejeu,lejugeStrayerdelaCourfédérales’estdéclaréconvaincuquela
Commissiondesoppositionsavaitcommisuneerreurenrefusantd’examinerla
questiondelaconfusionalléguéeaveclesservicesdeMissUniverse,Inc.aumotif
quecelle-cin’avaitpasprécisélesservicesenquestiondanssadéclaration
d’opposition.Selonlejuge,ilparaissaitclairquelerequérantBohnaétait
parfaitementaucourantdelanaturedesservicesdelasociétéopposante
108.Lejuge
Strayers’estdoncpenchésurlaquestiondel’allégationdeconfusionetaexaminéla
preuvedavantageétofféedéposéedevantluiparchaquepartie.
Entenantcomptedetouteslescirconstancesdel’espèce,lejugeenestvenuàla
conclusionqu’iln’existaitpasde«probabilitésérieusedeconfusion»
109entreles
marquesrespectivesdesparties.Selonlejuge,lesfacteursdécisifssemblaientêtre
ceuxdesalinéas6(5)c)et6(5)d)delaLoiencequiconcernelanaturedesservices
etlecommerceexercéparchaquepartie.Danssesmotifs,laCouraidentifiéles
différencesentreletypedeconcoursauquelchaquepartieassociaitsamarque:
[…]lapreuvedémontreclairementqu’ilexisteuneénormedifférence
entrelesservicesdurequérantetceuxdel’opposante.Encequia
traitauxservicesexistantsouprévusquidoiventêtrefournisen
105Ibidàlap82.
106Ibidauxpp82-83.
107Ibidàlap83.
108MissUniverse,InccBohna,[1992]3CF682(CF)auxpp686-687.
109Ibidàlap687.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
28
liaisonaveclamarquedecommerce«MissNudeUniverse»,la
preuvedémontrequedesconcoursontlieuouaurontlieudans
diversdébitsdeboissonpourchoisirdescandidatespourMissNude
Universe,etquelechoixdéfinitifpour1992auralieudansunhôtel
d’Edmontonennovembre.Suivantlesélémentsdepreuvenon
contestés,lescandidatessontetserontdes[TRADUCTION]
«danseusesprofessionnellesnues».Lerequérantal’intention
d’accorderdeslicencesàdeshôtelsdegrandesvillesduCanadaet
desÉtats-Unisquioffrentdesspectaclesdedanseexotiquepourla
tenuedeconcourspréliminairesMissNudeUniverse.Riennepermet
decroirequelatenuedecesconcoursestsusceptibled’êtreconnue
àl’extérieurdusecteurimmédiatdesdébitsdeboissonouqu’elle
seraparrainéepard’autrespersonnesquecellesquiseconsacrent
aux«divertissementspouradultes».
Enrevanche,lapreuvedémontrequelesprincipaux«services»
offertsparl’opposantesontunconcoursannuelMissUniverse
organisédansdiversendroitsàtraverslemonde.Lesélémentsde
preuverelatifsauconcoursdémontrent–entenantcomptedes
donnéesde1988–quecelui-ciestnormalementvuparunauditoire
desixcentmillionsdetéléspectateursdansdenombreuxpayset
qu’iloccupedeuxheuresd’antenneauxheuresd’écoutemaximum.
Les«villeshôtes»luttentpourobtenirlaprésenceduconcourset
payentjusqu’à750000$U.S.pourledécrocher.Enretour,laville
hôtebénéficied’avantagespublicitairesimportants.Àcetteépoque,
Procter&Gamblepayait2250000$endroitsdediffusiondu
concours,vraisemblablementpourdelapublicité,etdiverses
sociétésremettaientdesprixetdesproduitsauxconcurrentes.Les
conditionsquelesconcurrentesduconcoursMissUniversedoivent
respectersontquelquepeuplusstrictesquecellesduconcoursMiss
NudeUniverse:lesparticipantesauconcoursMissUniversedoivent
avoirentre17et25ans,n’avoirjamaisétémariéesetn’avoirjamais
étéenceintes.Pendantleconcours,ilexisteunsystèmedétailléde
chaperonsetuncontrôlestrictdelatenuevestimentaireetdu
comportementdescandidates.Ons’attendàcequelagagnantevive
pendantl’annéedeson«règne»avecuncertaindécorum,etses
activitéssontsoigneusementorganiséesparl’opposante.Elle
consacreaumoinsunepartiedesontempsàpromouvoirlesproduits
desdiverscommanditairesduconcours.Cesfaits,quinesontpas
nécessairementtousconnusdupublic,fontressortirlagrande
différenced’ambiancequiexisteentrelesconcoursannuelsMiss
UniverseetlesnombreuxconcoursMissNudeUniversequiontlieu
dansdesbarsetdestavernes.
110
110Ibidauxpp687-689.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
29
Comptetenudecesdifférences,lejugeaconcluquelerequérants’était
suffisammentdéchargédufardeauquiluiincombaitdedémontrerqu’iln’existaitpas
deprobabilitédeconfusionentrelesservicesdelasociétéopposanteetsespropres
services
111.
Finalement,lejugeaégalementrejetél’appelausujetdumotifd’oppositionsuivant
lequellamarqueMISSNUDEUNIVERSEcontenaitunmotcomportantune
connotationimmorale.Lejugeasimplementécritquelemotanglais«nude»estun
adjectifparfaitementacceptablequinecontrevenaitpasàl’alinéa9(1)j)delaLoi
112.
Lerejetdel’oppositiondeMissUniverse,Inc.àl’encontredelaportiondela
demanded’enregistrementdurequérantBohnapourlagestiondeconcoursde
beautéadoncétéconfirmé.
Unappelàl’encontredujugementdujugedelaCourfédéraleaétédéposéparla
sociétéopposanteenCourd’appelfédérale.
3.1.3L’arrêtdelaCourd’appelfédérale
DanssesmotifsaunomdelaCour,lejugeDécaryahabilementidentifiéles
difficultéséprouvéesparMissUniverse,Inc.danssonoppositioncontrelademande
d’enregistrementdurequérantBohna:L’universnes’estpasjusqu’àmaintenantdéployéaussiparfaitement
qu’ilauraitpuàl’égarddeMissUniverse,Inc.(l’appelanteen
l’espèce)encequiconcernesonoppositionàl’enregistrement,au
Canada,delamarquedecommerce«MissNudeUniverse».
113
Enexaminantlesmotifsd’appeldeMissUniverse,Inc.,lejugeDécaryarappelé
certainsprincipesapplicablesenmatièredeconfusionentremarquesdecommerce
selonl’article6delaLoi.Surcettequestion,laCourdoitsedemandersi,comme
premièreimpressiondansl’espritd’unepersonneordinaireayantunvaguesouvenir
del’autremarque,l’emploidesdeuxmarques,danslamêmerégionetdelamême
façon,estsusceptiblededonnerl’impressionquelesservicesliésàcesmarques
sontfournisparlamêmepersonne,quecesservicesappartiennentounonàla
mêmecatégoriegénérale
114.
Deplus,enmatièred’opposition,c’estlapartiequidemandel’enregistrementd’une
marquedecommercequidoitétablirque,selonlaprépondérancedesprobabilités,il
111Ibidàlap689.
112Ibidàlap690.
113MissUniverse,InccBohna,[1995]1CF614(CAF)àlap617.
114Ibidauxpp621-622.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
30
n’yaaucuneprobabilitédeconfusionentrelamarquedontl’enregistrementest
demandéetuneautremarquedecommercedéjàemployéeetenregistrée
115.
Finalement,lejugeDécaryarappeléqu’iln’estpasnécessaire,pourconclureàla
probabilitédeconfusion,quelespartiesexercentdanslemêmedomaineoulamême
industrie,niquelesservicessoientdumêmegenreoudelamêmequalité
116.Ils’agit
d’unpointqueleParlementapréciségrâcenotammentauxderniersmotsdu
paragraphe6(2)delaLoi.
AprèsavoirappliquécesprincipesaucasdelamarqueMISSNUDEUNIVERSE,le
jugeDécaryaconcluquelejugedelaCourfédéraleavaitcommistroiserreurs.
3.1.3.1MISSUNIVERSE,unemarqueforte
Premièrement,c’étaituneerreurdenepasaccorderàunemarquecommeMISS
UNIVERSEtoutelaprotectionqu’elleméritait,notammentdansledomainedela
gestiondesconcoursdebeauté,lemêmequeceluipréciséparlerequérantBohna
danssademanded’enregistrement.Selonlapreuve,l’expression«MissUniverse»
avaitacquisuncaractèredistinctifconsidérable
117.Ausujetdecettenotoriété,lejuge
Décaryarelevél’aveud’untémoinprésentéparlerequérantBohnaàl’effetque:
[TRADUCTION]Lenom«MissNudeUniverse»favoriseralavente
sansquedenombreusesexplicationssoientnécessaires.Toutle
mondeconnaîtlenom!
118
SelonlejugeDécary,l’avantagedupeud’explicationsdécoulaitdel’association
inévitableentre«MissUniverse»et«MissNudeUniverse»
119.
3.1.3.2Lessecteursd’activitésdesparties,essentiellementlesmêmes
Deuxièmement,c’étaituneerreurqued’insister,commel’avaitfaitlejugedelaCour
fédérale,surlanaturedifférentedesservicesetducommercedespartiesplutôtque
deconsidérerlaprobabilitédeconfusionenappliquantletestdécritparleParlement
auparagraphe6(2)delaLoi
120.
SelonlejugeDécary,ilyavaitdavantagederessemblancesquededifférencesentre
lessecteursd’activitédespartiespuisquechacuneassuraitlagestion,laprésentation
115Ibidàlap622.
116Ibidàlap625.
117Ibidàlap626.
118Ibidàlap627.
119Ibidàlap627.
120Ibidàlap627.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
31
etlapromotiondeconcoursdebeauté.Enfait,lesconcoursdechaquepartieavaient
descaractéristiquescommunes,notammentlasélectiond’unevillehôte,le
recrutementdeconcurrentesetdecommanditaires,ainsiquelapromotiondes
gagnantesauprèsdupublic
121.Ils’agissaitdoncd’uneerreurdetenircomptede
différencesdansletyped’organisationdeconcoursdebeautéalorsqueles
particularitésdesconcoursdebeautéenvisagésparlerequérantBohnan’avaient
pasétéprécisées,nigarantiesdansladescriptiondesservicesdesademande
d’enregistrement,unpointsoulignéparlejugeDécarydanssesmotifs:
Àmonsens,lejugedepremièreinstanceacommisuneerreurenne
tenantpascomptedelapreuvedémontrantquelesdeuxmarquesde
commerceétaientemployéesouallaientl’être,respectivement,dans
précisémentlamêmeindustrieouentreprise,etens’attachantplutôt
auxdistinctionsquel’intiméealléguaitavoirenvue,maisqu’iln’avait
nigarantiesnimentionnéesdanssademanded’enregistrement,
commeparexemplelelieudesconcours–mêmeàcetégard,jenote
quelesdeuxpartiessongentàdeshôtels–lesconditionsque
doiventremplirlesparticipantesetl’ambiancedanslaquelleles
activitéssedérouleraient.
122
Eneffet,silamarqueMISSNUDEUNIVERSEétaitenregistréeenliaisonavecles
servicesdécritsàlademanded’enregistrementetque,parhypothèse,cettemarque
decommerceétaitcédéeàuneorganisationsemblableàcelledelasociété
opposante,lesconcoursdebeautédechaquepartiepourraientsefairedirectement
concurrence
123.
3.1.3.3L’importancerelativedumot«nude»
Troisièmement,c’étaituneerreurdeconsidérerlemot«nude»,prisisolément,
commecirconstancefavorisantl’hypothèsed’absencedeprobabilitédeconfusion.
SelonlejugeDécary,lorsqu’ils’agitd’examinerlaquestiondelaressemblanceentre
lesmarquesrespectivesdesparties,lemot«nude»nepermettaitpasd’établirune
distinctionafind’éviterlaprobabilitédeconfusion.Ils’estprononcéainsi:
Àmonavis,labonnemanièredevoirleschosesestcellequ’a
exprimée,dansuncontextesemblable,leU.S.PatentandTrade-
markOfficeTrademarkTrialandAppealBoard,dansl’arrêtMiss
Universe,Inc.v.Drost[189USPQ212(P.O.T.M.T.App.Bd.1975].
Danscetteaffaire,lerequérantavaitdemandél’enregistrementdu
nom«MissNudeU.S.A.»,àl’égarddeservicesdedivertissement,à
savoirlaprésentationdeconcoursdebeauté.MissUniverse,Inc.
s’étaitopposéeàl’enregistrement,faisantvaloiressentiellementque
121Ibidàlap628.
122Ibidàlap628.
123Ibidàlap629.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
32
lamarquedurequérant,commeelleétaitappliquéeauxservices
précisésdanssademande,ressemblaitàtelpointàlamarque«Miss
U.S.A.»déjàemployéeetenregistréeparMissUniverse,Inc.,pour
favoriserlaventedesproduitsetdesservicesd’autrespersonnesau
moyendeconcoursdebeautéprésentésàl’échellenationaleet
régionale,qu’elleétaitsusceptibledecauserdelaconfusion:
[TRADUCTION]Pourenveniràlaquestionimportantedont
noussommessaisis,aussibienlamarquedurequérantque
celledel’opposantecomportentlesmots«MISSU.S.A.»en
guised’élémentslesplusimportantsdecesmarques,cellede
l’opposanteconsistantentièrementdanscesmots.L’expression
«NUDE»,parcontre,estsimplementunadjectif,clairement
subordonnéàl’expression«U.S.A.»qu’ilqualifie,etnesertpas
àdistinguerlamarquedurequérantdecelledel’opposante.
124
LejugeDécaryenestdoncvenuàlaconclusionquelerequérantBohnanes’était
pasdéchargédesonfardeaud’établir,danslescirconstances,l’absencede
probabilitédeconfusionentresamarqueMISSNUDEUNIVERSEassociéeàla
gestiond’unconcoursdebeautéetlamarqueMISSUNIVERSEassociéeàdes
servicessimilaires.Enraisondelaprobabilitédeconfusionentrecesmarquesde
commerce,laCourd’appelfédéraleadoncordonnéauregistrairederejeterla
demanded’enregistrementdelamarquedecommerceMISSNUDEUNIVERSE
125.
3.1.4Cequ’ilfautenretenir
L’arrêtdelaCourd’appelfédéraleayantrefusélademanded’enregistrementdela
marqueMISSNUDEUNIVERSEestinstructifpourceuxetcellesquiœuvrentdansle
divertissementpouradultes:
·D’unepart,l’adoptionparuncommerçantœuvrantdansledivertissementpour
adultesd’unemarquequiressemblegrandementàunemarquedéjàemployée
etbienconnue(quoiquepasenlienavecledivertissementpouradultes)n’est
passouhaitableetrisquedecréeruneassociationquin’estpasopportuneaux
yeuxdupropriétairedelamarquedéjàemployéeetbienconnue.Ilfautdonc
éviterdetirerprofitd’uneréputationbienétablied’uneautremarque,mêmesi
celapourraitêtreavantageux(àpremièrevue)pourlamiseenmarchédes
produitsouservicesassociésàlamarquechoisie.Lepropriétairedelamarque
déjàemployéeetbienconnuepourraitalléguerquelamarquechoisiecréeune
probabilitédeconfusionausensdel’article6delaLoiaveclasienne.
·D’autrepart,silamarqueadoptéedoitêtreassociéeàunproduitouservice
reliéaudivertissementpouradultes,ilestsansdoutepréférable,selonles
124Ibidàlap630.
125Ibidàlap631.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
33
circonstances,despécifierdanstoutedemanded’enregistrementlanature
réelledesactivitésducommerçantdemanièreàprécisersoncréneauetse
démarquerdesmarquessemblables(parcontre,ilnefaudraitpasquel’uneou
l’autredecesmarquessemblablessoitprotégéeparunenregistrementdontle
libellédesmarchandisesouservicesestassezlargepourengloberlesactivités
pouradultesdunouveauvenu;laspécificationdelanatureréelledesactivités
decedernierseraitalorspeuutile).
Bref,mêmedanscedomaine,lechoixd’unemarquedecommercerequierttoujours
soinetréflexion,sansquoiilyarisquedevoirsonuniverss’écrouler!
3.2L’affaireKAMASUTRA
Quesignifiel’expressionKAMASUTRA?LejugeLemieuxdelaCourfédéralenous
renseigne:[47][…]Cesontdesmotssanskrits,uneanciennelangue
indo-aryennedusous-continentindien.Lemot«Kama»signifie
«amour,désir».LeShorterOxfordmentionneque«KamaSutra»est
letitred’ancienstraitéssanskritsportantsurl’artdel’amouretdes
techniquessexuelles.Ils’agitd’unguidesexuel.
126
Laconnotationd’harmoniesensuelledecetteexpressionn’apasétésuffisamment
intensepourempêcherdeuxentreprisescommercialesquiréclamaientchacunedes
droitssurcelle-cides’affronterjudiciairementetdesoutenirquel’emploieffectuépar
l’autreétaitsourcedeconfusion.Lajurisprudencepermetainsiderépertorierau
moinstroislitigesopposantcesdeuxsociétés,enl’occurrenceKamsut,Inc
(«Kamsut»)etJaymeiEnterprisesInc(«Jaymei»)enraisonduchoixparchacunede
lamarqueKAMASUTRA.
3.2.1LademandederadiationdeKamsutdevantlaCourfédérale
UnepremièreaffairesedérouledevantlaCourfédérale.Ils’agitdelademandede
Kamsut,unesociétécalifornienne,quiréclamaitquesoitradiéeduregistredes
marquesdecommerce,lamarquedecommerceKAMASUTRA,détenueparJaymei.
Cettedemandederadiationétaitdéposéeconformémentàl’article57delaLoi.
L’enregistrementattaquéétaitaunomdeJaymei,unesociétédeColombie-
Britannique,etrésultaitd’unedemanded’enregistrementproduitele19février2002.
L’enregistrementavaitétéobtenule21août2003enliaisonavec(1)deschocolats,
desbonbons,destruffesauchocolatetdesfruitsconfitssuiteàuneallégation
d’emploidepuis1994demêmequ’avec(2)desbonbons,desgaufres,ducaféetdu
chocolatchaudemballésuiteàuneallégationd’emploidepuisjuillet2003.Les
126Kamsut,InccJaymeiEnterprisesInc,2009CF627aupara47[Kamsut].
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
34
produitsmentionnésàl’enregistrementdeJaymeiquiétaientciblésparlademande
deKamsutétaientleschocolatsetlestruffesauchocolat
127.
Danslecadredesonentreprisedefabrication,dedistributionetdevented’articles
decadeauxromantiquesqu’elleexploitaitauCanadadepuis1973,Kamsutaffirmait
employerlamarqueKAMASUTRAenliaisonavecdesproduitstelsdesarticlesde
soinducorpsetdelapeauetdesarticlesdesoinspersonnels,notammentdes
lotionspourlecorps,deshuilesdemassage,descosmétiques,desproduitsde
parfumerie,desgelspourlebain,desbaumesaromatiques,deslubrifiants
personnelsetdesarticlesdevêtement
128.ParmicesproduitsKAMASUTRA,Kamsut
enidentifiaituncertainnombrequiétaientdesproduitscomestiblesàsaveurde
chocolat,notammentlacrèmedemassageBodySouffléauchocolat,lapeinture
corporelleauchocolatetl’huiledemassageauchocolat(les«produitsauchocolat
Kamsut»).SelonKamsut,cesproduitsétaientégalementassociésàlamarque
KAMASUTRAetétaientemployésauCanadadepuisaumoins1988
129.
3.2.1.1Lesmotifsd’invalidation
Kamsutprétendaitquel’enregistrementdeJaymeiétaitinvalidepourdeuxraisons:
1)Envertudesparagraphes18(1)et16(1)delaLoi,Jaymein’avaitpasledroit
d’obtenirsonenregistrement[…]parceque,àladatedesademande
d’enregistrement(19février2002)etàladatedesapremièreutilisationen
liaisonavecdeschocolatsoudestruffesauchocolaten1994,samarqueKAMA
SUTRAcréaitdelaconfusionaveclamarquedecommerceKAMASUTRAde
KamsutquiavaitdéjàétéutiliséeenliaisonavecsesproduitsKAMASUTRA,et
plusparticulièrementenliaisonavecsesproduitsauchocolatKAMASUTRA,
avantlaprésuméedatedepremièreutilisationouavantladatedelademande
d’enregistrementprésentéeparJaymei.EncequiconcernesonHuiled’Amour
auchocolatetmenthe,Kamsutaffirmequelapreuverévèlequ’ellel’utilise
depuisaumoins1988.
2)Àladatedel’introductiondesaprocédureenradiation(19août2008),la
marquedecommerceKAMASUTRAdeJaymein’étaitpasdistinctivedeses
marchandises.
130
JaymeiavigoureusementcontestélademandederadiationenplaidantqueKamsut
nes’étaitpasdéchargéedesonfardeaud’établirqu’elleavaitemployésamarque
127Ibidaupara1.DanslaversionanglaisedesmotifsdujugeLemieux,les
«bonbons»dugroupe(2)desmarchandisessontplutôtdes«cookies».
128Ibidaupara3.
129Ibidaupara3.
130Ibidaupara4.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
35
KAMASUTRAavant1994,soitladatedepremieremploiparJaymeidesapropre
marqueKAMASUTRApourseschocolatsetsestruffesauchocolat,oumême
d’établirqu’ellel’avaitutiliséeavantladatedelademanded’enregistrementde
Jaymeienfévrier2002.Deplus,selonJaymei,quellequesoitladécisionsurla
questiondel’emploiantérieurdelamarqueKAMASUTRAparKamsut,lamarque
KAMASUTRAdeJaymeinecréaitaucuneconfusionaveccelledeKamsutenraison
notammentdeladifférenceentrelesmarchandisesrespectivesdesparties.Selon
Jaymei,sespropresarticlesétaientdesproduitsalimentairescomestiblestandisque
ceuxdeKamsutétaientdescosmétiquesoudesstimulantssexuels.Finalement,
JaymeiaprétenduquesamarqueKAMASUTRAétaitdistinctivenotammentparce
qu’elleétaitconnueparsesclientsetque,quoiqu’ilensoit,cettemarqueavait
acquisuncaractèredistinctifrégional
131.
3.2.1.2Lapreuvedesparties
LapreuverévélaitqueKamsutdisposaitdéjàd’unenregistrementobtenule11mars
1983pourlamarquedecommerceKAMASUTRAenliaisonaveclesmarchandises
suivantes:cosmétiques,àsavoirdescrèmescorporellesetdescrèmesfaciales,
desselsetdeshuilesdebain,deslotionsetdescrèmesnettoyantes,
despoudrespourlecorps,desarticlesdeparfumerie,desarticlesde
toilette,desémulsions,àsavoir,durougeàlèvres,duvernisàongle,
deshuilesetdeslotionscorporelles,desshampoings,dessavons
pourlebainetdessavonsdebeauté,desproduitsdebeauté,à
savoir,dumaquillagepourlevisageetpourlesyeux,dumascaraet
durougeàlèvres.
132
Cetenregistrementavaitétéobtenusurlefondementdel’emploidelamarqueKAMA
SUTRAauCanadadepuisaumoinsavril1973enliaisonaveccesmarchandises.
Kamsutavaitégalementdéposéle29septembre2004unedemande
d’enregistrementauprèsdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanadaafin
d’enregistreruneversiongraphiquedesamarqueKAMASUTRAenliaisonavec
notammentdel’huilecorporelle,delacrèmedemassagecorporelle,dusavonpour
lecorps,descrèmesdemassageetdubaumeplaisirstimulant.Cettedemande
d’enregistrementcomprenaituneallégationd’emploiauCanadadelamarquede
commerceenliaisonaveccesmarchandisesdepuisaumoinsle30juin1995
133.
DevantlaCour,Kamsutadéposél’affidavitdeJosephC.Bolstad,sonprésident
depuis1969demêmequel’affidavitdeDarrellGibbs,l’acheteurdeTelford
Investements,Inc.(«Telford»).
131Ibidaupara6.
132Ibidaupara8.
133Ibidaupara9.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
36
Danssonaffidavit,letémoinBolstadaexpliquéqueKamsutfabriquait,distribuaitet
vendaitauCanadadepuisaumoins1973,desarticlesdecadeauxromantiques,des
articlesdesoinspourlecorps,desoinspourlapeauetdesoinspersonnels,y
comprisdeslotionspourlecorps,deshuilesdemassage,descosmétiques,des
articlesdeparfum,desgelspourlebain,desbaumesaromatiques,deslubrifiants
personnelsetdesvêtements,enliaisonaveclesmarquesdecommerceKAMA
SUTRAetKAMASUTRA&Dessin
134.
3.2.1.3LesproduitsàsaveurdechocolatdeKamsut
Puisquelesproduitsdel’enregistrementcontestéétaientdeschocolatsetdestruffes
auchocolat,letémoinBolstadanotammentexpliquédanssontémoignageles
différentsproduitsdechocolatquiétaientvendusparKamsutenliaisonavecla
marqueKAMASUTRA.Danssesmotifs,lejugeLemieuxadécritlesélémentsde
preuvepertinentsàcesujet:a)LespiècesD,EetFportentsurcepoint.M.Bolstadaffirmequela
pièceD[traduction]«estcomposéedecopiesauthentiquesde
produitsreprésentatifsdeKamsutdémontrantl’emploidelamarque
decommerceKAMASUTRAsurlesproduitsàsaveurdechocolat
[définiscommeétantlacrèmedemassagecomestibleBodySoufflé
auchocolat,lapeinturecorporelleauchocolatetl’huiledemassage
auchocolat]commeelleestutiliséedepuisaumoins1988».Cequi
figuredanslapièceDsontdesphotographiesdel’emballageetde
l’étiquettedesmarchandisessuivantes:(1)unebouteilleHuile
d’Amour–KAMASUTRAandDesign–saveurdechocolat;
l’emballagedelabouteilleavecl’inscriptionsuivante:«Akissable
silkysmoothwaterbasedoilthatgentlywarmstheskin»(unehuile
debaseaqueusedoucecommelasoiequicaresselapeau);(2)une
boîteportantlamarque«Lover’sPaintbox»deKAMASUTRA(sur
laquelle,onpeutvoirtroisbocauxportantl’inscription«chocolate
bodypaint–KAMASUTRAandDesignwithpaintbrush»(peinture
corporelleauchocolat–KAMASUTRAandDesign–avecpinceau)
comprenantletextesuivant:«ThreeRichandDecadentChocolate
BodyPaintswithsupplebodybrushforromanticbodyart»(trois
peinturesauchocolatdécadentesavecunpinceaudouxsouple);3)
uneboîtesurlaquelleilestécrit«KAMASUTRAchocolatebodypaint
–milkchocolatewithsupplepaintbrush»(peinturecorporelleau
chocolat-chocolataulaitKAMASUTRAavecpinceaudouxsouple).
Laphotomontreégalementlepinceauetunbocalportantlamarque
134Ibidaupara13.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
37
KAMASUTRAetlesmots«ChocolateBodyPaint–MilkChocolate»
(peinturecorporelleauchocolat–chocolataulait).
135
LetémoinBolstadaégalementdéposéenpreuvelaphotocopied’unelettrecirculaire
(pièceE)quiauraitétéenvoyéeàsesdistributeursle10janvier1989,notammentà
sondistributeurTelfordauCanada.Surcettelettreilétaitfaitétatduprixdu«Oilof
Love–TheOriginal,ChocolateMint,andCherryAlmond»(Huiled’Amour–l’original,
chocolatetmentheetceriseetamandes).Unbondecommande(pièceF)était
égalementjointàl’affidavitBolstad.Letémoinadeplusexpliquéquesesproduits
KAMASUTRAétaientvendusauCanadadansdesmagasinsdedétailspécialisés
commeLoveBoutique,danslesmagasinsàrayons,parventedirecte,dansles
pharmaciesetvialesiteInternetdelaboutiqueélectroniquedeKamsut
136.Ila
précisédeplusquelesproduitsauchocolatKAMASUTRAétaientvendusau
Canadadansplusde1000pointsdeventeaudétail,incluantlespharmacies
ShoppersDrugMartauCanadaetsurlesiteInternetdecettechaîne.Lesproduits
auchocolatKAMASUTRAétaientégalementoffertsdanslesminibars,lesboutiques
decadeaux,lesspasetdanslecadredesforfaitsromantiquesdeshôtelsdes
principaleschaîneshôtelièresauCanada
137.
LetémoinBolstadaégalementfournilesdépensespublicitairespourlesannées
2001à2008.Ilamentionnéque,pourchacunedecesannées,aumoins75000$US
ontétéconsacrésauCanadaenpublicitéliéeauxproduitsvendussouslamarquede
commerceKAMASUTRA.Pourl’ensembledecesmêmesannées,lesventesau
détaildeKamsutauCanadaontdépasséles15millionsdedollarsaméricains
138.
LetémoinBolstadaégalementdéposéenpreuvedesexemplesdefacturesqui
seraient«représentativesd’opérationsetdeventesrelativesàdesenvoisdeproduits
auCanadaàpartirde2002»
139.Àtitred’exemple,desfacturesdatéesde2002,
2003,2004et2005,ontétéadresséesàUltraLove(deVancouver)concernant
l’achatdediversproduits,notamment«OilofLove–ChocolateMint»(Huiled’Amour
–chocolatetmenthe)
140.LetémoinBolstadaexpliquéausujetdesfacturesque
Kamsutnelesconservaitquependantseptansetquedespreuvesdetransactions
antérieuresà2002n’étaientdoncplusdisponibles
141.
Desoncôté,lereprésentantdeTelfordamentionnédanssonaffidavitquecette
sociétédistribuaitnotammentauCanadadès1990unehuiledemassageàsaveur
135Ibidaupara16.
136Ibidaupara16.
137Ibidaupara16.
138Ibidaupara16.
139Ibidaupara16.
140Ibidaupara16.
141Ibidaupara16.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
38
dechocolatportantlamarquedecommerceKAMASUTRAetappelée«Chocolate
MintOilofLove»(Huiled’Amourchocolatetmenthe)
142.Selonlereprésentantde
Telford,lesventesdecesproduitsontétéconstantesauCanadadepuisaumoins
1990
143.
3.2.1.4LeschocolatsdeJaymei:KAMASUTRAet«ForbiddenPleasures»
Poursapart,Jaymeiadéposél’affidavitdeFuMeiLeonard,sondirecteuretsonseul
actionnaireainsiquesonfabricantdechocolats
144.
Danssonaffidavit,letémoinLeonardadécritlesventeseffectuéesparJaymeide
seschocolatsKAMASUTRA.Desfacturesontd’ailleursétéproduitespourles
annéescomprisesentre1994et2008.Dansunelargemesure,lesventesdeJaymei
ontétéeffectuéesdanslarégiondeVancouveretils’agissaitengénéraldeventes
depetitesquantitésdeproduits
145.Selonl’affiantLeonard,lapromotiondeses
produitsdechocolaterieKAMASUTRAs’étaiteffectuéegrâceaubouche-à-oreille.
LesemballagesdechocolatdeJaymeipermettaientnotammentdevoirlamarque
KAMASUTRAdemêmequed’autresmotscomme«ForbiddenPleasures»
146.
3.2.1.5LadécisiondelaCour
Pourobtenirgaindecausedanssademandederadiation,Kamsutdevaitétablir
l’emploiantérieurà1994desamarquedecommercedemêmequel’existenced’une
probabilitédeconfusionentrelesmarquesrespectivesdesparties.Surledeuxième
point,leproduitlepluspertinentétaitlalotioncorporelleàsaveurdechocolat
commercialiséeparKamsut.
Danslescirconstances,Kamsutavait-elletoutd’abordréussiàétablirl’emploi
antérieurdesamarqueKAMASUTRAenliaisonavecsalotioncorporelleàsaveur
dechocolat?SelonlaCour,lesdocumentsdéposésparKamsut,notammentles
piècesD,EetFausoutiendel’affidavitBolstad,n’avaientpaspermisàKamsutde
démontrerl’emploiantérieurdesamarquedecommerceKAMASUTRAauCanada.
Cespiècesnepermettaientpasd’établirl’existencedetransactionscommerciales
durantlapériodepertinente
147.End’autresmots,desdocumentscommedes
emballagesoudesétiquettesnepermettaientpasdeconclureàl’existencede
transactionscommerciales.L’affidavitdureprésentantdeTelfordalléguantunemploi
142Ibidaupara18.
143Ibidaupara20.
144Ibidaupara11.
145Ibidaupara22.
146Ibidaupara23.
147Ibidaupara40.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
39
depuis1990n’étaitd’aucunsecourspourKamsutenraisondel’absencedepièces
documentairesàsonsoutien.AucunbondecommandedeTelfordàKamsutni
aucunefacturedeKamsutàTelfordn’avaientétédéposésenpreuve
148.
Mêmesicetteconclusionsuffisaitàrejeterlepremiermotifd’invalidation,laCoura
néanmoinsabordélaquestiondelaprobabilitédeconfusionentrelesmarquesde
commercedesparties.
Dansl’examendesdifférentescirconstancespourapprécierlaprobabilitéde
confusionentrelesmarquesrespectivesdesparties,laCouraconcluquelamarque
decommerceKAMASUTRAn’avaitpasdecaractèredistinctifinhérentpuisqu’il
s’agissaitd’unmotquiestassociéauxhistoiressentimentales,auplaisiretau
sexe
149.Cefacteurd’appréciationnefavorisaitdoncaucunedesparties.
EncequiconcernelanotoriétédelamarqueKAMASUTRAdeKamsut,laCoura
notéquelapreuvesoumiseparKamsutàcesujetétaitinsuffisantepuisqueles
chiffresdeventequ’elleavaitfournisencequiconcerneleCanadavisaient
l’ensembledesesproduitsetnonpasseulementlesproduitspertinentsàsa
demandederadiation,c’est-à-dire,sesproduitsdechocolaterieetnotammentson
«OilofLove–Chocolatemint»(Huiled’Amourauchocolatetmenthe)
150.
3.2.1.6Lavéritablenaturedesstimulantssexuelsàsaveurdechocolat
Lesfacteursdutypedemarchandiseetdelanatureducommercesemblentavoirété
décisifs.SelonlaCour,lesproduitsdeKamsutn’étaientpasdesproduitscomestibles
aumêmetitrequeleschocolatsdeJaymei.Mêmes’ilsavaientunesaveurde
chocolat,lesproduitsdeKamsutétaientplutôtdesstimulantssexuels
151:
[50]Jenesouscrispasàlaprétentiondel’avocatdeKamsutselon
laquellelesproduitsdechocolateriedecettedernière,enparticulier
sonhuiledemassageàsaveurdechocolatetsapeinturecorporelle
auchocolatsontdesproduitscomestiblesaumêmetitrequeles
chocolatsdeJaymei.LesproduitsdechocolateriedeKamsutsont
deshuilesoudespeinturesquicontiennentuneessencedechocolat
etquinesontpasdestinéesàêtremangées.Manifestement,les
huilesetlespeinturesàsaveurdechocolatdeKamsutnesontpas
deschocolats.Leshuilesdemassage,lespeinturescorporellesà
saveurdechocolatetlescrèmesdemassageBodySouffléde
Kamsutsontdesstimulantssexuels.Celaestévidentlorsquel’on
examinelespiècesGetHjointesàl’affidavitdeM.Bolstad.Ilne
148Ibidaupara43.
149Ibidaupara48.
150Ibidaupara49.
151Ibidaupara50.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
40
ressortpasdelapreuvequeleschocolatsdeJaymeisontdes
stimulantssexuels,saufpeut-êtredefaçonindirectedansuncas
(voirledossierdeladéfenderesse,àlapage95).
152
Deplus,àl’exceptiondeShopper’sDrugMart,iln’étaitpasclairàquiles
distributeursdeKamsutvendaientsesproduitsauCanada.Ilyavaittoutefoisune
preuveclairequeKamsutvendaitsesproduitsàdesboutiquesérotiquesau
Canada
153.
LaCouraainsiconcluqu’iln’yavaitaucuneprobabilitédeconfusionentreles
produitsàsaveurdechocolatdeKamsutetleschocolatsdeJaymei
154.
Pourcequiestdudeuxièmemotifd’invalidationfondésurl’absenceducaractère
distinctif,celui-ciaégalementétérejetéparlaCour.LamarqueKAMASUTRAde
JaymeiétaitdistinctivepuisquelapreuverévélaitquelemarchédeJaymeipourses
chocolatsétaitunmarchérégional,c’est-à-direceluidanslarégiondeVancouver.La
CouratranchéquelapreuveluipermettaitdeconclurequelamarquedeJaymei
étaitdistinctivegrâceauxventesqu’elleeffectuaitdeseschocolatsdirectementàses
clients
155:[65]Ilestbienétabliendroitdesmarquesdecommerceque,afin
d’avoiruncaractèredistinctif,iln’estpasnécessairequelamarque
distinguelesmarchandisesdansl’ensembleduCanada.Lamarque
conserverasoncaractèredistinctiftantetaussilongtempsqueles
personnesquidemeurentdansunerégiondonnéeduCanada
reconnaissentlamarquecommeétantassociéeaupropriétairedes
marchandises.Deplus,iln’estpasnécessairequelepropriétairedela
marquedecommercedémontrequ’ilestleseulutilisateurdela
marquepourdémontrerlecaractèredistinctif(voirITVTechnologies,
Inc.c.WICTelevisionLtd.,[2003]A.C.F.n
o1335,29C.P.R.(4th)182,
auxparagraphes98et99etAlibiRoadhouseInc.c.GrandmaLee’s
InternationalHoldingsLtd.,[1997]A.C.F.n
o1329)àl’appuidelathèse
selonlaquelleunenregistrementdemarquedecommercepeutêtre
maintenusilamarquedecommerceauncaractèredistinctif.Deplus,
Bojangles’International,LLCc.BojanglesCaféLtd.,2006CF657
consacreleprincipeselonlequeluneautremarquedoitêtretrès
connueauCanadapourquelecaractèredistinctifd’unemarquede
commercesoitnié.
156
152Ibidaupara50.
153Ibidaupara51.
154Ibidaupara53.
155Ibidaupara66.
156Ibidaupara65.DansladécisionBojangles’InternationalLLCcBojanglesCafé
Ltd,2006CF657,laCourindiqueaupara34qu’unemarquedoitêtreconnuejusqu’à
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
41
SelonlaCour,lapreuveproduiteparKamsutenvuedenierlecaractèredistinctif
régionaldeJaymeiétaittropvaguepourluipermettred’avoirgaindecause.Àce
sujet,lesventesdeshuilesdemassagesàsaveurdechocolats’élevaientàde
faiblesmontants
157.Quoiqu’ilensoit,laCouradenouveauindiquéqu’elleétait
d’avisqueceshuilesàsaveurdechocolatn’étaientpasvraimentdesproduitsde
chocolaterieaumêmetitrequeleschocolatsdeJaymei.
Enrésumé,Kamsutavaitégalementfailliàdémontrerlebien-fondédesondeuxième
motifd’invalidationetcelui-ciaétérejeté.
3.2.1.7L’enregistrementpourleschocolatsetlestruffesauchocolat
maintenu
DanscepremierlitigeconcernantlamarqueKAMASUTRA,l’insuccèsdeKamsutest
essentiellementliéaufaitquelesproduitsvendusparJaymeiétaientdesproduits
alimentaires,enl’occurrencedeschocolatsetdestruffesauchocolat,desarticles
quelaCourajugédissemblablesdesstimulantssexuelsàsaveurdechocolatde
Kamsut.Enraisondescaractéristiquestrèsdifférentesdechaquegroupede
produits,laprobabilitédeconfusionn’avaitpasétéétablie.
Ilconvientdoncderetenirqu’unstimulantsexuel,mêmeavecune«saveur»,nepeut
êtreassimiléàunproduitalimentaireordinaire;ilnepeutéchapperàsafonction
première!
3.2.2L’oppositiondeKamsutàlademanded’enregistrementdeJaymei
Unedeuxièmeaffaire
158s’estdérouléedevantlaCommissiondesoppositionsdes
marquesdecommerce.Elleadébutéparunedemanded’enregistrementeffectuée
parJaymeile2juin2004pourlamarquedecommerceKAMASUTRAenliaison
aveclesmarchandisesetservicessuivants:Wares:candles,scentedwaxesandoils,candleholders,waxandoil
burners;potpourri;lamps;jewelry;cups,mugs,drinkingglasses,beer
mugs;keychains;stickersanddecals;decorativeaccessoriesforthe
home;plantpots;cookietinsandjars;cookingwareandutensils;tea
trays;spicecontainers;mirrors;bookmarks;mousepads;clothing,
uncertainpointpourannulerlecaractèredistinctifétablid’uneautremarqueetque
saréputationauCanadadevraitêtre«importante,significativeousuffisante».
157Kamsut,supranote126aupara67.
158Kamsut,IncvJaymeiEnterprisesInc,2010TMOB196aupara1(A.P.
Flewelling)[Kamsut2].Ladescriptiondesmarchandisesetservicesestdonnéedans
laversionanglaisedesmotifsdeladécisionduregistraire.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
42
namely,lingerie,sleepwear,underwear,teeshirts,aprons;bed
linens,namelysheets,pillowcases,cushions,duvetsandbedcovers;
curtainsanddecorativecurtainrods;tablecloths;placemats;food
products,namelyspices,tea,chocolatesyrup,maplesyrup,fruit
syrups,jams,jellies,honey,preservedfruitsandvegetables;non-
alcoholicbeverages,namelycarbonatedbeverages,fruitjuices,juice
concentratesandbottledwater;wine.
Services:retailsaleofgiftware,decorativeaccessoriesforthehome,
chocolates,foodproductsandclothes;restaurantservices.
Cettedemanded’enregistrement(numérotée1,218,942)étaitfondéesurl’emploi
projetédelamarqueKAMASUTRAauCanada.
3.2.2.1Lesmotifsd’oppositiondeKamsut
Kamsuts’estopposéeàcettedemanded’enregistrement.Selonsadéclaration
d’oppositiondu7février2006,lamarquen’étaitpasenregistrableselonl’alinéa
12(1)d)delaLoipuisqu’ellecréaitdelaconfusionaveclamarqueKAMASUTRA
enregistréeparKamsutenliaisonaveclesmarchandisessuivantes:«cosmetics,
namely,faceandbodycreams,bathsaltsandoils,cleansinglotionsandcreams,
bodypowders;perfumery,toiletries,emulsions,namelylipstick;nailpolish,lotions
andbodyoils,shampoos,bathandbeautysoap,beautyaids,namelyfaceandeye
make-up,mascaraandrouge»
159.
SelonKamsut,Jaymein’étaitpaslapersonneayantdroitàl’enregistrementdesa
marquedecommerceselonl’alinéa16(3)a)delaLoipuisqu’àladatedelademande
d’enregistrement,samarquecréaitdelaconfusionaveclesmarquesdel’opposante
quecettedernièreavaitantérieurementemployéesauCanadaenliaisonavec
différentstypesd’huiles,decrèmes,desavons,delubrifiantsetd’articles
vestimentairesainsiquedifférentstypesdeservicesdeventeenligneetaudétailde
sesproduits.Finalement,KamsutaalléguéquelamarquedeJaymein’étaitpas
distinctive.
3.2.2.2Lapreuvedesparties
159Ibidaupara4.Ils’agitdesonenregistrementdu11mars1983dontafaitétatle
jugeLemieuxdansladécisionKamsut,supranote126.Ladescriptiondes
marchandisesestdonnéeicidanslaversionanglaisedesitemsqu’onretrouveà
l’enregistrementetdanslesmotifsdeladécisionduregistraire.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
43
Ausoutiendesonopposition,Kamsutadéposéànouveauunaffidavitdeson
président,JosephC.Bolstad.Seloncedernier,lesproduitsdeKamsutpouvaientêtre
décritsparl’expression«romanticgiftware»
160.
Desoncôté,Jaymeiadéposéenpreuvel’enregistrementdontelledisposaitdéjà
pourlamarqueKAMASUTRAenliaisonavecsesproduitsalimentairesincluantdes
chocolatsdemêmequedestruffesauchocolat
161.
Aprèsavoirnotéquel’enregistrementdeKamsutsubsistaitauregistre,leregistraire
aexaminélemotifd’oppositionfondésurl’alinéa12(1)d)delaLoi.Encoreunefois,
untribunaldevaitdéciders’ilyavaituneprobabilitédeconfusionentrelesmarques
KAMASUTRAdesparties.
3.2.2.3Lesconstatationsduregistraire
CommelejugeLemieuxl’avaitnotéen2009,leregistraireaconsidéréquelamarque
KAMASUTRAétaitunemarquefaiblepuisqu’ils’agissaitd’untermeayantune
significationparticulière,danscecas-ci«anancientSanskrittreatiseontheartof
eroticlove»
162.
Quoiquelesmarquesdespartiesétaientidentiques,leregistraireasoulignéquele
caractèredistinctifinhérentdelamarquedeJaymeiétaitlégèrementplusfaibleen
liaisonaveccertainesmarchandises,enl’occurrenceles«candles,scentedwaxes
andoils,…waxandoilburners;clothing,namely,lingerie,sleepwear,underwear,
[…];bedlinens,namelysheets,pillowcases,cushions,duvetsandbedcovers»dans
lamesureoùlamarqueseraitsuggestivedesesproduitsenraisondelaconnotation
«érotique»ou«romantique»del’expression«KamaSutra»
163.
LefacteurrelatifàlanotoriétédechaquemarquedecommercefavorisaitKamsut
danslamesureoùJaymein’avaitdéposéaucunepreuved’emploidesamarque.Du
côtédeKamsut,l’affidavitdesonprésidentrévélaitdesventesauCanadades
produitsKAMASUTRAaumontantd’environ15millionsdedollarsUSdurantune
périodede5ans(2001-2006)
164.
160Kamsut2,supranote158aupara10.
161Ils’agitdel’enregistrementquiaétécontestéparKamsutdontlademande
d’invalidationaétérejetéeparlaCourfédérale.
162Kamsut2,supranote158aupara31.
163Kamsut2,supranote158aupara34.
164Kamsut2,supranote158aupara42.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
44
Pareillement,lefacteurrelatifàladuréed’emploidesmarquesdechaquepartie
favorisaitKamsutpuisquel’affidavitdutémoinBolstadrévélaitl’emploiauCanadade
samarquedecommercedepuisaumoins1973
165.
3.2.2.4Lasituationparticulièredequelquesproduitsdontleschandelleset
lepotpourri
Lorsdel’examendelanaturedesactivitésrespectivesdesparties,leregistrairea
constatéqu’iln’yavaitpasderecoupemententrecelles-ci.Parcontre,encequi
concerneles«candles,scentedwaxesandoils,candleholders,waxandoilburners;
potpourri»
166mentionnésdanslademanded’enregistrementdeJaymei,leregistraire
ajugéraisonnabledeconclurequecesproduitspourraientpotentiellementêtre
utilisésaveclesmarchandisesmentionnéesdansl’enregistrementdeKamsut.Àtitre
d’exemple,selonleregistraire,leshuilesetleschandellesdeJaymeipourraientêtre
utiliséespardesconsommateurslorsd’unbainaveclesselsdebaindeKamsut.
Selonleregistraire,enprésenced’uneconnexionentrelesproduitsrespectifsdes
parties,ilpouvaityavoiruneprobabilitédeconfusion
167.Enraisondel’usage
potentielconcurrentdecesproduits,leregistraireaconcluàl’existenced’une
probabilitéquelesconsommateurspuissentcroirequecesproduitsproviennentdela
mêmesource.
Danslescirconstances,leregistraireaaccueillil’oppositiondeKamsutcontreune
portionseulementdelademanded’enregistrementdeJaymei,soitcelleconcernant
les«candles,scentedwaxesandoils,candleholders,waxandoilburners;
potpourri»
168.Parcontre,pourlerestedesmarchandisesetservices,leregistraire
s’estdéclarésatisfaitqueladifférenceentrelesproduitsetservicesdespartiesétait
suffisantepourpermettreàJaymeidesedéchargerdesonfardeaud’établir
l’inexistenced’uneprobabilitédeconfusionentrelesmarquesrespectivesdes
parties.
Leregistraireenestvenuàuneconclusionsemblablerelativementaumotif
d’oppositionfondésurl’absencedecaractèredistinctifdelamarquedeJaymei.
Seulslesproduitsprécédemmentidentifiésontétérefusésenvertudecemotif
d’opposition
169.
Toutefois,lemotifd’oppositionfondésurl’emploiantérieuraétérejetédansson
entièreté.LeregistraireaconcluqueKamsutn’avaitpasréussiàfournirdespreuves
165Kamsut2,supranote158aupara50.
166Kamsut2,supranote158aupara55.
167Kamsut2,supranote158aupara55.
168Kamsut2,supranote158aupara66.
169Kamsut2,supranote158aupara76.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
45
d’emploidesamarqueavantladatepertinentedu2juin2004(endépitd’une
allégationgénéraled’emploiauCanadaparKamsutdesamarquedepuis1973)
170.
Lademanded’enregistrementdeJaymeiadoncétérefuséeuniquementpourles
«candles,scentedwaxesandoils,candleholders,waxandoilburners;potpourri»
171
maisaautrementétémaintenuepourlerestedesmarchandisesetservices.
Danssadécision,leregistraireareconnuquecertainesmarchandisesdeJaymei
pouvaientpotentiellementêtreutiliséesenmêmetempsquelesproduitsdeKamsut.
C’estpourcetteraisonquel’oppositiondeKamsutaétéaccueillieenpartie.
Autrement,leregistraireaconstatéqu’iln’yavaitpasderecoupemententreles
autresactivitésdesparties,commel’avaitd’ailleursconstatélaCourfédéraledanssa
décisionsuiteàlademanded’invalidationprésentéeparKamsutausujetde
l’enregistrementdeJaymei.
Cettedécisionpartagéeduregistraireconfirmequ’àl’occasion,lessecteursd’activité
despartiesnesontpastotalementdistincts.Ici,ilsl’étaienttoutefoissuffisamment
pourmaintenirunegrandepartiedelademanded’enregistrement.
3.2.3L’oppositiondeJaymeiàlademanded’enregistrementdeKamsut
Unetroisièmeaffaire
172aeulieudevantlaCommissiondesoppositionsdesmarques
decommerce.Cettefois,c’étaitautourdeJaymeides’opposeràunedemande
d’enregistrementeffectuéele29septembre2004parKamsutpourlamarquede
commercegraphiqueKAMASUTRAci-aprèsreproduite:
Cettedemanded’enregistrementétaitproduiteenliaisonaveclesmarchandiseset
servicessuivants:Marchandises:(1)Huilepourlecorps,crèmepourlecorps,poudre
pourlecorps,crèmedemassagepourlecorps,savonpourlecorps,
selsdebainnonmédicamenteux,huilesdemassage;crèmesde
massage;baumefavorisantleplaisir.(2)Lubrifiantsetbaumes.(3)
Huilepourlecorps,crèmepourlecorps,poudrepourlecorps,crème
demassagepourlecorps,savonpourlecorps,selsdebainnon
170Kamsut2,supranote158aupara78.
171Kamsut2,supranote158aupara80.
172JaymeiEnterprises,InccKamsut,Inc,2012COMC39(J.W.Bradbury)[Kamsut3].
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
46
médicamenteux,huilesdemassage;crèmesdemassage;baume
favorisantleplaisir;lubrifiants,baumes,nommémentbaumes,gelset
onguentspourl’appareilgénitalafind’augmenterlastimulation
sexuelle.(4)Vêtements,nommémenttee-shirts,lingerie,vêtements
dedétenteetvêtementsdenuit.
Services:(1)Servicesdemagasindedétail,demagasindedétailen
ligne,demagasindeventeengrosetdedistributionengros,offrant
lesmarchandisessuivantes:articlesdesoinsdelapeau,articlesde
soinspersonnels,articlesdeboudoir,huiles,lotions,cosmétiques,
huilesdemassage,crèmesdemassage,gelsdebain,poudrepourla
peau,peinturepourlecorps,parfums,lubrifiants,baumes
analgésiques,baumesaromatiques,hydratantsetrevitalisantspour
lapeau,lotionsdemassages,produitsdesoinsdelapeaunon
médicamenteuxetvêtements.
173
Cettedemanded’enregistrementcontenaitunerevendicationd’emploiauCanadade
lamarquedecommercedepuisaumoinsle30juin1995enliaisonavecles
marchandises(1)etdepuisaumoinsle31décembre2003enliaisonavecles
marchandises(2)mentionnéesàlademande.Unemploietunenregistrementdela
marqueàl’étrangerontétéalléguéspourlesmarchandises(3)et(4)etlesservices.
Unepriorité(selonl’article34delaLoi)endatedu8juillet2004étaitégalement
revendiquéepourlesmarchandises(3)et(4)demêmequelesservices.
3.2.3.1Uneoppositionciblée
Jaymeiaproduitunedéclarationd’oppositionàl’encontredecettedemande
d’enregistrementdeKamsut.Bienqueplusieursmotifsd’oppositionaientétéallégués
parJaymei,laplupartontétérejetéspourabsencedepreuve.
Leseulmotifquiaétéanalyséendétailparleregistraireétaitceluifondésurl’alinéa
16(2)b)delaLoi.Eneffet,selonJaymei,Kamsutn’étaitpaslapersonneayantdroità
l’enregistrementdesamarquedecommerceenliaisonaveclesmarchandises(4)
soitles«vêtements,nommémenttee-shirts,lingerie,vêtementsdedétenteet
vêtementsdenuit;[etlesservices(1)soitles]servicesdemagasindedétail,de
magasindedétailenligne,demagasindeventeengrosetdedistributionengros
offrantlesarticlesdesoinsdelapeau,articlesdesoinspersonnels,articlesde
boudoir,huiles,lotions,cosmétiqueshuilesdemassage,crèmesdemassage,gels
debain,poudrepourlapeau,peinturepourlecorps,parfums,lubrifiants,baumes
analgésiques,baumesaromatiques,hydratantsetrevitalisantspourlapeau,lotions
demassage,produitsdesoinsdelapeaunonmédicamenteuxetvêtements»parce
quecettemarquecréaitdelaconfusionaveclamarquedecommerceKAMASUTRA
deJaymeiquiavaitfaitl’objetd’unedemandeantérieurementproduite,c’est-à-direla
173Ibidaupara2.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
47
demande1,218,942produitele2juin2004etfondéesurl’emploiprojetédecette
marqueauCanada.
Àladatepertinentedu8juillet2004(soitladatedelaprioritérevendiquéepar
Kamsut),lelibellédesmarchandisesetservicesdelademande1,218,942deJaymei
selisaitainsi:
Marchandises:Bougies,huilesetciresparfumées,bougeoirs,cireet
brûleursàmazout;pot-pourri;lampes;bijoux;tasses,grossestasses,
verres,chopesàbière;chaînesporte-clés;autocollantset
décalcomanies;accessoiresdécoratifspourlamaison;jardinières
suspendues;boîtesetbocauxàbiscuitsenfer-blanc;ustensileset
batteriedecuisine;plateauxàthé;contenantsàépices;miroirs,
signets;tapisdesouris;vêtements,nommémentlingerie,vêtements
denuit,sous-vêtements,tee-shirts,tabliers;literies,nommément
draps,taiesd’oreiller,coussins,couettesetcouvre-lits;rideauxet
tringlesàrideauxdécoratives;nappes;napperons;produits
alimentaires,nommémentépices,thé,siropauchocolat,sirop
d’érable,siropsdefruits,confitures,gelées,miel,fruitsetlégumesen
conserve;boissonsnonalcoolisées,nommémentboissons
gazéifiées,jusdefruits,concentrésdejuseteauembouteillée;vin.
Services:Venteaudétaild’articlescadeaux,d’accessoiresdécoratifs
pourlamaison,dechocolats,deproduitsalimentairesetde
vêtements;servicesderestauration.
174
LeregistraireaconstatéqueJaymeiavaitsatisfaitàsonfardeauinitialdepreuve
concernantcemotifd’oppositionpuisquecettedemande1,218,942avaitunedatede
productionquiétaitantérieureàladatedelaprioritérevendiquéedanslademande
deKamsutetqu’elleétaittoujourspendanteaumomentdel’annonceauxfins
d’oppositiondelademandedeKamsut,commel’exigel’article16delaLoi.
3.2.3.2Lesconstatationsduregistraire
Encoreunefois,leregistraireaexaminétouteslescirconstancesdel’espèceavant
dedéterminers’ilexistaituneprobabilitédeconfusionentrelesmarquesde
commerceKAMASUTRAdesparties,associéesàleursecteurd’activitérespectif.
Iciaussi,leregistraireaconstatéquel’expression«KamaSutra»avaitunsensdéfini,
soitun«ancientraitésurl’artdel’amouretdel’érotismeécritensanskrit»
175.Le
registraireatoutefoisnotéquelamarqueKAMASUTRAdeKamsut,avecses
174Ibidaupara12.CettedemandedeJaymeiétaitcellequiétaitcontestéepar
Kamsutdansl’affaireKamsut2,supranote158.
175Kamsut3,supranote172aupara16.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
48
élémentsgraphiques,bénéficiaitd’uncaractèredistinctifinhérentlégèrementplus
élevéquelamarquedeJaymei.
BienqueKamsutaitdéposéunepreuved’emploidesamarqueauCanada,cette
preuvenevisaitaucunementl’emploidelamarqueenliaisonaveclesmarchandises
(4)etlesservices(1),soitlesmarchandisesetservicescontestésparJaymei.La
preuvedeKamsutcontenaittoutefoisuneallusionàl’emploidelamarqueen
associationavecl’exploitationdesservicesdemagasinsdedétailenligne.
Lapreuved’emploidéposéeparKamsutrévélaitl’emploidesamarqueKAMA
SUTRAauCanadadepuis2000enassociationaveclesmarchandisesquin’étaient
pascellescontestéesparJaymei.End’autresmots,iln’yavaitpasdepreuve
d’emploi,departetd’autre,delamarqueKAMASUTRAenliaisonavecles
marchandisesetservicesdeKamsutquiétaientcontestésparJaymeietles
marchandisesetservicesdécritsparJaymeidanssademanded’enregistrement
antérieurementproduite.
Danssesélémentsdepreuve,Kamsutadécritsesproduitscommedes«articlesde
cadeauxromantiques»qui«visentàprocurerauxconsommateursunesensation
agréabled’intimitéetdetendresse,àaméliorerlasantédeshommesetdesfemmes
surleplanphysiqueetémotionnel»
176.LeprocureurdeKamsutamêmequalifiéles
produitsdesacliented’aphrodisiaquesetdestimulantssexuels
177.Cesproduits
n’étaienttoutefoispasceuxquiétaientcontestésparJaymei.
PuisquelademandeantérieurementproduiteparJaymeicontenaitunementionde
vêtements,leregistraireaconcluquel’oppositiondevaitêtreaccueillieencequi
concernelesmarchandises(4),enl’occurrencelesvêtements,puisqu’ils’agissaitdu
mêmegenredeproduitsdepartetd’autrequiétaientassociésàdesmarques
presqueidentiques.Kamsutn’adoncpaspuétablirl’absencedeprobabilitéde
confusionencequiconcernelesvêtementsmentionnésàsademande
d’enregistrement
178.
Leregistraireaaussifaitdroitàl’oppositionàl’égarddesservices,maisuniquement
danslamesureoùilsvisaientlesvêtements
179.Ilenétaitautrementpourlerestedes
servicesquiconcernaientlacommercialisationdeproduitsqueJaymein’avaitpas
contestésdanssonopposition.D’ailleurs,lapreuvedeKamsutrévélaitqu’elle
profitaitd’uneréputationenrelationaveclesmarchandisesquin’étaientpas
contestéesparJaymei.Leregistraireadoncfaitdroitàl’oppositionpouruneportion
176Kamsut3,supranote172aupara22.
177Kamsut3,supranote172aupara22.
178Kamsut3,supranote172aupara24.
179Kamsut3,supranote172aupara25.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
49
desservicesseulementetaordonnéquelemot«vêtements»soitsupprimédulibellé
desservicesdeKamsut
180.
L’oppositiondeJaymeiaétéaccueillieencequiconcernelesvêtementsseulement,
tantauniveaudulibellédesmarchandisesqueceluidesservices.
3.2.3.3L’approchestratégiquedeJaymei
L’approchestratégiquedeJaymeidanscedossiermérited’êtresoulignéedansla
mesureoùellealimitéenpartiesaprocédured’oppositionauxmarchandiseset
servicesquiétaientcommunsauxparties,c’est-à-direauxvêtements.Aprèsavoir
contestédesallégationsdeconfusiondansdeuxdossiersantérieurs,Jaymeine
pouvaitvraisemblablementpasplaiderlaprobabilitédeconfusionentrel’ensemble
desmarchandisesetservicesdesparties,departetd’autre.D’unepart,l’examendu
libellédelademande1,218,942deJaymeinerévélaitpaslaprésencedeproduitset
servicessimilairesauxstimulantssexuels(telslesproduitspourl’appareilgénitalafin
d’augmenterlastimulationsexuelle)deKamsut.D’autrepart,Jaymeiatoujours
prétenduqu’ellenevendaitpasdeproduitsàcaractèresexuel.Iln’étaitdoncpas
surprenantquesademandenefassepasallusionàcetypedeproduitsetqueson
oppositionaitétéciblée.
CesdifférentsconflitsautourdelamarqueKAMASUTRAsuggèrentqueladéfense
desintérêtscommerciauxestvraisemblablementunappelpluspressantquecelui
desidéesinspiréesparunemarquequiévoquel’amouretl’harmoniesensuelle!
3.3L’affaireWHERELOCALGIRLSGOWILD
Le30mars2005,leprédécesseurdeTeligence(Canada)Inc.,soitChromatic
SoftwareInc.,adéposéunedemanded’enregistrementpourlamarqueWHERE
LOCALGIRLSGOWILD.Cettedemandeétaitfondéesurl’emploidecettemarque
decommerceauCanadadepuisle18septembre2003enliaisonaveclesservices
ci-aprèsdécrits:Messagerieélectroniquevocale,nommémentenregistrement,
stockageettransmissionsubséquentedemessagesàdesfins
sociales;servicesdecommunicationtéléphoniquedansledomaine
desrencontresetdesrelations;offredeservicesdeclubsocialpar
téléphone.
181
180Kamsut3,supranote172aupara25.
181GGWMarketing,LLCcTeligence(Canada)Inc.,2010COMC202(M.Herzig)au
para1[GGW].
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
50
Encoursd’instance,ChromaticSoftwareInc.afusionnéavecuneautreentreprise.
Teligence(Canada)Inc.étaitlerésultatdecettefusion
182.
LasociétéGGWMarketing,LLCadéposéunedéclarationd’oppositionàl’encontre
delademanded’enregistrementpourlamarqueWHERELOCALGIRLSGOWILD.
Plusieursmotifsd’oppositionontétésoulevés,incluantunmotiffondésurl’alinéa
16(1)b)delaLoi.Danscemotif,GGWMarketing,LLCaalléguéqueTeligence
(Canada)Inc.n’avaitpasledroitd’obtenirl’enregistrementdelamarqueWHERE
LOCALGIRLSGOWILDparceque«àladatedeproductiondecettedemande»
183,
lamarqueWHERELOCALGIRLSGOWILDcréaitdelaconfusionaveclesmarques
GIRLSGONEWILDetGUYSGONEWILD,pourlesquellesGGWMarketing,LLC
avaitdéjàproduitdesdemandesd’enregistrement
184.
Aucunedespartiesn’aproduitdepreuve
185.Enl’absencedepreuvedelapartde
GGWMarketing,LLC,laplupartdesesmotifsd’oppositionontétésommairement
rejetés.Parcontre,lemotifd’oppositionfondésurl’alinéa16(1)b)delaLoiatoutde
mêmeétéanalysépuisqueleregistraireajugépertinentd’examinerlestatutdes
demandesd’enregistrementalléguéesparGGWMarketing,LLC.
S’agissantdelademanded’enregistrementpourlamarqueGIRLSGONEWILD,
dontlelibellédesmarchandisesmentionnaitles«Prerecordedvideotapesfeaturing
adultentertainment»
186,leregistraireanotéquecettedemanded’enregistrement
avaitétédéposéeaprèsladatepertinente,soitaprèsle18septembre2003,ladate
depremieremploialléguéedanslademanded’enregistrementsousopposition
187.
Pourlaportiondesonoppositionbaséesurlademanded’enregistrementpourla
marqueGIRLSGONEWILD,cemotifd’oppositionn’étaitdoncpasfondé.
Restaitdonclademanded’enregistrementpourlamarqueGUYSGONEWILD.
Cettedemanded’enregistrementavaitétéproduiteavantladatepertinentepourdes
«Pre-recordedvideotapesandDVD’s,allfeaturingmoviesandtelevisionprograms
ofallkinds»
188.
182Ibidaupara2.
183Ibidaupara7.
184Ibidaupara7.
185Ibidaupara3.
186Enregistrementconsultéle29août2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
187GGW,supranote181aupara12.
188Enregistrementconsultéle29août2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
51
Leregistrairedevaitdoncdéciders’ilexistaituneprobabilitédeconfusionentrela
marqueWHERELOCALGIRLSGOWILDetlamarqueGUYSGONEWILD.Le
registraireanotéqu’ils’agissaitdemarquesrelativementfaiblesayantdavantagede
différencesquedesimilitudes
189.Deplus,iln’existaitguèredechevauchemententre
lesservicesdeTeligence(Canada)Inc.etlesmarchandisesdeGGWMarketing,
LLC.LeregistraireadoncconcluqueTeligence(Canada)Inc.s’étaitdéchargéede
sonfardeaud’établirselonlaprépondérancedesprobabilitésqu’iln’existaitpasde
probabilitédeconfusionentrelesmarquesWHERELOCALGIRLSGOWILDet
GUYSGONEWILD
190.
Ilfautretenirqueleregistrairen’apaspuconsidérerlademanded’enregistrementde
GGWMarketing,LLCpourlamarquedecommerceGIRLSGONEWILDdansla
mesureoùcelle-ciavaitétéproduiteaprèsladatepertinentedanscedossier,soitla
datedepremieremploialléguédanslademanded’enregistrementsousopposition,
enl’occurrencele18septembre2003.PuisqueTeligence(Canada)Inc.revendiquait
unedatedepremieremploidanssademanded’enregistrement,c’estleparagraphe
16(1)delaLoiquirégissaitlemotifd’oppositiondeGGWMarketing,LLC:
16.(1)Toutrequérantquiaproduitunedemandeselonl’article30en
vuedel’enregistrementd’unemarquedecommercequiest
enregistrableetquelerequérantousonprédécesseurentitrea
employéeoufaitconnaîtreauCanadaenliaisonavecdes
marchandisesouservices,adroit,sousréservedel’article38,d’en
obtenirl’enregistrementàl’égarddecesmarchandisesouservices,à
moinsque,àladateoùlerequérantousonprédécesseurentitrel’a
enpremierlieuainsiemployéeourévélée,ellen’aitcréédela
confusion:a)soitavecunemarquedecommerceantérieurement
employéeourévéléeauCanadaparuneautrepersonne;
b)soitavecunemarquedecommerceàl’égarddelaquelleune
demanded’enregistrementavaitétéantérieurementproduiteau
Canadaparuneautrepersonne;c)soitavecunnomcommercialquiavaitétéantérieurement
employéauCanadaparuneautrepersonne.
Enfait,GGWMarketing,LLCarédigésonmotifd’oppositioncommesiladate
pertinenteétaitladatedeproductiondelademanded’enregistrementdeTeligence
(Canada)Inc.Celaauraitpuêtrelecassilademanded’enregistrementdeTeligence
(Canada)Inc.avaitétédéposéesurlefondementdel’emploiprojetédesamarque
decommerceauCanada.
189GGW,supranote181aupara13.
190GGW,supranote181aupara13.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
52
Cetteaffaireillustredoncl’importancedecerneradéquatementlesfondementsd’une
demanded’enregistrementlorsqu’ils’agitdeproduireunedéclarationd’opposition
contrecelle-ci.Danslescirconstances,unedemanded’enregistrementassociéeaux
activitésdedivertissementpouradultesn’apuêtreconsidéréepuisquesadatede
productionétaitpostérieureàladatepertinente.
3.4L’affairePENTHOUSE
L’opérationd’unétablissementsouslenomBARPENTHOUSE-1,un«petit
commercelocal»
191oùétaientmisenscènedesspectaclesdedanseérotique,n’a
pasétéobservéeavecplaisirparlepropriétairedelamarquePENTHOUSEassociée
àdesrevuesdedivertissementpouradultes.
En1993,lasociétéPenthouseInternationalLtdapoursuivienjusticedevantlaCour
fédéraleduCanadalasociété163564CanadaInc.enraisondel’opérationparcette
dernièred’unbarsouslenomBARPENTHOUSE-1.Àcetteépoque,lasociété
PenthouseInternationalLtdétaitpropriétaireauCanadadediversesmarquesde
commerceenregistréesci-aprèsdétaillées
192:
N
od’enregistrementMarqueMarchandises
116,455PENTHOUSEclocks
196,356PENTHOUSEprintedpublications
212,193PENTHOUSEperiodicalpublications
233,324PENTHOUSEFORUMmagazines
PenthouseInternationalLtdpubliaitetdistribuaitauCanadaplusieurspublications,
incluantdesmagazinesdedivertissementpouradultesdemêmequed’autresitems
commedesvidéos.Parmilesmagazinesainsipubliés,lemagazinePENTHOUSE
étaitdistribuéàlafoisauxÉtats-UnisetauCanada.Ausoutiendesademande,
PenthouseInternationalLtdaprouvéque,dejanvier1982àjuin1994,plusde27
millionsd’exemplairesdemagazinesPENTHOUSEavaientétévendusauCanada,
représentantdesventesaudétaildeplusde106millionsdedollarsUS
193.
C’estnotammentenraisondesesactivitésdansledomainedudivertissementpour
adultesquePenthouseInternationalLtdaentrepriscerecourseninjonctionafinque
lasociété163564CanadaInc.cessed’utiliserlenomBARPENTHOUSE-1enliaison
avecsoncommerceoùsepratiquaitladanseérotique.PenthouseInternationalLtd
alléguaitessentiellementquel’emploidunomBARPENTHOUSE-1créaitdela
191PenthouseInternationalLtdv163564CanadaInc(1994),58CPR(3d)200
(CFPI)àlap205[Penthouse].
192Ibidàlap204.
193Ibidàlap204.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
53
confusionausensdel’article6delaLoiavecsespropresmarques.Dansladéfense
desesdroits,lasociété163564CanadaInc.prétendaitquelesactivitésdubar
opérantsouslenomBARPENTHOUSE-1n’étaientpaslesmêmesquecellesdela
propriétairedesmarquesPENTHOUSEquiétaientassociéesàdesrevuesde
divertissementpouradultes.163564CanadaInc.neniaitpasl’exploitationd’unbar
souslenomBARPENTHOUSE-1maisinsistaitnotammentsurlecaractèretrès
«local»
194desesactivités.
PenthouseInternationalLtdadoncprésentéunerequêtevisantàobtenirun
jugementsommaire.
LejugementsommaireaétédécritainsiparlaCoursuprêmeduCanadadansl’arrêt
Canada(Procureurgénéral)cLameman
195:
[10]Lepourvoiconcerneunerequêteenjugementsommaire.La
règledujugementsommairesertunefinimportantedansle
systèmedejusticecivile.Ellepermetd’empêcherlesdemandeset
lesdéfensesquin’ontaucunechancedesuccèsdeserendre
jusqu’àl’étapeduprocès.L’instructiondeprétentions
manifestementnonfondéesaunprixtrèsélevé,entempseten
argent,pourlespartiesaulitigecommepourlesystèmejudiciaire.Il
estessentielaubonfonctionnementdusystèmedejustice,et
avantageuxpourlesparties,quelesdemandesquin’ontaucune
chancedesuccèssoientécartéestôtdansleprocessus.
Inversement,lajusticeexigequelesprétentionsquisoulèventde
véritablesquestionslitigieusessusceptiblesd’êtreaccueilliessoient
instruites.
196
Essentiellement,lorsd’unerequêteenjugementsommaire,ils’agitpourlaCourde
déterminersilesuccèsdelademandeoudeladéfenseesttellementdouteuxque
cettedemandeoucettedéfenseneméritepasd’êtreexaminéeparlejugedesfaits
danslecadred’unéventuelprocès
197.
C’étaitdonclapositiondePenthouseInternationalLtdqu’iln’yavaitpasdequestion
sérieuseàinstruiredanslamesureoùladéfensede163564CanadaInc.nelui
permettaitpasd’avoirgaindecause.LaCourfédéraleétait-elledumêmeavis?Dans
sesmotifs,lejugeTeitelbaumareprisletémoignaged’unreprésentantdePenthouse
InternationalLtd:
Intheadultentertainmentfield,thepublicisusedtoassociations
betweenpublishersofadultmagazinesandclubsspecializinginadult
entertainment,andhascometoexpectsomeconnectionbetween
194Ibidàlap205.
195Canada(Procureurgénéral)cLameman,[2008]1RCS372.
196Ibidaupara10.
197GranvilleShippingCocPegasusLinesLtd,[1996]2CF853(CFPI)aupara8.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
54
adultmagazinesandadultentertainmentclubswhichoperateundera
commonname.Forexample,thepublisherofPLAYBOYmagazine
operatedaseriesofPLAYBOYclubsintheUnitedStatesand
elsewhere,inwhichthemodelsfromthemagazineappearedona
frequentbasis.Similarly,Penthousehaslicensedthetrademarks
PENTHOUSE,PENTHOUSEPETSandPETOFTHEMONTHto
adultclubsintheUnitedStatesforusewhenformerPENTHOUSE
PETS(modelswhohavebeenthesubjectofapictorialspreadin
PENTHOUSEmagazine)appearatthoseclubs.Further,theplaintiff
hasbeenactivelynegotiatingfortheuseofthePENTHOUSEmarkin
associationwithaseriesofexclusivenightclubs.
198
C’étaitl’opiniondelapartieplaignantequel’emploidelamarquePENTHOUSEen
associationavecl’exploitationd’unbarferaitensortequelesmembresdupublic
seraientsusceptiblesdecroirequ’ilexistaituneassociationentrelarevue
PENTHOUSEetlesactivitésde163564CanadaInc.
Ducôtédeladéfenderesse163564CanadaInc.,sonreprésentantatémoignéque
danslesfaits,lesgestesposésparlasociétédéfenderessedansl’exploitationdeson
barnecausaientaucunpréjudiceàlapartieplaignante,quelebaropérantsousle
nomBARPENTHOUSE-1étaitun«petitcommercelocal»
199quinesauraitaffecter
dequelquefaçonlaréputationdelademanderesse.Finalement,lesactivitésdes
parties,departetd’autre,n’étaientpaslesmêmes
200.
LaCourfutd’avisquecelitigenesoulevaitaucunequestionsérieuseàinstruire.De
plus,iln’yavaitaucunequestiondefaitquiétaitcontestée.Parexemple,163564
CanadaInc.neniaitpasseservirdelamarqueBARPENTHOUSE-1maissoutenait,
danssadéfense,quelesactivitésdespartiesn’étaientpaslesmêmes.Également,la
réputationdelamarquePENTHOUSEassociéeauxrevuesdelademanderesse
avaitétéprouvée.Danslescirconstances,laCours’estditesatisfaite,comptetenu
delapreuve,quel’emploiparlasociétédéfenderessedelamarquePENTHOUSE
seraitsusceptibledefairecroirequelebaropérantsouslenomBARPENTHOUSE-1
étaitlapropriétédePenthouseInternationalLtdouétaitassociéàcelle-ci
201.
Lefaitquelespartiesexerçaientleursactivitésdansdessecteursdifférentsn’était
d’aucunsecourspourladéfenderesse.L’absencedecasréeldeconfusionétait
égalementsansincidence.Surcettequestion,lejugeTeitelbaumaréféré
spécifiquementauxparagraphes6(2)et6(3)delaLoiquiselisentainsi:
(2)L’emploid’unemarquedecommercecréedelaconfusionavec
uneautremarquedecommercelorsquel’emploidesdeuxmarques
198Penthouse,supranote191àlap204.
199Penthouse,supranote191àlap205.
200Penthouse,supranote191àlap205.
201Penthouse,supranote191àlap206.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
55
decommercedanslamêmerégionseraitsusceptibledefaire
conclurequelesmarchandisesliéesàcesmarquesdecommerce
sontfabriquées,vendues,donnéesàbailoulouées,ouqueles
servicesliésàcesmarquessontlouésouexécutés,parlamême
personne,quecesmarchandisesoucesservicessoientounondela
mêmecatégoriegénérale.
(3)L’emploid’unemarquedecommercecréedelaconfusionavec
unnomcommercial,lorsquel’emploidesdeuxdanslamêmerégion
seraitsusceptibledefaireconclurequelesmarchandisesliéesà
cettemarqueetlesmarchandisesliéesàl’entreprisepoursuiviesous
cenomsontfabriquées,vendues,donnéesàbailoulouées,ouque
lesservicesliésàcettemarqueetlesservicesliésàl’entreprise
poursuiviesouscenomsontlouésouexécutés,parlamême
personne,quecesmarchandisesouservicessoientounondela
mêmecatégoriegénérale.
[Lesitaliquessontnôtres.]
D’unepart,laLoin’exigepasquelespartiesexercentleursactivitésdanslemême
secteurd’activité.D’autrepart,laLoin’exigepaslapreuved’uneconfusiondansles
faits.LaLoirequiertplutôtlatenued’untestbasésurl’hypothèsedel’emploi
simultanédesmarquesdespartiesdanslamêmerégion.Ensefondantsurcetest,
lejugeTeitelbaumaconcluquelejugementsommairedemandéparPenthouse
InternationalLtddevaitêtreaccordé.
Danscettedernièredécision,deuxacteursdumondedudivertissementpouradultes
sedisputaientausujetdel’emploidelamarquePENTHOUSE.Enraisondela
renomméedecettemarque,selonlapreuvedéposéeparsapropriétaire,laCoura
concluquel’emploidumêmenompardeuxpartiesdistinctesguideraitles
consommateursquisontadeptesdedivertissementpouradultesversunesource
unique.Laleçonàretenirpourlenouveauvenudanslemondedudivertissement
pouradulte,c’estqu’ilnefautpaschoisirunemarque(ouunnom)identiqueoutrès
similaireàuneautremarquequiestdéjàbienétablieetquiprofited’uneréputation
danscedomaine,mêmesilesecteurd’activitéencausen’estpasidentique.
Onnepouvaitdoncplusgigoter,frétillerouencoresetrémousserdans
l’établissementdeladéfenderesse,dumoinspassouslenomBARPENTHOUSE-1.
3.5L’affaireMANDATE
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
56
Le12janvier1996,lasociétéTrijorInc.(«Trijor»)adéposéunedemande
d’enregistrementpourlamarqueMANDATE
202.Cettedemandeétaitfondéesur
l’emploidecettemarquedecommerceauCanadadepuisle15mai1993enliaison
aveclesservicesci-aprèsdécrits:personaladvertisingservices,andpersonalintroductionservices,namely,
providingelectronicvoice,print,audio,videoandotheradvertisingmediafor
personaladvertisementsforthepurposeofbeingintroducedtoasuitable
companion,mateorfriend.
203
LasociétéMavetyMediaGroup,Ltd(«Mavety»)adéposéunedéclaration
d’oppositionàl’encontredecettedemanded’enregistrement.Plusieursmotifs
d’oppositionontétésoulevés,incluantunmotiffondésurl’alinéa16(1)a)delaLoi.
Danscemotif,MavetyaalléguéqueTrijorn’étaitpaslapersonneayantdroit
d’obtenirl’enregistrementdelamarqueMANDATEpuisqu’àladatedepremier
emploimentionnéedanslademande,lamarqueMANDATEdeTrijorcréaitdela
confusionaveclamarqueMANDATEquiavaitétéantérieurementemployéeau
CanadaparMavetyenliaisonavecunmagazinededivertissementpouradultes
204.
Unautremotifd’oppositionétaitfondésurl’article30delaLoietalléguaitqueTrijor
nepouvaitsedéclarerconvaincuequ’elleavaitdroitd’employerlamarque
MANDATEauCanadaeuégardàl’emploiantérieurdelamarqueMANDATEpar
Mavetyenliaisonavecunmagazinededivertissementpouradultes.
Finalement,untroisièmemotifd’oppositionalléguaitquelamarquedecommerce
MANDATEdeTrijorn’étaitpasdistinctiveenraisondel’emploiantérieuretcontinu
parMavetydelamarqueMANDATEauCanadaenliaisonavecunmagazinede
divertissementpouradultes
205.
Mavetyadéposéplusieursélémentsdepreuvedevantleregistraire.L’undeses
témoinsaexpliquéqueMavetypubliaitquelque27différentsmagazines,dontle
magazineMANDATE,distribuémensuellementetdanslequelonretrouvaitdes
articlesetdespublicitésdestinésauxhommesgais
206.
LadiffusionauCanadadumagazineMANDATEavariéaucoursdesans,passant
d’unecirculationannuelled’environ6,000pourlapériode1975-1986àenviron
32,000pourlapériode1987-1993etfinalementàenviron3,700pourlapériode
202MavetyMediaGroup,LtdvTrijorInc(1998),87CPR(3d)160(COMC;M.
Herzig))[désistementd’appeldéposéle13mai1999audossierT-1967-98des
dossiersdelaCourfédérale].
203Ibidàlap161.
204Ibidàlap162.
205Ibidàlap162.
206Ibidàlap162.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
57
1994-1996207.Unemajoritédesnuméros(environ85%)avaientétévenduspardes
librairiesetdeskiosquesàjournauxtandisquelesautres(environ15%)l’avaientété
grâceàdesabonnements.LetémoinadepluspréciséquelemagazineMANDATE
contenaitdenombreusespublicitésainsiquedesrubriquespermettantauxlecteurs
decommuniqueravecd’autrespersonnesenvuedefavoriserdesrelations
personnelles.DanssonexamendescopiesdesrevuesMANDATEdéposéesen
preuve,leregistraireatoutefoisnotéquelesmagazinesnerévélaientpasla
présencederubriquespermettantàdesgensdeserencontrer;lesmagazines
montraientplutôtdespublicitésannonçantdesservicesdeconversations
téléphoniquesérotiquesoffertspardestiersn’ayantaucunlienavecMavety
208.
UnautretémoindeMavetyaindiquéqu’auCanada,lemagazineMANDATEapu
compteruntotalde53abonnésdont19étaienttoujoursdesabonnésactifs(au
momentdecetémoignageen1997).Leregistraireanotéqu’ilétaitdifficilede
concilierles19à53abonnésaveclechiffrede15%d’abonnéssurunedistribution
totalede3,700exemplairesauCanadapourlapériode1994-1996.Leregistrairea
interprétécetteambiguïtéàl’encontredesintérêtsdelapartiequiaoffertles
témoignagesetaestiméquelacirculationdumagazineMANDATEauCanadadevait
s’apprécierentenantcomptedeschiffresdediffusionlesplusbas
209.
Trijorn’adéposéaucunélémentdepreuve.
Chaquemotifd’oppositionétaitfondésurl’allégationdelaprobabilitédeconfusion
entrelamarqueMANDATEpourdesservicesderencontreetlamarqueMANDATE
pourunmagazinededivertissementpouradultes.
LamarqueMANDATEétaitunemarquefaible.MêmeMavetydanssonplaidoyer
écritavaitadmisquelamarqueétaitunjeudemotsforméparlesexpressions
«MAN»et«DATE»dontlesensétaitplutôtclair.Leregistraireaainsiconcluquela
marqueMANDATE,associéeàunmagazine,suggèrequecelui-ciseraitd’intérêt
pourleshommesgais
210.
LamarqueMANDATEdeMavetyneprofitaitqued’uneréputationminimaleau
Canada.Surlaquestiondessecteursd’activitérespectifsdesparties,leregistraire
s’estdéclaréd’accordaveclesreprésentationssuivantesdeTrijor:
Althoughtheevidencedoesestablishthattherehasbeensomeuse
inCanadaofthemarkMANDATEforagaymen’smagazine,the
Opponentdoesnotofferanywaresorservicessufficientlysimilarto
theservicesappliedforregistrationbytheApplicant.UnderSection
6(5)(c)and(d),thenatureofthewares,servicesorbusinessandthe
207Ibidauxpp162-163.
208Ibidàlap163.
209Ibidàlap163.
210Ibidàlap164.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
58
natureofthetradearetobeconsideredinanyquestionofconfusion.
Itissubmittedthatagaymen’smagazineasawareisnotofa
sufficientlysimilarnaturetopersonalintroductionservicesofpersonal
adsthepurposeofwhichistobeintroducedtoasuitablecompanion,
mateorfriendtorenderthemarksconfusing:PlayboyEnterpriseInc.
v.Germain(1978)39CPR(2d)32(FCTD).
211
Enraisondeladifférenceentrelesactivitésdesparties,delafaiblesseinhérentede
chaquemarqueainsiquedelaréputationminimaledelamarqueMANDATEde
MavetyauCanada,leregistraireaconcluqueTrijors’étaitdéchargéedesonfardeau
d’établir,selonlaprépondérancedesprobabilités,quesamarquenecréaitpasde
confusionaveccelledeMavety.L’oppositiondecettedernièreadoncétérejetée
212.
UnappelenCourfédéraleaétélogéàl’encontredeladécisionduregistraire.Cette
procédures’esttoutefoisterminéeparundésistementdéposéle13mai1999
213.
Cedésistementaétéprécédéd’unecessiondelademanded’enregistrement
initialementdéposéeparTrijoràMavetyle29janvier1999
214.
CettemarquedecommerceafinalementétéenregistréeaunomdeMavetyle24
septembre1999.
Sicelitiges’estvraisemblablementterminéparuneententeentrelesparties,la
faiblesseinhérented’unemarquecommeMANDATEn’apaspermisàson
propriétaired’avoirgaindecausedanscedossierd’opposition.Unemarquefaible
peuttoutefoisprofiterd’unedistinctivitéacquisesisonpropriétaireréussitàlafaire
connaître.Cen’étaittoutefoispaslecasdansleprésentdossier,selonlapreuve
produite.
3.6L’affaireSEXUALPURSUIT
TRIVIALPURSUITestl’undecesnomsdevenuscélèbres
215enpeudetemps.Selon
lajugeReeddelaCourfédérale,lapopularitédujeudesociétéTRIVIALPURSUIT
211Ibidàlap165.
212Ibidàlap165.
213Plumitifconsultéle21octobre2014danslabasededonnéesdelaCour
fédéraleduCanada,enligne:
214Demanded’enregistrementconsultéele21octobre2014danslabanquede
donnéessurlesmarquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
215HornAbbotLtdvThurstonHayesDevelopmentsLtd(1997),77CPR(3d)10
(CFPI)àlap21[Horn].
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
59
danslesannées1980afaitdecelui-ciunphénomène216.TRIVIALPURSUITest
égalementunemarquedecommercequiaétéenregistréeparsonpropriétaireHorn
AbbotLtdsousuneformenominale(en1984)ainsiquesousuneformegraphique
(plustôt,en1982):
Chaqueenregistrementprotègelamarquedecommerceenliaisonavecun«board
game»etl’équipementrequispourjoueràcejeu,parexemplelesitems«playing
board,die,rulesofplay,questionandanswercards,cardboxes,playertokensand
scoringwedgessoldbothasaunitandseparatelyforplayingaboardgame»
217.
LesuccèsdujeuTRIVIALPURSUITaétéimpressionnantetadonnélieuàlavente
auCanadad’environunmillionetdemid’exemplairesdecejeuen1984.Environ
vingtmillionsd’exemplairesdujeuontétévendusauxÉtats-Unisdurantlamême
année
218.
Ayanteux-mêmesparticipéàl’engouemententourantcephénomèneenjouantau
jeuTRIVIALPURSUIT,deuxindividus,TomHayesetBrianThurston,onteul’idéeà
lamêmeépoquedecréerunjeusimilaireintituléSEXUALPURSUITdontles
questionsetréponsesseraient,commelenomdujeulesuggère,denature
sexuelle
219.
LaCouraainsidécritlagenèsedecenouveaujeu:
Inearly1984,TomHayesandBrianThurston,havingplayed
TRIVIALPURSUIT,conceivedtheideaofcreatingasimilargame
namedSEXUALPURSUIT,whichwouldhaveasitscontent
questionsandanswersrelatingtomattersofasexualnature.Agreat
dealofeffortwasputintocollectingappropriatequestionsand
answers.Messrs.ThurstonandHayessoughttoensurethatthe
questionsandanswerswerenotoffensiveorexploitative.They
obtainedoriginalartworkfortheirgame,includinggraphicsforthe
gameboard.Theyusedanhexagonalpatternontheboardinsteadof
theroundoneusedinTRIVIALPURSUIT.Theyusedthesameplay
216Ibidàlap14.
217Enregistrementconsultéle16novembre2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
218Horn,supranote215àlap14.
219Ibidàlap14.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
60
patternasTRIVIALPURSUIT.Theyusedanidenticalnumberof
spacesoneachofthesixspokesthatconnectthecentreoftheboard
tothecornersofthehexagonalasarefoundonthespokesofthe
TRIVIALPURSUITboard.Theyusedanidenticalnumberofspaces
betweenspokeendsasarefoundintheTRIVIALPURSUITboard.In
placeofthe »roll-again »spacesfoundontheTRIVIALPURSUIT
board,Mr.ThurstondevisedacategoryofquestionhecalledE-zone
orerogenouszonequestions.Thesewerepersonalquestionsa
playerwasexpectedtoanswerandforwhichtherewasnoright
answerprintedonthecardsthataccompaniedthegame.Itisnot
necessarytoexhaustivelycanvasthesimilaritiesanddifferences
betweenthetwogames.Messrs.ThurstonandHayespatternedtheir
gameonTRIVIALPURSUITandcopiedmanyaspectsofit.Ibelieve
theydidnotintendtoinfringetheplaintiff’sintellectualpropertyrights
butwereconsciousthattheywerecreatingaboardgamepackaged
andnamedinamannersimilartothelatterthattheyhopedwould
haveenoughdifferencessothattheywouldnotbethesubjectofa
successfulinfringementaction.
220
Le4janvier1985,lepropriétairedelamarqueTRIVIALPURSUITadébutéun
recoursdevantlaCourfédéralecontreThurstonHayesDevelopmentsLtdainsique
d’autresdéfendeurs,dontTomHayesetBrianThurston.Uneinjonctioninterlocutoire
aétéaccordéele6février1985enjoignantauxdéfendeursdecesserdefabriquer,
distribuerouvendreunjeuenassociationaveclamarqueSEXUALPURSUITou
touteautremarqueportantàconfusionaveclamarquedelademanderesse
221.
Cen’estquedouzeansplustardqueleprocèsaumériteaététenu.Àcemoment,
lesseulsdéfendeursquiétaienttoujoursvisésparcerecoursétaientTomHayeset
BrianThurston(lesautressociétéspoursuiviesayantétédissoutesous’étant
entenduesaveclademanderesse).SeulBrianThurstons’estdéfenduauprocès.
Leprincipalgriefdelademanderesseàl’endroitdesdéfendeursétaitqueceux-ci
avaientcontrevenuàl’article20delaLoienraisondel’emploidelamarqueSEXUAL
PURSUITquicréaitdelaconfusionaveclesmarquesenregistréesTRIVIAL
PURSUIT.Surlaquestiondureprochefondésurlaconfusion,l’alinéa7b)delaLoi
étaitégalementinvoquécontrelesdéfendeurs.
Danssadéfense,ledéfendeurThurstonasoulignéqueSEXUALPURSUITétaitun
jeuqui,auniveaudesoncontenu,présentaitdumatérieloriginaldontlasource
n’étaitcertainementpaslejeuTRIVIALPURSUIT.
220Ibidàlap14.
221Ibidàlap17.Lescourtsmotifsrelatifsàl’injonctioninterlocutoiresontrapportés
à(1985),4CPR(3d)376(CFPI).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
61
Toutefois,puisqu’ils’agissaitdedéciders’ilyavaituneprobabilitédeconfusionentre
lesmarquesTRIVIALPURSUITetSEXUALPURSUIT,ledegréd’originalitédujeu
SEXUALPURSUITn’étaitpasunélémentpertinent:Theoriginalityofthegameperseisnotanissueinatrade-mark
case.Thedefendants’analysisoftheevidenceinthisregardwas
reminiscentofdefencesinpatentcases,whereadefendanttriesto
demonstratethataninventionisnotnovel.Thisisnotarelevant
considerationinthepresentlitigation.Inote,however,thatthe
plaintiff’sgamewasnovel.Asinpatentcases,itcanbesaidtobe
newasaresultofcombiningknownelementsintoanew
combination.Thesuccessofthegameatteststotheinventive
ingenuityofitscreators.Atthesametime,thefactthattheplaintiff’s
anddefendants’gameboardshadasimilarconfigurationandthatthe
playpatternsweresimilararenotaspectsoftheevidencethatIrely
onforaconclusioninthiscase.IacceptMr.Thurston’sarguments
thatthesearenotsignificantforpresentpurposes.
222
LedéfendeurThurstonaégalementalléguéquelamarqueTRIVIALPURSUITétait
descriptive.Cetargumentaégalementétérejeté:[…]TRIVIALPURSUITisnotapursuitgameinthatsense.Thereis
acontestamongtheplayersastowhocanamasstherequisite
numberofcorrectsubjectcategoryanswersmostquickly,butthereis
nopursuitoftheotherplayers’tokenpieces.Indeed,theplayonthe
boardisnotdirectionallystructuredinarigidway.Inaddition,while
theobjectofthegameistherecalloftriviabyaplayer,thisdoesnot
translateintoTRIVIALPURSUITbeingdescriptiveofthegame.Mr.
AbbottpointedoutthatthenameTRIVIALPURSUITwasa »send-
up ».Trivialpursuit,incommonparlance,describesanactivitythatis
uselessorfrivolous.[…]
223
Finalement,ledéfendeurThurstonaplaidéquelesjeuxassociésrespectivementaux
marquesTRIVIALPURSUITetSEXUALPURSUITétaientsuffisammentdifférents
pourévitertoutrisquedeconfusion.CetargumentaégalementétérejetéparlaCour.
Encoreunefois,ilnes’agissaitpasd’examinerlesdifférencesoulesressemblances
entrelesjeuxeux-mêmesmaisd’apprécierl’impressiongénéréeauprèsdu
consommateurmoyenquiauraitunsouvenirimparfaitdelamarqueTRIVIAL
PURSUITetquiverraitlejeuvendusouslamarqueSEXUALPURSUIT.Selonla
Cour,ceconsommateurmoyenferaituneassociationautomatiqueentrelesdeux
jeuxetprésumeraitqu’ilsproviennentdelamêmesource
224.
222Horn,supranote215àlap19.
223Horn,supranote215àlap19.
224Horn,supranote215auxpp21-22;voirégalementHornAbbotLtdvKatzur
(1986),13CPR(3d)250(COMC).
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
62
Laréclamationdelademanderessefondéesurl’article20etl’alinéa7b)delaLoia
doncétéaccueillie.
LaCouradoncaccordél’injonctionpermanentedemandéeparlademanderesse.
Aucundommagen’atoutefoisétéprouvéetaucuneindemnitén’adoncétéoctroyée
(hormiscertainsfrais,dontdesfraisd’entreposage,s’élevantà102,000$).
Cetexempleillustre,encoreunefois,qu’unemarqueayantuneconnotationsexuelle
peutêtresourcedeconfusionausensdel’article6delaLoiavecuneautremarque
quin’apascetteconnotation,maisquiestdevenuecélèbreenraisondusuccèssur
lemarchéduproduitauquelcettedeuxièmemarqueestassociée.Laleçonàretenir
estqu’ilfautéviterdetirerprofitdelaréputationbienétablied’uneautremarque.De
plus,laconnotation«sexuelle»delanouvellemarquepourraitnepasêtreunfacteur
permettantd’éviteruneprobabilitédeconfusionavecunemarquequin’apascette
connotation.Aucontraire,lanouvellemarque,àconnotationsexuelle,pourraitêtre
perçuecommeunenouvelleligne«particulière»ou«coquine»tirantsasourceauprès
dupropriétairedelamarquedéjàétablie.
4.LecasparticulierdelamarquedecommercePLAYBOY
SilamarquePLAYBOYestassociéedepuisplusieursdécenniesàunmagazinepour
adultesouencoreàune«revuedecharme»(selonladescriptionchoisie),nous
constatonsquecettemarqueestliéeauCanadaàplusieursdécisionsimportantesen
droitdesmarquesdecommerce.Identifionscesdécisionsainsiquelesprincipesqui
leurontpermisderesterpertinentesencoreaujourd’hui.
DanscetterévisiondesdécisionsrelativesàlamarquePLAYBOY,onnepeut
ignorerlesdifférentslitigesopposantPlayboyEnterprisesInc.(propriétairedela
marquePLAYBOYauxépoquespertinentes)etMichel«Mike»Germain(«Germain»)
relativementàl’emploiparcedernierdemarquesdetypePLAYBOYenassociation
avecdesservicesdecoiffeuroffertsparcelui-ci.
4.1LesaffairesrelativesauxmarquesdeMichel«Mike»Germain
CetitrenerendpasentièrementjusticeàlacascadededécisionsopposantGermain
àPlayboyEnterprisesInc.Adoptons,danslescirconstances,uneapproche
chronologiqueetexaminonslesdécisionsrapportéesopposantcesdeuxparties.
4.1.1Ladécisiondu31mars1977delaCommissiondesoppositions
concernantlademanded’enregistrementpourlamarquePLAYBOY
MEN’SHAIRSTYLIST
Le22avril1970,Germainadéposéunedemanded’enregistrementpourlamarque
decommercePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLISTenassociationavecunsalonde
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
63
coiffurepourhommes.Danssademanded’enregistrement,Germainrevendiquait
l’emploidesamarquedecommerceauCanadadepuisfévrier1968.
L’opposantePlayboyEnterprisesInc(«PlayboyEnterprises»)adéposécontrecette
demanded’enregistrementunedéclarationd’oppositionquisoulevaitlesmotifs
suivants:
·lademanded’enregistrementnerespectaitpaslesexigencesdel’alinéa30b)de
laLoi[cetalinéaétaitnuméroté29b)àcetteépoque
225]puisqueGermainn’avait
paseffectuél’emploialléguédesamarquedecommerce;
·lamarquedecommercedeGermainn’étaitpasenregistrable;
·Germainn’étaitpaslapersonneayantdroitàl’enregistrementdesamarquede
commerceenraisondelaconfusioncrééeaveclesmarquesdecommerce
enregistréesdePlayboyEnterprisesquiavaientétéantérieurementemployées
àladatedepremieremploidefévrier1968;
·lamarquedecommercedeGermainn’étaitpasdistinctive.
Lesenregistrementssurlesquelssefondaitl’opposantePlayboyEnterprisesdanssa
déclarationd’oppositionétaientlessuivants:
Marquede
commerceNumérod’enregistrementMarchandises/services
PLAYBOY
112,723
magazines,calendars
PLAYBOY
134,185
Entertainmentservices,
restaurantservices,and
beverageservices.
Thesupervision,directionand
operationofclubsproviding
entertainment,restaurant
and/orbeverageservicesto
membersandtheirguests.
PLAYBOY
140,596
jewellery;phonographrecords;
cigarettelighters;perfume;
articlesofclothing,namely,
sweaters,tiesandshirts;
beachtowels;billfolds,money
folds,andcardcases;coffee
mugs,beermugs,liquor
225
Nousadoptonslanumérotationprésentementenvigueurpourtoutedisposition
quiétaitdésignéeparunnumérod’articledifférentàl’époquedeladécisionrendue.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
64
pourers,partypacks
consistingofswizzlesticks,
horsd’oeuvrespicks,mixing
glasses,stirrers,knifeand
snacktray,liquorcaddies;
matchfolders,napkins,decals
andplayingcards;wall
plaquesandvaletstands;
puppets;golfclubs;cufflinks;
mechanicallygrooved
phonographrecords;
cigarettesandcandy.
PLAYBOYTOURS140,594arrangingandconducting
traveltours,andarranging
hotelaccommodationsand
entertainmentfortourists.
LapreuveproduiteparPlayboyEnterprisesausoutiendesonoppositionavaitdeux
aspects.D’unepart,PlayboyEnterprisesavaitdéposédesphotographiesdelaplace
d’affairesdeGermainquimontraitsurladevanturedesoncommercelesmots
«PlayboyMen’sHairStyling»ainsiquelesmots«PlayboyMensHairstylists»(ces
motsn’étaientpaslamarquementionnéedanslademanded’enregistrement,
laquelleétaitsupposémentemployéedepuisfévrier1968).D’autrepart,unautre
témoinadécritlesactivitésconsidérablesdel’opposantesoussamarquede
commercePLAYBOY:TheaffidavitstatesthatPlayboymagazineisintendedtoprovide
entertainmentfortheadultmalereaderhavingspecialinterestsin
food,beverages,musicandentertainmentgenerally,andithas
alwaysfeaturedarticlesandreviewsrelatingtoart,books,dining,
drinking,movies,museums,recordings,thetheatre,men’sfashions
andmen’sgrooming.Theopponentalsopublishesspecial
publicationsrelatingsolelytomen’sfashions,thosepublications
beingdistributedinCanadaandtheUnitedStates,andasubstantial
portionofopponent’sadvertisingrevenueinrespectofPlayboy
magazinecomesfromadvertisementsplacedonbehalfofthemen’s
fashionindustry,includingadvertisementsplacedonbehalfof
manufacturersofhaircareproducts.
226
Silespublicationsdel’opposantesemblaientciblerlesnombreuxsujetsd’intérêtde
seslecteurs,lapreuverévélaitquelarevuePLAYBOYs’étaitintéressée,aucours
desans,ausoindescheveux.Parmilesélémentsdepreuve,onretrouvait,par
exemple,lalettred’unlecteuroffrantsescommentairesausujetdelacalvitiede
mêmequelaréponsedel’éditeur.Lapreuverévélaitégalementcertainesententes
entrel’opposanteoul’unedesesfilialesetdessalonsdecoiffurepermettantàceux-
226PlayboyEnterprisesIncvGermain,(1977)35CPR(2d)43(Registraire
(opposition);R.Carson)auxpp45-46[Playboy].
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
65
cidelouerdesemplacementsdansdesclubsPLAYBOYassociésàl’opposante.
Toutefois,cesententesconcernaienttoutesdesétablissementsàl’extérieurdu
Canadaetavaientétéconcluesaprèsladatedepremieremploidefévrier1968
mentionnéeparGermaindanssademanded’enregistrement
227.
Poursapart,Germainadéposéenpreuvel’existencededeuxautres
enregistrementspourlamarquePLAYBOY,détenuspardeuxautrespropriétaires
différents,l’unpourdes«bootsandshoes»etl’autrepour«men’sheadwear».Selon
monsieurGermain,cettepreuvesuggéraitdéjàlacoexistencedesmarques
PLAYBOYdel’opposanteavecd’autresmarquesPLAYBOYpourdifférents
produits
228.
Danslescirconstances,leregistraireaidentifiélesquestionsprincipalessoulevées
parl’oppositiondel’opposante.D’unepart,lademandedemonsieurGermainétait-
elleconformeàl’article30delaLoi?D’autrepart,yavait-iluneprobabilitéde
confusionentrelamarquedeGermainetlesmarquesdecommercedel’opposante,
enregistréesetemployéesparcelle-ci?
Ausujetdelapremièrequestion,leregistrairearejetécemotifd’oppositionen
soulignanttoutefoisqu’ilsemblaiteffectivementquemonsieurGermainn’avaitpas
exercésuffisammentdesoindansl’emploidesamarquedecommerce(sansdoute
enraisondesoninexpérience),maisl’emploieffectuéparcelui-ci(avecdesmots
légèrementdifférents)respectaitlesexigencesdelaLoi.End’autrestermes,la
preuveproduiteparl’opposanten’avaitpasréussiàcompromettrel’allégation
d’emploidepuisfévrier1968énoncéeparmonsieurGermainausujetdesamarque
decommercePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLIST
229.
Surlaquestiondelaprobabilitédeconfusionentrelesmarquesrespectivesdes
parties,leregistraireaexaminétouteslescirconstancesdel’espèce,commel’exige
l’article6delaLoi.LeregistraireaconstatéquelamarquedecommercePLAYBOY
del’opposanteétaittrèsconnue.Ilétaitégalementvraiquel’opposanteavaitpublié
despublicitésdetierssurlesoindescheveux.Ilyavaitmêmeenpreuvedescopies
d’articlesdanslarevuePLAYBOYdiscutantdusoindescheveux,desproblèmesde
calvitie,del’histoiredurasagemasculin,etc.Toutefois,touscesélémentsne
prouvaientpasuneréputationdel’opposantedansledomainedesservicesdesalon
decoiffure,auCanada,avantladatecritiquedefévrier1968
230.
227Ibidàlap50.
228Ibidàlap46.
229Ibidàlap48.
230Ibidàlap50.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
66
Encequiconcernelesdeuxenregistrementsauxnomsdetiers,leregistraireanoté
quelesproduitsassociésàcesmarquesdecommercesemblaientdavantageliésau
typedecommercedel’opposantequeceluidemonsieurGermain
231.
Danslescirconstances,leregistraireaconcluàl’absencedeprobabilitédeconfusion
entrelesmarquesdecommercerespectivesdesparties.L’oppositionaainsiété
rejetée.
4.1.2Ladécisiondu31janvier1978delaCourfédéraleconcernantla
demanded’enregistrementpourlamarquePLAYBOYMEN’SHAIR
STYLIST
UnappeldeladécisionduregistraireaétéinterjetéàlaCourfédéralepar
l’opposantePlayboyEnterprises.Lesmêmespointstraitésparleregistrairedansses
motifsontétéexaminésparlejugeMarceau
232.Celui-ciaclairementidentifiéla
responsabilitédelaCourlorsd’unappelàl’encontred’unedécisionduregistrairedes
marquesdecommerce:Itiswellestablishedthat,indealingwithanappealofthisnature,the
Courtwhileneverrelieved«oftheresponsibilityofdeterminingthe
issuewithdueregardtothecircumstancesofthecase»[Fn3Mr.
JusticeThorson,thenPresidentoftheExchequerCourt,inFreedand
FreedLtd.v.Reg.T.M.etal.(1950),14C.P.R.19,[1951]2D.L.R.7,
[1950]Ex.C.R.431,11FoxPat.C.50,quotedwithapprovalby
RitchieJ.,inBenson&Hedges(Canada)Ltd.v.St.RegisTobacco
Corp.(1968),57C.P.R.1,1D.L.R.(3d)462,[1969]S.C.R.192,39
FoxPat.C.207.]isneverthelessboundtoattachconsiderableweight
tothedecisionoftheRegistrar,inasmuchasthelatter’sfindings
involvedadeterminationoffactsandreasonsforsuchfindingshave
beensatisfactorilyprovided:seealsoRowntreeCo.Ltd.v.Paulin
ChambersCo.Ltd.etal.(1967),54C.P.R.43,[1968]S.C.R.134,37
FoxPat.C.77.Itisclearinmymindthatthedispositionofthisappeal
oughttobegreatlyinfluencedbytheapplicationofthatrule,soI
thoughtitproperthatitberecalledhereattheoutsetasalast
preliminaryremark.
233
Relativementaupremiermotifd’oppositionetlaquestiondesexemplesd’emploide
lamarquedemonsieurGermainsurladevanturedesoncommerceetlesdifférences
entrecesemploisetlamarquedecommercepourlaquellel’enregistrementétait
demandé,laCouradécidéquecesdifférencesn’étaientpasassezsubstantielles
231Ibidàlap50.
232PlayboyEnterprisesIncvGermain(1978),39CPR(2d)32(CFPI)[Playboy–
CFPI].
233Ibidauxpp34-35.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
67
pourpermettredeconclurequelamarqueenquestionn’avaitpasétéemployée
selonl’article4delaLoi
234.
Surcettemêmequestion,unautreangled’attaquedelapartdel’opposanteétaitque
lademanded’enregistrementnerespectaitpasl’article30delaLoipuisquelapreuve
d’emploiaudossierrévélaitquelesexemplesd’emploilesplusanciensprovenaient
de1969alorsqueladatealléguéedepremieremploiétaitfévrier1968.Cereproche
del’opposanteatoutefoisétérejetépuisquel’article30delaLoinetraitepasd’une
questiondepreuvemaisplutôtdeladateàcompterdelaquelleunrequérantdoit
préciserqu’ilaemployésamarquedecommerceauCanada.Or,lapreuvene
révélaitpasquecettedateétaitincorrecte
235.
Restaitdonclaquestiondelaprobabilitédeconfusionentrelesmarquesrespectives
desparties.LaCourad’ailleursformuléàcesujetlaremarquesuivante,quidemeure
pertinenteencoreaujourd’hui:Thequestionwhetheramarkislikelytobeconfusingwithanother
markinthemindsofthepublicandwithinthemeaningofthelaw,isa
questionoffact,ormorepreciselyaquestionofopinionasto
probabilitiesbasedonthesurroundingcircumstancesandthe
particularfactsofthecase:seeRowntreeCo.Ltd.v.Paulin
ChambersCo.Ltd.etal.,supra;Benson&Hedges(Canada)Ltd.v.
St-RegisTobaccoCorp.supra,seefootnote3.
236
Surcettequestion,laCourn’apasconcluqueleregistraireavaiteffectuéune
mauvaiseinterprétationdesfaitsouprocédéàexaminerlaquestionensefondant
surunmauvaisprincipejuridiqueoudesconséquencesdécoulantdecelui-ci
237.
Commeleregistrairel’avaitnotédanssapropredécision,laCourasoulignéles
droitsdel’opposantedanssamarquedecommercePLAYBOYenliaisonavecune
revuequiétaitgrandementdistribuéeàtraversleCanada:
Thismagazine,whichisintendedtoprovideentertainmentforthe
adultmalereader,hasalwaysfeaturedarticlesandreviewsrelating
toart,books,dining,drinking,movies,museums,recordings,theatre,
men’sfashionsandmen’sgrooming,andasubstantialportionofthe
revenuederivedfromadvertisementsplacedonbehalfofthemen’s
fashionindustry,includingadvertisementsplacedonbehalfof
manufacturersofhaircareproducts.
238
234Ibidàlap36.
235Ibidàlap37.
236Ibidàlap38.
237Ibidauxpp38-39.
238Ibidàlap38.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
68
Parcontre,laCouraaussirelevél’existencedesdeuxenregistrementsdemarques
PLAYBOYquiétaientauxnomsdetiers.
Finalement,commeleregistraireavantelle,laCouraconstatél’absencede
réputationdelamarquePLAYBOYdel’opposanteenassociationavecdesservices
identiquesousimilairesàceuxmentionnésparGermaindanssademande
d’enregistrement.
Laseuleconclusiondisponibledanslescirconstancesétaitquel’emploiparmonsieur
GermaindesamarquedecommerceauCanadaneseraitpassusceptibledefaire
conclureauxconsommateurscanadiensquelessecteursd’activitérespectifsdes
partiesprovenaientdelamêmesource
239.
L’appeldePlayboyEnterprisesadoncétérejeté.
4.1.3L’arrêtdu29mai1979delaCourd’appelfédéraleconcernantla
demanded’enregistrementpourlamarquePLAYBOYMEN’SHAIR
STYLIST
LelitigeausujetdelamarquePLAYBOYdeGermains’estretrouvéenCourd’appel
fédérale.
Lesmotifsd’appelreprenaientsensiblementlesmêmesargumentsquiavaientété
rejetésparlaCourfédéraleet,avantelle,parleregistraire.
Encequiconcernelemotifd’appelfondésurl’allégationdeprobabilitédeconfusion,
laCourl’asommairementrejetéenindiquantqu’iln’avaitaucunméritepuisqu’onne
pouvaitpasdirequeleregistraireavaitclairementerrédanssonappréciationdela
preuve
240.
LaCourd’appels’estpenchéepluslonguementsurlesmotifsd’appelfondéssur
l’article30delaLoi.Ilsembleraitquelesreprochesformulésdanscemotif
d’oppositionontétédavantageraffinésdevantlaCourd’appel.D’unepart,
l’opposantealléguaitquelademandedeGermainnerespectaitpasl’article30dela
LoipuisquesamarquePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLISTn’avaitjamaisété
employéecommemarquedecommerceauCanada.D’autrepart,mêmesil’emploi
delamarquedecommercePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLISTaétéunemploiàtitre
demarquedecommerceauCanada,cetemploiavaitdébutéaprèsladatede
premieremploimentionnédanslademanded’enregistrement.
239Ibidàlap39.
240PlayboyEnterprises,IncvGermain(1979),43CPR(2d)271(CAF)àlap272
[PlayboyCAF].
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
69
Surlepremierpoint,l’opposanteaidentifiélesélémentsdepreuvemontrantque
monsieurGermainseservaitsurladevanturedesoncommerced’unemarquequi
n’étaitpasidentiqueàcellementionnéedanssademanded’enregistrement.Par
ailleurs,d’autresélémentsdepreuve(parexemple,delapublicitépourson
commercedansunbottintéléphonique)laissaientvoirdesmotsidentiquesàceuxde
sademanded’enregistrement(PlayboyMen’sHairStylist),maisils’agissaitalors,
selonl’opposante,del’emploid’unnomcommercialplutôtqued’unemarquede
commerce.
Surcesquestions,laCourd’appelaconcluqu’onnepouvaitdirequeleregistraire
avaitclairementerré
241.
Lederniermotifd’appelsoulevaitlaquestiondesavoirsiGermaindevaitdéfendre,
d’unequelconquefaçon,l’allégationd’emploiqu’ilavaiteffectuéedanssademande
d’enregistrementenraisondureprochedel’opposantequicontestaitladatede
premieremploidefévrier1968.Pourcemotifd’opposition,ilimportedenoterque
l’opposanten’avaitdéposéaucunélémentdepreuve.Fallait-ilalorsqueGermain
déposesespropresélémentsdepreuvepourjustifiersadatedepremieremploi?
Enmatièred’opposition,c’estàlapartiequidemandel’enregistrementd’unemarque
decommercequ’incombelefardeauultimededémontrerquesademande
d’enregistrementnecontrevientpasauxdispositionsdelaLoiquisontinvoquéespar
l’opposantedansladéclarationd’opposition.Toutefois,c’estlapartieopposantequi
doit,enpremierlieu,s’acquitterdufardeauinitialdeprouverlesfaitssurlesquelselle
appuielesallégationsqu’elleaformuléesdanssadéclarationd’opposition.Lefait
qu’unfardeaudepreuveinitialreposesurlapartieopposantesignifiequele
registraireneconsidéreraunmotifd’oppositionques’ilexisteunepreuvesuffisante
luipermettantdeconclureraisonnablementàl’existencedesfaitsalléguésausoutien
decemotifd’opposition
242.
Dansleprésentdossier,enl’absencedepreuvedel’opposantesurlaquestiondela
datedepremieremploi,cemotifd’oppositiondevaitêtrerejeté:
Theappellantintheoppositionproceedingsfiledfouraffidavitsin
noneofwhichwasanyevidencesubmittedtosupporttheallegation
thatthedateoffirstusewaslaterthanthatspecifiedinthe
application.Bythesametoken,therewasnosworntestimonyfrom
therespondenttosupportthatspecificationotherthanthereiteration
thereofcontainedinthecounterstatement.TheRegistrarwasthusleft
inthepositionthathehadthestatementoftherespondentintheform
requiredbytheActandtherulespursuantthereto,unrebuttedbyany
evidencehavinganyprobativevalue.Hehadonlythe
unsubstantiatedallegationoftheappellant.Inthissituationhehada
241Ibidàlap274.
242AnsellcIndustriaDeDisenoTextil,SA,2013COMC170aupara8.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
70
questionoffacttoresolveand,inmyview,ontheevidencebefore
himwasentitledtoconclude,asheapparentlydid,thattheattackon
thedateoffirstusespecifiedbytherespondenthadnotbeen
successful.Inmyopinion,hewasquiteentitled,onthematerial
beforehim,tosoconcludeandthetrialJudgedidnoterrinrejecting
thisattackontheRegistrar’sdecision.
243
Cedernierappeldel’opposanteadoncétérejetéetlamarquedeGermainaété
enregistréele14décembre1979
244.
PlayboyEnterprisesetGermaindevaienttoutefoiss’affronterànouveaudevantla
Courfédéralequelquesannéesplustardlorsdeprocéduresvisantàfaireradier
l’enregistrementdeGermainpourlamarquePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLISTde
mêmequ’unautreenregistrementdétenuparcelui-ci.
4.1.4Ladécisiondu9juillet1987delaCourfédéraleconcernant
l’enregistrementpourlamarquedecommercePLAYBOYMEN’S
HAIRSTYLIST
MêmesiGermainavaitfinalementobtenu,aprèsplusieursannéesdedébatjuridique,
l’enregistrementdesamarquedecommercePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLIST,un
nouveaudifférendadébutéen1985.Àcettedate,PlayboyEnterprisesademandé
auregistrairedesmarquesdecommercel’envoid’unavisselonl’article45delaLoi
afinquemonsieurGermaindémontrel’emploidesamarquedecommerce
enregistréeenliaisonavecunsalondecoiffurepourhommes.Àdéfautd’emploiou
decirconstancesjustifiantledéfautd’emploi,lamarqueétaitsusceptiblederadiation.
Enréponseàcetavis,Germainaexpliquéqu’iln’avaitpasemployésamarquede
commercedéposéependantunepérioded’unpeuplusdetroisansenliaisonavec
lesservicesprécisésdansl’enregistrement
245.Plutôtqued’employerlamarque
PLAYBOYMEN’SHAIRSTYLIST,lapreuvedéposéeparGermainrévélaitqu’il
employaitlesmarquesPLAYBOYPOURLUIouPLAYBOYCOIFFUREPOUR
HOMMES,desmarquesjugéesdifférentesdelamarqueenregistrée
246.
Danssonaffidavit,Germainaexpliquéauregistrairepourquoiilneseservaitplusde
samarquePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLIST.Celui-cis’étaitrenduauxargumentsde
fonctionnairesmunicipauxquiluiavaientdemandéd’utiliseruneversionfrançaisede
243PlayboyCAF,supranote240auxpp275-276.
244Enregistrementconsultéle18novembre2014danslabasededonnéessurles
marquesdel’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada,enligne:
245PlayboyEnterprisesInccGermain,[1988]1CF163(CFPI)–àlap168.
246Ibidàlap168.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
71
samarquedecommercesuiteàl’entréeenvigueurauQuébecdelaChartedela
languefrançaise
247.
Danslescirconstances,leregistraireaconcluàl’existencedecirconstances
spécialesquijustifiaientledéfautd’emploiparGermaindesamarquedecommerce
PLAYBOYMEN’SHAIRSTYLISTàladatedel’avisselonl’article45delaLoi,soitle
30janvier1985.Selonleregistraire,l’enregistrementdevaitêtremaintenu.
UnappeldeladécisionduregistraireaétéinterjetéàlaCourfédéraleetlejuge
PinardaentendulesargumentsdePlayboyEnterprisesquialléguaitquele
registraireavaitcommisuneerreurenn’ordonnantpaslaradiationde
l’enregistrementpourlamarquedecommercePLAYBOYMEN’SHAIRSTYLIST
248.
Enréponseàl’appeldePlayboyEnterprisesetcommeleluipermettaitl’article56de
laLoi,GermainadéposédesélémentsdepreuveadditionnelsdevantlaCour.Dans
sapreuveenappel,Germainasoutenuque,depuislemoisdemai1985,ilavaitpris
lesmesuresnécessairespourquelesmotsanglais«Men’sHairStylist»et«Playboy»
ainsiquel’expressionfrançaise«coiffurepourhommes»figurentdanstoutela
publicitéfaiterelativementàsonsalondecoiffurepourhommes.Ilatoutefoisprécisé
quelaCommissiondeprotectiondelalanguefrançaisedugouvernementduQuébec
luiavaitintiméaucoursdel’été1986denepasutiliserdemotsanglais
249.
SelonlaCour,leseulpointlitigieuxvisaitàdéterminersimonsieurGermainavait
satisfaitauxexigencesdel’article45delaLoietavaitprouvél’existencede
circonstancesspécialesjustifiantledéfautd’emploidesamarquedecommerce
PLAYBOYMEN’SHAIRSTYLISTdepuis1981
250.
L’article45delaLoipermetàceluiquidoitrépondreàunavisenvertudecetarticle,
maisquin’emploiepassamarquedecommerce,demettredel’avantdes
circonstancesspécialesquijustifientouexcusentledéfautd’emploi.Leregistraire
avaitconcluquedetellescirconstancesexistaientetétaientattribuablesàdesforces
extérieuresindépendantesdesactesintentionnelsdutitulairedel’enregistrement
251.
LaCours’estmontréed’accordaveccetteconclusion
252.
Eneffet,ilsemblaitdifficilepourlaCourd’accepterquelerespectd’uneloi(commela
Chartedelalanguefrançaise)entraînedessanctionsenvertud’uneautreloi(laLoi
surlesmarquesdecommerce):
247Ibidàlap168.
248Ibidàlap165.
249Ibidauxp165-166.
250Ibidàlap166.
251Ibidàlap168.
252Ibidàlap169.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
72
Enfin,ilseraitcontraireàl’ordrepublic,comptetenudes
circonstancesdel’espèce,depermettrel’applicationstricted’uneloi
pourmettreendangerlavaliditéd’unemarquedecommerce.Enfait,
onsavaitfortbienàl’époqueencausequelesdispositions
applicablesdelaChartedelalanguefrançaiseetduRèglementsur
lalangueducommerceetdesaffairesétaientcontestéessurles
plansjuridiqueetconstitutionneldevantlestribunaux;noussavons
maintenantquelaCoursuprêmeduCanadadevraseprononcer
définitivementsurcettequestion.J’estime,parconséquent,que
l’intiméatoujourseul’intentiond’employerlamarquedecommerce;
lefaitqu’ilaitemployélemotclé«Playboy»danslatraduction
françaisedesamarqueindiqueclairementquetelleétaitson
intention.
253
L’enregistrementdeGermainadoncétémaintenu.
4.1.5Ladécisiondu9juillet1987delaCourfédéraleconcernant
l’enregistrementpourlamarquePLAYBOY
Germaindisposaitégalementd’unautreenregistrementpourlamarquePLAYBOY.
Cetenregistrementavaitétéobtenuenliaisonaveclesmarchandisessuivantes:
«hairpieces,hairtintingpreparations,hairtonics,hairspraysandshampoos»
254.
SuiteàunedemandeencesenseffectuéeparPlayboyEnterprises,leregistrairedes
marquesdecommerceatransmisle30janvier1985àGermainunavisselonl’article
45delaLoiafinquecelui-cidéposeunepreuved’emploidesamarquedecommerce
enliaisonaveclesmarchandisesspécifiéesàsonenregistrement.
UneréponseaétéproduiteparGermainle30avril1985.Danssaréponse,Germain
n’apaspudéposerunepreuved’emploidesamarquePLAYBOYenliaisonavecles
«hairtintingpreparations,hairtonics,hairspraysandshampoos»etleregistrairea
doncordonnélaradiationdecesmarchandises.Parcontre,encequiconcerneles
«hairpieces»,leregistraireajugélapreuved’emploidéposéeparGermainsuffisante
pourmaintenirl’enregistrementenliaisonaveccesarticles.
Lescirconstancesd’emploidelamarquePLAYBOYenliaisonavecles«hairpieces»
avaientétéénoncéesparGermaindanssonaffidavitoùilavaitexpliquéqu’ildécrivait
àsesclientsquesonproduitqu’iloffraitétaitunpostichePLAYBOY.Mêmesila
marquedecommercen’étaitpasvuemaisplutôtentendueparleclient,leregistraire
253Ibidàlap170.Sil’enregistrementdeGermainaétémaintenu,ilatoutefoisété
radiépournon-renouvellementle1
erdécembre1995,cequ’unevérificationdu
registrele18novembre2014confirme.
254PlayboyEnterprisesIncvGermain(No.1,)(1987)16CPR(3d)517(CFPI)
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
73
avaitconcluqu’ils’agissaitd’unemploidelamarquedecommercePLAYBOYau
sensdelaLoi
255etquel’enregistrementseraitmaintenu.
SuiteàunappeldePlayboyEnterprisesdevantlaCourfédérale,lejugePinard
devaitdécidersicetemploi«sonore»delamarquedecommerceétaitunemploi
conformeàlaLoi.Àcettequestion,laCourarépondu«non»:
Ibelievethat,thechairmanoftheoppositionboarderredinlawwhen
hemadetheforegoingfinding.Iamoftheopinionthat,useofa
verbaldescriptionisnotuseofatrademarkwithinthemeaningofthe
TradeMarksAct.A“mark”mustbesomethingthatcanbe
representedvisually.
256
Danssonanalyse,laCourafaitréférenceauparagraphe4(1)delaLoiquiindique
dansquellescirconstancesunemarqueestréputéeemployéeenliaisonavecdes
marchandises.Ceparagrapheselitainsi:4.(1)Unemarquedecommerceestréputéeemployéeenliaison
avecdesmarchandisessi,lorsdutransfertdelapropriétéoudela
possessiondecesmarchandises,danslapratiquenormaledu
commerce,elleestapposéesurlesmarchandisesmêmesousurles
colisdanslesquelscesmarchandisessontdistribuées,ousielleest,
detouteautremanière,liéeauxmarchandisesàtelpointqu’avisde
liaisonestalorsdonnéàlapersonneàquilapropriétéoupossession
esttransférée.
Seloncettedisposition,lamarquedecommerce(quiestcomposée,commeici,d’un
mot)doitdoncêtrequelquechosequipeutêtrevue,soitqu’elleapparaissesurle
produitousursonemballageoudetouteautremanièrequipermetd’effectuerl’avis
deliaisondécritàcettedisposition
257.
Danslescirconstances,puisqueGermainnefaisaitqu’unemploi«verbal»desa
marquedecommerce,iln’yavaitaucunemploidelamarquequiétaitconformeàla
Loi.Leregistraireavaiterréenconcluantautrement.L’appeldePlayboyEnterprises
adoncétéaccueillietlaCouraordonnélaradiationdel’enregistrement.
4.2Cequ’ilfautenretenir
Outrel’examendelaréactioncompréhensibled’unpropriétairedansladéfensedesa
marquedecommerce,lesdécisionsopposantPlayboyEnterprisesetGermainont
permislaformulationdesenseignementssuivants,quidemeurentpertinentsau
momentdelarédactiondeceslignes:
255Ibidàlap521.
256Ibidàlap522.
257Ibidàlap523.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
74
·laquestionpertinentelorsqu’ils’agitdedéterminerlaprobabilitédeconfusion
entremarquesdecommerce
258enestunedefait,plusprécisémentd’opinionen
cequiconcernelesprobabilitésensefondantsurtouteslescirconstancesde
l’espèceetlesfaitsparticuliersd’undossier;
·unemarquedecommercequiestenregistréesousformedemotdoitêtrevue
pourquesonemploipuisseêtredémontré
259;
·l’omissiond’employerunemarquedecommerceenraisondurespectparson
propriétairedesdispositionsd’uneautreloiestgénéralementunecirconstance
spécialequijustifieledéfautd’emploidecettemarque.
260
D’autresdécisionsrépertoriéespermettentdeconstaterl’ardeurmanifestéeà
différentesépoquesparlepropriétairedelarevuedemarquePLAYBOYdansla
défensedesdroitsrattachésàcelle-ci.Cesdécisionsdécriventégalementles
caractéristiquesdesactivitéscommercialesassociéesàlamarquePLAYBOY.
Parexemple,dansladécisionPlayboyEnterprises,IncvAstroTire&RubberCoof
CanadaLtd
261,leregistraires’estinterrogéen1978surlaphilosophiesous-jacente
aucontenudesrevuesvenduessouslamarquePLAYBOY:
Withinatotalofapproximately300pagesoftextandadvertisements
morethan50pagesaredevotedtoreproductionsofsingleandmulti-
subjectphotographsofyoungwomeninvariousstagesofdishabille,
manyofthemaltogethernudewithmostifnotallbeingeithernudeor
substantiallynudefromthewaistup,eachphotographbeingin
colour,allofwhichpromptsthequestion:Canitbethatan
amenabilitytotitillationisoneofthefacetsofthePlayboyimageor
philosophy?
262
Historiquement,larevuePLAYBOYcontienttoutefoiségalementdenombreux
articlesquiontpermisàseslecteursd’apprécierlaprosed’auteurscommeSaul
Bellow,JohnKennethGalbraith,VladimirNabokovetJohnUpdike
263.
D’ailleurs,enraisondeplusd’undemi-siècled’activitésassociéesàlamarque
PLAYBOY,leregistraireaconstaté,en2010,dansladécisionPlayboyEnterprises
258Playboy–CFPI,supranote232àlap38.
259PlayboyEnterprisesIncvGermain(No.1),supranote254àlap521.
260PlayboyEnterprisesInccGermain,supranote245àlap166.
261PlayboyEnterprises,IncvAstroTire&RubberCoofCanadaLtd(1978),46CPR
(2d)87(COMC).
262Ibidàlap95.
263Ibidàlap94.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
75
InternationalIncvRickWorobec264qu’ils’agissaitd’unemarquetrèsbienconnueau
Canadaetquecetterenomméeétaitunecirconstancepertinentedansl’appréciation
delaprobabilitédeconfusionentrecettemarqueetuneautre.Afind’établirla
notoriétédesamarqueauCanada,lepropriétairedelamarquePLAYBOYavait
d’ailleursattirél’attentionduregistrairesurlesélémentssuivants:
·thetrade-markhasbeenusedbytheOpponentformorethan55yearsin
associationwiththePLAYBOYmagazineandmorethan49yearsinassociation
withclothing;
·PLAYBOYmagazinehasbecometheworld’sbestsellingmen’smagazineand
oneofthemostsuccessfulperiodicalsevery(sic)printed,withalmost15million
monthlyreadersworldwide,including65,000monthlyreadersinCanada;
·PLAYBOYDVDsandhomevideosaresoldin200countriesandterritories,
includingCanada;
·theOpponent’sbusinessgeneratesinexcessof$600million(US)inglobal
retailsalesandaveragenetrevenuesinexcessof$310millionUSperyear;
and
·millionsofdollarsarespenteveryyeartopublicizethetrade-markPLAYBOYin
manymediumsincludingtelevision,magazine,print,billboard,e-mailand
Internet,includingbytheOpponent’sCanadianlicensees.
265
LamarquePLAYBOYn’estaujourd’huiplussimplementassociéeàunerevuemais
égalementàunesériedeproduitscomme,parexemple,desvêtements,dessous-
vêtementsetdeschaussures
266.
CettenotoriétédelamarquePLAYBOYapermisàsonpropriétairedes’opposeravec
succèsàl’enregistrementd’unemarquegraphiquePLAYMEN,ci-aprèsreproduite,en
liaisonavecunerevue:
LeregistraireaconcluquelesmarquesPLAYBOYetPLAYMENétaienttrèssimilaires
auniveaudelaprésentationetduson(quoiquecettesimilaritéétaitunpeumoindreau
niveaudesidéessuggéréesparlesmarques)
267.
264PlayboyEnterprisesInternationalIncvRickWorobec,2010TMOB192(COMC).
265Ibidaupara27.
266Ibidaupara15.
267PlayboyEnterprises,IncvTattiloEditriceS.p.A.(1987),14CPR(3d)250
(COMC)àlap253.PlayboyEnterprises,Incaégalementeugaindecauseaux
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
76
Cetterenomméeaégalementpermisunsuccèsdansl’oppositioncontreunindividu
quisouhaitaitenregistrerlamarquePLAYBODYpourdifférentsarticlesdevêtement
etdeschaussures
268.Danscettedernièreaffaire,leregistraires’estnotamment
fondésurlaréputationdelamarquePLAYBOYetlefaitquecettedernièremarque
étaitégalementassociéeàdesproduitsidentiquesàceuxassociésàlamarque
PLAYBODYdontl’enregistrementétaitdemandé
269.
Parcontre,lanotoriétédelamarquePLAYBOYn’étaitpastellequ’ellepouvait
permettreàsonpropriétairedes’opposeravecsuccèsàl’enregistrementd’une
marquePLAYBOYenliaisonavecdespneus
270,nipourdesservicesdesalonde
coiffurepourhommes,commenousl’avonsvuaveclesdécisionsconcernantMichel
«Mike»Germain.
5.Ladépréciationdel’achalandage
États-Unispourempêcherl’emploidelamarquePLAYMEN.Dansladécision
PlayboyEnterprises,IncvChuckleberryPublishing,Inc,supranote9.lejugeSofaer
aestimé,àlap79desesmotifs,quelesdifférencesalléguéesentrelesrevues
PLAYBOYetPLAYMENn’étaientpassuffisantespouréviterlaconfusionauprèsdes
acheteurs:Defendantsalsoarguethattheirpictorialshavea«sophisticated,»
EuropeanflavornotfoundinPLAYBOY.Indeed,plaintiffmaintains
thatitstrivesfora“wholesome”,All-Americanimage,andabhorsthe
prospectofreadersconfusingorassociatingPLAYBOYwith
PLAYMEN.If“sophisticated”meansmoreexplicit,thenPLAYMEN
certainlyisforagrown-upplayboy;itsstoriesandpicturesare,for
example,farfreerthanPLAYBOY’sindepictingcopulationandin
treatinghomosexuality.Yet,inlightofthemanyovertsimilarities
betweenthemagazines,itisunlikelythatdifferencesbetween
PLAYBOY’s“wholesome”indulgenceandPLAYMEN’Sunrestrained
licensewouldadequatelyservetoavoidpublicconfusion.
Deplus,laprésencesurlemarchéd’autresrevuestellesPLAYERS(«designedfor
Blackmaleaudiences»),PLAYGUY(«amagazineunquestionablyaimedatthemale
homosexualpopulation»),etPLAYGIRL(«featuresphotographs,includingatwo-
pagecenterfold,ofnudeandsemi-nudemen»)n’apasétéjugéepertinenteparla
Courpourempêcherlademanderessed’avoirgaindecause(auxpp77-78).Voir
égalementPlayboyEnterprises,IncvChuckleberryPublishing,Inc.,211USPQ154
(SDNY,1981).
268PlayboyEnterprisesInternationalIncvRickWorobec,supranote3.
269PlayboyEnterprisesInternationalIncvRickWorobec,supranote3aupara33.
270PlayboyEnterprises,IncvAstroTire&RubberCoofCanadaLtd,supranote
261.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
77
Outrelesproblèmesreliésàlaconfusionentremarquesdecommerce,laquestionde
ladépréciationdel’achalandaged’unemarqueenregistréepourraitêtresoulevéesi
cettemarque(quivise,parexemple,unlargepublic,ycomprislesenfants)était
associéeparuntiers,d’unequelconquefaçon,àdumatérielpornographique.
L’article22delaLoifournitunrecoursdanscertainescirconstances:
22.(1)Nulnepeutemployerunemarquedecommercedéposéepar
uneautrepersonned’unemanièresusceptibled’entraînerla
diminutiondelavaleurdel’achalandageattachéàcettemarquede
commerce.
(2)Danstouteactionconcernantunemploicontraireauparagraphe
(1),letribunalpeutrefuserd’ordonnerlerecouvrementde
dommages-intérêtsoudeprofits,etpermettreaudéfendeurde
continueràvendretoutesmarchandisesrevêtuesdecettemarquede
commercequiétaientensapossessionousoussoncontrôlelorsque
avisluiaétédonnéquelepropriétairedelamarquedecommerce
déposéeseplaignaitdecetemploi.
Dansl’arrêtVeuveClicquotPonsardincBoutiquesCliquotLtée
271,lejugeBinniea
énoncéletestenquatrepartiesquedoitsatisfaireunedemanderessepourobtenir
gaindecauseenvertudecetarticle.Danssesmotifs,lejugeBinnieaidentifié
certainesdécisionsaméricaines(oùilétaitquestiondepornographie)lorsqu’ila
examinéunedispositionsimilaireenvigueurauxÉtats-Unis:
[66]Ledénigrementouleternissementdelamarquepeuvent
survenirlorsqu’undéfendeurcréeuneassociationnégativeavecla
marque(commel’avaitconclulejugeThurlowdansClairol
International).AuxÉtats-Unis,l’industrieducinémapornographique
offredenombreuxexemplesdeternissement,dontDallasCowboys
Cheerleaders,Inc.c.PussycatCinema,Ltd.,604F.2d200(2dCir.
1979),p.203(portraitnégatifdesmeneusesdeclaquedesCowboys
deDallas),etEdgarRiceBurroughs,Inc.c.MannsTheatres,195
U.S.P.Q.159(C.D.Cal.1976)(portraitnégatifdeTarzan).Voir
égalementMattelInc.c.JcomInc.,48U.S.P.Q.2d1467(S.D.N.Y.
1998)(lesiteWebdeladéfenderesse,appelé«Barbie’sPlayhouse»,
montraitunefemmequioffraitlapossibilitédeparticiperàunevidéo
conférencesexuellementexplicite);Toys“R”UsInc.c.Akkaoui,
40U.S.P.Q.2d1836(N.D.Cal.1996)(où«AdultsRUs»offraitune
gammedeproduitsàcaractèresexuel),etAnheuser-BuschInc.c.
Andy’sSportswearInc.,40U.S.P.Q.2d1542(N.D.Cal.1996)
(défenderesseoffrantdestee-shirtsportantl’inscription«Buttwiser»).
[67]Cesrenvoisàlajurisprudenceétats-unienneserventàillustrer
notrepropos.Notreloiestlibelléedifféremmentetjeneprétendspas
queleconceptde«dépréciation»àl’art.22selimitenécessairement
271VeuveClicquotPonsardincBoutiquesCliquotLtée,[2006]1RCS824.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
78
auxnotionsd’affaiblissementoudeternissement.Lestribunaux
judiciairescanadiensn’ontpasencoreeul’occasiond’explorerles
limitesdecettedisposition.Néanmoins,laquestionprincipale
demeure.[…]
272
Leslimitesdel’article22restenteffectivementàexplorer.Dumatériel
pornographiquepourrait-ilatteindrelaforceattractived’unemarqueenraisond’une
associationentrelesdeux?Chosecertaine,lapornographiepeutêtreutiliséepour
nuireàautrui.
DansladécisionMitchellRepairInformationCompany,LLCcLong
273,lejugeAnnis
delaCourfédéraleadécritlecomportementdudéfendeurdanslecontexted’une
violationdedroitsd’auteur.Iladénoncélesagissementsdéplorablesdecetindividu,
incluantl’envoiparcelui-cid’élémentspornographiques:
[8]Commesicelan’étaitpassuffisammentoutrageantetarrogant,
lescourrielsdudéfendeurcontenaientdesinvectivesméprisantes,
dontdesinjuresetdesdéclarationsdenaturedésobligeantesurles
orientationssexuellesdupersonneldelademanderesse,enles
assortissantd’élémentspornographiquesetensetarguantdesa
conduiteillicite.Parexemple,undesescourrielscontenaitlaréponse
suivante,aprèsqu’ileutétéinformédelaviolationdontilétait
coupable:[traduction]«Lolstupidetroudec…jesuisaucanada[sic]
eticijesuisprotégépremièreinfraction250$lol».
274
Aumêmetitre,ilpeutêtresoutenuqu’uneassociationnonsouhaitéeentreune
marquedecommercebienconnued’unlargepublicetdumatérieldenature
pornographiquepeutavoiruneffetsurlaforceattractivedelamarque.Mêmeentre
producteursdematérielpornographique,ilpourraitsurvenirunesituationsemblable;
parexemple,siunemarqueenregistréeestassociéeparsonpropriétaireàdu
matérielpornographiqued’uncertainniveaudequalitéetqu’uncompétiteuremploie
cettemarqueenregistréeetl’associeàdumatérieldequaliténettementinférieureet
demauvaisgoût,unesituationdedépréciationselonl’article22pourraitêtre
envisagée.
Touslespropriétairesdemarquesdecommerceenregistréesdoiventdoncdemeurer
vigilantsencequiconcernel’emploideleursmarquesquipeutêtreeffectuépardes
tiersdansuncontextesemblable.Eneffet,mêmesilapornographiedemeureun
phénomènelégal(sousréservedecertainesexceptionsquenousavons
précédemmentidentifiées),iln’endemeurepasmoinsqu’ellepeutprovoquerdes
réactionsdésagréablessielleestliéeparuntiersàunemarquedecommerce
272Ibidauxpara66-67.
273MitchellRepairInformationCompany,LLCcLong,2014CF562.
274Ibidaupara8.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
79
enregistréedansuncontexteoùcelienn’estaucunementsouhaitéparlepropriétaire
decettemarque.
6.Conclusion
Larévolutiontechnologiquedesdeuxdernièresdécenniesatransformél’universdu
divertissementpouradultes.Parexemple,avantl’accèsgénéraliséàInternet,
quelquesrevues,avecchacuneuncréneauplusoumoinsparticulier,sedisputaient
entreellesdiverssecteursd’un«lectorat»quidevaitfairepreuvedepatiencepuisque
chaqueéditeurpubliaitunnouveaunuméroaumieuxchaquemois.Danscecontexte
demiseenmarchéd’unproduitspécifique,l’imagedemarqueétait(etdemeure)
importante,commecelle«saine»cultivéeparPLAYBOY,unpointsoulignéparla
jurisprudence:[…]PLAYBOYhasoptedforwhatitswitnessescalla“wholesome”
image.Asevidenceofits“wholesomeness,”PEIpointstoitssuccess
inestablishingthelargestsubscriptionbaseofanymagazineinthe
“malesophisticate”market,reflectingamuchgreateracceptabilityin
thehomethansuchmagazinesnormallyenjoy.Toachievea
wholesomeimage,inplaintiff’sview,itisnecessarytoavoidoffending
amaximumnumberofconsumersandatthesametimeremain
interestingandsexyenoughtoholdthehardcoreofitsreadership.
275
Internetachangéladonne,commeleremarquaitl’auteurDamianThompson:
Thedifferencebetweenold-fashionedpornandinternetpornisabit
likethedifferencebetweenwineandspirits.Afterhundredsofyears
asamildintoxicant,eroticahasundergoneasuddendistillation.
DigitalpornistheequivalentofcheapgininGeorgianEngland:a
reliableifunhygienichitthatrelievesmiseryandboredom.And,
unliketheold‘dirtymags’,itisavailableinlimitlessquantities.
276
Aujourd’hui,lapornographien’estplusl’apanagedecertainesorganisationsdont
c’estlaspécialité.Chacunpeutpotentiellementcréerdumatériel«adulte»etmettre
celui-cienligne.Toutefois,lacréationdematérielpornographiqueentrepartenaires
consentantspeutparfoisdonnerlieuàdeslendemainsquidéchantentsil’unedes
partiesutilisecematérielàmauvaisescient
277.Quiplusest,lamiseenlignede
275PlayboyEnterprises,IncvChuckleberryPublishing,Inc,supranote9àlap85.
276DamianThompson,«Addiction:thecomingepidemic»,TheTelegraph,28mai
2012,articleconsultéle19novembre2014enligne:
277DansRvKapoor,supranote88,l’accuséaplaidécoupableàuneaccusationde
harcèlementcriminel.Avantquesonex-amienerompeavecluile1ermars2008,
l’accuséavaitfilmésursontéléphonecellulaireuneactivitésexuelleaveccelle-ci.En
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
80
matérielillégaln’estpastolérée278.Également,lorsqu’ilestquestiondecyber
pérégrinationssurdessitespornographiques,l’anonymatn’estjamaistotal
279.
Finalement,dansunautreordred’idée,ilnefautjamaisexclurelapossibilitédel’effet
néfastedelogicielsmalveillantsenraisondel’accèsàunsitepornographique
280.
Malgréceschangements,ledroitdesmarquesdecommercedemeurepertinentpour
arbitrertoutconflitquitoucheunemarquedecommerceemployéedansl’universdu
divertissementpouradultes,ouencoreunemarqueutiliséedanscedomaineetdont
onditqu’ellecréedelaconfusionavecuneautremarquedecommerceemployéeou
enregistréedansunautresecteur.Onpeutd’ailleursretenircequisuit:
·lecommerçantœuvrantdansledivertissementpouradultesnedevraitpas
reprendrelesélémentsprincipauxd’unemarquebienconnuedansunautre
domained’activité;
2009,l’accuséluiavaitindiquéqueleclipavaitétémisenlignesur
www.youporn.com.Plusprécisément,ennovembre2009,l’accuséavaittransmisà
sonex-amieparmessagestextesdesproposmenaçants(ausujetdececlip).La
Courasoulignélanatureignobledecespropos(«vilenature»aupara6)selonles
extraitsreproduitsenannexedujugement.
278VoirRvKeeping,2013CanLII64708(NLPC)oùilétaitquestiondemiseen
lignedepornographiejuvénile,décriteparl’avocatedelapoursuiteparl’expression
«revengeporn»,aupara16.
279DansladécisionVoltagePicturesLLCcUntel,2014CF161,leprotonotaireAalto
aexaminélestactiquesdes«pêcheursàlatraînededroitsd’auteur»dansle
contextedetéléchargementdepornographie,suggérantqu’ilestainsifaisable
d’identifier,danslesfaits,ceuxquionteffectuéledittéléchargement(sousréserve
desrestrictionsjuridiquesapplicables).Au-delàdetouterestriction,laréalitéobjective
delapossibleidentificationdemeure:[104]Lestribunauxaméricainsnesesontpasprivéspourcritiqueren
termessévèreslestactiquesfondéessurun[traduction]«modèle
degainsàcoûtetàrisquefaibles»decertainstitulairesdedroits
d’auteur,enparticulierlesentreprisesdusecteurdesfilms
pornographiques:[traduction]«Ilestdevenumanifestequedans
biendescaslesentreprisesn’ontpasl’intentiondepoursuivreles
actions,maisintroduisentplutôtuneprocédurepourque,entantque
proverbialeépéedeDamoclèsau-dessusdelatêtedes
téléchargeursaccusés,ellespuissentsoutireràceux-ciunrèglement,
afind’éviterl’embarrasd’accusationsdetéléchargementde
pornographie»(voir,àtitred’exemple,PatrickCollins.Inc,cJohn
Doe1,2012USDistLEXIS71122(EDNY,2013),àlapage5).
280SteveAnderson,«Popularpornwebsites‘hostadvertswithmalware’»,The
Independent,11avril2013,articleconsultéle20novembre2014enligne:
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
81
·unemarquebienconnueetassociéeaudivertissementpouradultesmérite
égalementuneprotectioncontrelesmarquescréantuneprobabilitéde
confusionselonl’article6delaLoi;
·lesproduitsàcaractèresexuelsontdifférentsd’autresproduitsde
consommationcourante;
·lanotoriétéd’unemarquepeutfacilitersaprotection(encorequ’ils’agitd’un
facteurparmid’autrespourévaluerlaprobabilitédeconfusion).
Siledivertissementpouradultesprétendpromettreauspectateurquelquesmoments
d’insouciance,lorsqu’ils’agitdedéfendreetdeprotégerunemarquedecommerce,
danscedomaineoudanstoutautre,unevigilancedechaqueinstantesttoutefois
requise.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledans
touslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesde
commerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTREAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUEBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
82
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
MarquesdecommercedeROBIC,
SENCRL(«ROBIC»)