Licences: évitez de signer des conventions mal rédigées
LICENCES:ÉVITEZDESIGNERDESCONVENTIONSMALRÉDIGÉES
par
FrançoisPainchaudetPanagiotaKoutsogiannis
*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242-Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
Lesdroitsconférésàunlicenciésontsouventnuancésparlesclauses
contenuesdanslaconventiondelicenceentreleconcédantetlelicencié.
Laconnaissanceet,surtout,lacompréhensiondecesclausesestcapitaleà
larédactionetàl’interprétationdesconventionsdelicence.Cequisuitdécrit
différentesclausessusceptiblesd’êtreinclusesdansdesconventionsde
licenceetlivrecertainesmisesengardequantàleursutilisation.
LACONCESSIONDUDROIT
Laclausedeconcessionestlefondementd’uneconventiondelicencecar
elleétablitlecontenudelalicenceetlesdroitsquiserontaccordésau
licencié.Sicetteclausen’estpasclaire,malcompriseoudifficile
d’interprétation,ilpeutenrésulterunlitigeentrelespartiesquinécessitera
l’interventionéventuelledestribunaux.
Lelangageutilisédanslesconventionsdelicenceestparfoisambigu.Un
termepeutavoirunsensdifférentd’unpaysàunautre.Celaestsurtoutvrai
lorsqu’onessaiededistinguerentrelaconcessiond’unelicence«exclusive»,
«unique»ou«non-exclusive».Habituellement,laconcessiond’unelicence
exclusiveécartelapossibilitépourleconcédantdeconserverdesdroitssurle
produit.Toutefois,danscertainspays,leterme«exclusive»utiliséseulest
ambigu.Bienqu’ilveuillesûrementdirequ’aucuneautrelicencenepeutêtre
concédée,iln’estpastoujoursévidentdesavoirsileconcédantlui-même
s’estréservédesdroitssurleproduit(cequ’onappellesouventunelicence
«unique»ou«sole»enlangueanglaise).
LEGERROBICRICHARD,1999
*Avocat,FrançoisPainchaudestl’undesassociésprincipauxducabinetd’avocatsLEGER
ROBICRICHARD,s.e.n.cetducabinetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
ROBIC,s.e.n.c.;PanagiotaKoutsogiannisestuneavocatedesmêmescabinets.Publication
237F.
Lestermes«uniqueetexclusive»sontparfoisutilisésensemblepourdécrire
unelicenceexclusive,cequidevraitêtreévitécarenréalitéilssont
contradictoires.Parailleurs,l’expression«licenceexclusiveouverte»,qui
parfoisestemployée,nevoudrapasforcémentdirelamêmechosed’une
personneàuneautre.Dansuntelcas,ilestessentielderajouterdestermes
descriptifsdefaçonàn’avoiraucundoutesurlecaractèrelégaldela
licenceconcédée.
Laclausedeconcessiondoitégalementprévoirledroitdefabriquer,utiliser
ouvendreleproduitlicenciéouunecombinaisondecesdroits.Ainsi,lorsque
laclausedeconcessionprévoitledroitde«fabriquer,utiliseretvendre»,un
brevetérenoncecomplètementàsondroitd’exclurelelicenciédela
jouissanceduproduitdansleterritoirecouvertparlebrevet.Ilnesemble
doncpasnécessaired’utiliserlesexpressions«fairefaire,…louer,…ou
autrementendisposer».L’emploidecestermespourraimpliquerune
interprétationrestrictivedelaclauseparlestribunauxpuisqu’ons’écartedu
langagecourantemployégénéralementdansdetellesclauses.
Pourcetteraison,iln’estpastoujourssaged’ajouterdestermeslégauxqui,au
lieudefaciliterlacompréhensiond’uneclause,peuvententraînerune
confusion.Silescirconstancesdémontrentlanécessitéd’incluredetelles
expressions,ilfaudraenfaireunelistenon-exhaustive(i.e.:«fabriquer,utiliser
etvendre,incluant,sanss’yrestreindre,ledroitdefairefabriquer,louerou
autrementdisposer…»).
Lesdroitsdefabriquer,utiliseretvendresontdesdroitsséparables,mêmes’ils
sontsouventemployésensemble.Toutefois,laconcessiondudroitde
fabriquerseraitinutilesansledroitadditionneld’utiliseroudevendrele
produitlicencié.Pourcetteraison,lestribunauxvontnécessairementinférer
undroitd’utiliseroudevendreleproduitselonlescirconstancesdechaque
affaire.
LEDOMAINED’UTILISATION
Laclauseprévoyantledomained’utilisation(«fieldofuse»)duproduitlicencié
nécessiteunerédactionprudenteetpréciseafind’établirunedistinction
netteentrelesdiversdomainesd’utilisationquisontsouventdivisésdefaçon
tropsubtile.
Cecidevientsurtoutdifficiledanslesdomainesoùlestechnologiessont
complexesetoùilyadegrandespossibilitésdecroisemententrelesproduits
licenciés.Latâcheestencorepluscompliquéelorsquel’utilitédela
technologien’estpasencorecomplètementconnue.
Afind’éviterleslitigesdecetype,leconcédantdevraittenterd’accorderdes
licencesdansdesdomainesd’utilisationvraimentséparablesetnon-
compétitifs.Ladivisiond’unmarchéconcurrentielparclausededomaine
d’utilisationdansuneconventiondelicencerisquededonnerlieuàdes
questionsd’anti-monopole,surtoutauxÉtats-Unis.Ceproblèmeestencore
plusprésentlorsqueladivisionestdenaturecommercialeaulieud’êtrede
naturetechnique.Parexemple,unlicenciéquinepeutvendreàdes
personnesmoralesetquiestalorslimitéàlaventeauxindividus(personnes
physiques)sevoitrefuserl’accèsàunepartiesubstantielledumarché.Les
tribunauxaméricainsonttoutefoisprononcélalégalitéd’unetelleclause.Par
ailleurs,uneclauselimitantlesdomainesd’utilisationduproduitrestreintle
potentield’initiativeetd’expansiondelapartdulicenciéquiestcontraintà
unusagespécifiquedubienlicencié.Eneffet,ceciempêchelaréalisation
desbénéficesdelalicencedanscertainsdomainestechniques.
Lorsqueledomained’utilisationcouvertparlalicencen’estpasbiendéfini,le
licenciépourraitêtretentéd’exploiterdesusagesimprévusdelatechnologie
quisedévelopperont.Ilseraitdésavantageuxpourleconcédantquiaurait
négociélecontratdelicenceavecunusageparticulierenvue,dene
recevoirdesredevancesnereprésentantquecetteportiondudomaine
d’utilisationalorsquelelicenciébénéficieenplusdesautresusagesdu
produit.Laclause«fieldofuse»devraitparconséquentdéterminerlechamp
précisdel’ententeentrelesparties,laissantauconcédantlesdroitsquin’ont
pasétéenvisagésouquinesontpasenvisageablesaujourdelasignature
del’entente.
Onneconsidérerapasqu’ilyaunerestrictionsurl’utilisationduproduitsans
l’existenced’uneclausespécifiqueàceteffet.Dansl’affaireUnionIndustries
Inc.c.BeckettPackagingLtd.(1993),48C.P.R.(3d)523(Ont.C.G.D.),laCour
aconcluqu’enl’absenced’uneclauserestrictiveàl’égarddel’utilisationdu
produit,lelicenciéduproduitbrevetéreçoitl’autorisationd’uneutilisation
généraledubien.
LELICENCIÉLEPLUSFAVORISÉ
Leconcédantquis’engagedansuneconventiondelicencedevraitprendre
touteslesmesurespossiblespouréviterd’yinclureuneclausedelicenciéle
plusfavorisé.Lelicencié,desoncôté,devraitveilleràcequ’uneclauseselon
laquelleilesttraitéaussiéquitablement,sinonmieux,qu’unlicencié
subséquentsoitinscriteàlaconvention.Silespartiess’entendentpourinclure
unetelleclausedanslaconvention,ellesdevrontlarédigeravecgrandsoin.
Unedécisionaméricainerécente,StudiengesellschaftKohle,m.b.c.Hercules
Inc.,105F.3d629(Fed.Cir.1997)illustrelesdésavantagesauxquelss’exposele
concédantquiinclutuneclausedelicenciéleplusfavorisédansune
conventiondelicence.Danscetteaffaire,laCourfutforcéed’enveniràla
conclusionqueleconcédantavaitviolélaconcessiondelicenceen
omettantd’informerlelicenciéd’unelicencequ’ilavaitaccordéeàun
licenciésubséquent.Lelicenciéoriginalavaitréussiàinclureàlaconvention
delicenceuneclausedelicenciéleplusfavoriséet,confrontéàson
interprétation,letribunaln’eutd’autrechoixquedetrancherlelitigeen
faveurdulicencié.
Leproblèmeprincipaldecetypedeclauseestqu’onaccordetroppeu
d’importanceaucontenuetqu’onneprévoitpasassezdelimitationsàleur
applicabilité.Lanégociationdecetypedeclauseimpliquelaconsidération
decertainsfacteursquipeuventconduireàinclurecertainesrestrictionsàla
clause.Parexemple,lalicencepourraitprévoirdesrestrictionstemporelles;
ellepourraitêtrelimitéeàcertainsbrevetset/ouàdesapplications
particulières,ouencoreellepourraitêtrelimitéeàdeslicencesquine
résultentpasdurèglementd’unlitige.
Siunetelleclauseestinclusedanslaconvention,leconcédantdevraitexiger
quelelicenciésoitobligéd’acceptertouslestermesquiapparaissentdansla
conventionlaplusfavorable,plutôtquedeluipermettredechoisirseulement
lesconditionsquiluisontfavorables.
MEILLEURSEFFORTS
Laprincipaledifficultéposéeparcetypedeclauseestdedéfinirl’expression
«meilleursefforts»etdedéterminerqueltyped’effortpeutêtreconsidéré
commele«meilleur»effort.Bienquecetteexpressionsoitlargementutilisée
danslesconventionsdelicence,l’incertitudequantautraitementlégalde
cesclausesfaitobstacleàlacapacitédespartiesdecontracter
efficacement.
Aufildesans,auxEtats-UnisetauCanada,onafaitappelauxtribunauxà
plusieursoccasionsafind’interpréterlesclausesde«meilleursefforts».Les
tribunauxontinterprétécesclausesdefaçoninconsistanteet,par
conséquent,ilestdifficilededéduirel’étenduedel’obligationquiincombe
aulicencié(ouauconcédant)quiestobligédefairepreuvedesonmeilleur
effortpourlacommercialisationetledéveloppementd’unproduit
quelconque.
DansBloorc.FalstaffBrewingCorp.,601F.2d609(2ndCir.1979)laCourétait
d’avisquel’obligationde«meilleursefforts»avaitétévioléeendépitdufait
quelelicencié,danssoneffortdecommercialisation,étaitalléjusqu’à
vendreleproduitàunprixgrandementdéficitaire.Parcontre,dansWestern
GeophysicalCo.c.BoltAssociates,Inc.,584F.2d1164(2ndCir.1978),
l’obligationde«meilleursefforts»aétéconsidéréesatisfaitemalgrélefait
qu’aucunappareiln’avaitétéfabriquéouvendu.Celaétaitattribuableau
faitquel’appareilprésentaitdesinsuffisancessurleplanmécaniqueetque
Westerns’efforcaitd’améliorerlafiabilitémécaniquedel’appareilavantdele
commercialiser.LaCourajugéqueleseffortsinvestisdansledéveloppement
duproduitétaientsuffisantspoursatisfairel’obligationcontractuelled’avoir
utiliséles«meilleursefforts».
DansZilgc.Prentice-Hall,Inc.,717F.2d671,cert.rejeté,466U.S.938(2ndCir.
1983),letestutilisépourdécidersiles«meilleursefforts»avaientétédéployés
futlimitéàsedemandersionavaitdonnéauproduitunechance
raisonnablederemporterunsuccèscommercial.Unautretestutiliséparles
tribunauxpourdéterminersil’obligationde«meilleursefforts»estsatisfaite
privilégieplutôtuneapprochesubjectiveàl’approcheobjective.Cetest
prendenconsidérationlapotentialitédesaffairesdulicenciéetles
circonstancessusceptiblesdelesaffecter.Onpeutseulementexigerdela
partieayantunetelleobligationdefairecequiestraisonnablecomptetenu
descirconstances.
Dansdescontratsquinesontpasdesconventionsdetransfertde
technologies,lajurisprudencecanadienneaégalementdéfinil’expression
«meilleursefforts».Danscescauses,lestribunauxsemblentassimilerlaclause
demeilleurseffortsàuneobligationde«nelaisseraucunepierrenon
retournée».Celaimposeraitaulicenciél’énormeobligationdes’assurerque
lamoindrepossibilitéd’exploiteroudecommercialiserefficacementle
produitaétéanticipéesansnégligerlemoindreaspect.Unetelleobligation
impliqueraituneffortconsidérablementplusélevédelapartdulicenciéque
cequelestribunauxaméricainsexigentgénéralementpoursatisfaireàce
typed’obligation.
L©obligationimplicitede«meilleursefforts»
Lestribunauxontparfoiseuàdécidersi,enl’absenced’uneobligation
expresseàceteffetdansuncontrat,lelicenciéestcontraintàl’exécutionde
«meilleursefforts»découlantd’uneobligationimplicite.Cettequestionaété
abordéeendétailparuneCourd’appelaméricainedansPermanence
Corporationc.Kennametal,Inc..908F.2d98(6thCir.1990).LaCouraadmis
qu’unetelleobligationaparfoisétéinféréeencertainescirconstancesoù,
parexemple,«aucuneavancedepaiementn’avaitétéfaiteetle
concédantcomptaituniquementsurlabonnefoidulicenciéafinderecevoir
touteconsidérationenretourdelaconcessiond’uncontratexclusif».
L’argumentduconcédantdanscetteaffaireétaitqueladisposition
concernantl’avancedepaiementderoyautésimpliqueuneobligationde
meilleurseffortsfondéesurlefaitquelesroyautésserontseulementgénérées
siledéfendeurestsoumisaudevoird’exploiterleprocédébreveté.Par
contre,letribunalajugéqu’unpaiementminimumsuffisant,oulepaiement
d’uneavancesurdesroyautés,fournitunincitatifsuffisantetdémontrela
bonnefoidulicenciéàconsacrersesmeilleurseffortsaudéveloppementde
latechnologiesansqueladémonstrationdesmeilleurseffortsn’aitàêtre
faite.Deplus,laCouraajouté:«Particulièrement,commec’estlecasdans
l’affairequinousoccupe,lorsqu’uninventeuraccordeunelicencesurune
technologiebrevetée,etquel’applicationdecelle-ciestinconnue,un
engagementdelapartdulicenciéàconsacrersesmeilleurseffortsau
développementdelatechnologieestunengagementconsidérablequine
devraitpasêtreinféré»[notretraduction].Àlalumièredecequiprécède,il
semblequeleconcédantoulelicenciéquisouhaiteobteniruneobligation
demeilleurseffortsdelapartdel’autrepartiedevraits’assurerd’inclureune
clauseexpresseàceteffetdanslaconvention.
Alternativesàlaclausede«meilleursefforts»
L’énumérationsuivanteproposedesalternativesàlaclausede«meilleurs
efforts»:i)laprioritédedévelopperleproduitfaisantl’objetd’unelicence
peutêtredéclaréecorrélativeaudéveloppementd’autresproduitset
technologiesquisontdéveloppésaumomentdelaformationducontrat;ii)
laprioritédunouveauproduitendéveloppementpourraitêtredéclarée
corrélativeàlalignedeproductiondelacompagnieentermesdeprofitspar
item,volumedesventes,importancehistoriquedelacompagnieetc.;iii)les
limitesbudgétairesetcellesliéesàlamaind’œuvredelacompagnie
pourraientêtreconsidéréesdansl’appréciationdesmeilleursefforts;iv)le
minimumetlemaximumd’heuresdetravailetlesdépensespourraientêtre
précisés;etv)letravailàaccomplirpourraitêtredéfiniplusprécisément,etc.
Ainsi,ilestpréférabledespécifierlesexigencesdeperformanceminimales
plutôtqued’utiliserunvocabulairelargeetvaguetelque«meilleursefforts»
ou«effortsraisonnables».
Enconclusion,nousvousrappelonsqu’ilestessentieldelirechaqueclauseet
delesappliqueraveccirconspectionaucasenquestionafinquela
conventiondelicencesoitadaptéeauxbesoinsdelasituation.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;
licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroit
desaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérification
diligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.Lamaîtrisedes
intangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.Ideaslivehere.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHEWORLD