Les secrets de commerce: notions générales
LESSECRETSDECOMMERCE:NOTIONSGÉNÉRALES
par
LaurentCarrière*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242-Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
INTRODUCTION
L’évolutiondel’économiedanslesannéesrécentesaeuunimpact
considérablesurlemarchédutravail.Parmileseffets:unediminutionde
loyautédesemployéset,parvoiedeconséquence,uneaugmentationde
leurmobilité.Pourlesemployeurs,cettemobilitérisquedemettreenpérilun
deleursplusimportantsactifs:l’informationqu’ilspossèdent.
Eneffet,contrairementàcequ’onpeutgénéralementcroire,les
«informationsconfidentielles»n’ontpasseulementdevaleurqu’àl’égarddes
compagniesoeuvrantdanslahautetechnologie,maisconstituentaussiun
actifimportant,mêmepourlescompagniestravaillantdanslessecteurs
traditionnelsdel’économie,telslesecteurdesservicesetlesecteur
manufacturier.Onnedoitpasêtresurprisd’apprendrequeplusieurslitiges
portantsurlaconfidentialitéd’informationsimpliquentdescourtiers
d’assuranceetdesagencesdevoyage.Parmil’informationconfidentiellequi
faitpartieintégraledel’actifd’unecompagnie,onpeutnommerlessecrets
decommerceetlesavoir-faire.Defaçonplusspécifique,onpeutpenser
LaurentCarrière,1996.
*Avocatetagentdemarquesdecommerce,LaurentCarrièreestl’undesassociés
principauxducabinetd’avocatsLEGERROBICRICHARD,s.e.n.c.etducabinetd’agentsde
brevetsetdemarquesROBIC,s.e.n.c.Cetexteaétépréparépourfinsd’information
généraledanslecadred’unerencontredeformationpermanentetenueàMontréalles7et
8octobre1996sousl’organisationconjointeduTheInstituteofElectricalandElectronics
Engineers,Inc.(IEEE)etdel’Institutcanadiendesbrevetsetmarques(PTIC).Cedocument
neprétendpasexposerl’étatcompletdudroitsurlaquestion.Ilesttoujoursrecommandé
deconsultersonpropreconseilpourfinsd’évaluerunesituationparticulière.Partiedece
documentprovient,avecadaptation,d’uneconférenceintituléeRelationsavecles
employés:conventionsrelativesàlaconfidentialité,lanon-concurrenceetaupartagede
lapropriétéintellectuelledesonasssociéHuguesG.Richard,colloqueHÉC-BNC-LRR/Rdu
1996.10.24surLesenjeuxdelapropriétéintellectuellePublication202.
auxlistesdeclients,auxplansdemarketing,auxtechniquesdefabriction,
auxrésultatsderecherchedetoutgenre,etc…
Dansplusieurscirconstances,l’employeuretl’employésontinsconscientsde
leursdroitsetobligations,etc’estàceniveauqu’uncontratdetravail
prudemmentrédigédissiperatoutdoutequantàcequiconstitueune
conduiteacceptable.Deplus,encasdeconflitouvert,telledispositionaura
l’effetderenforceretsoutenirlesdroitsdelapartielésée.
UNEDÉFINITION
Lesecretindustrielousecretdefabriquepeutserésumer,demanière
générale,parlaprésencedeconnaissancestechniquestransmissibles,non
immédiatementaccessiblesaupublic.
Lesecretdecommercepeutêtredéfinicommeune
i)information
ii)quin’estpasgénéralementconnuedansl’industrieoufacilement
accessible,
iii)quiaunevaleurcommerciale
iv)pourlaquellesonpropriétaireprenddesmesurespourlagarder
secrète.
Onpeutégalementdirequelesecretcommercialdésignedel’information,y
compris,entreautres,unmodèle,unecompilation,unprogramme,une
méthode,unetechniqueouunprocédé,ouuneinformationcontenueou
incorporéeàundispositifoumécanismequi,àlafois:
a)estoupeutêtreutiliséedansuncommerceouuneentreprise,
b)n’estpasgénéralementconnuedanscecommerceoucette
entreprise,
c)aunevaleurdufaitqu’ellen’estgénéralementpasconnue,
d)afaitl’objetd’effortsraisonnables,vulescirconstances,pouren
préserverlesecret.
Iln’existepasdelégislationparticulièresurlesujetetilfauts’enremettreau
droitciviletcommercialgénéralementapplicablesurunterritoiredonné;plus
particulièrement,auQuébec,celaseraleCodecivilduQuébec.
BREVETOUSECRETDECOMMERCE?
L’avantagedusecretcommercialsurd’autresformesstatutairesde
protectionapparaîtdesadéfinitionmême:c’estsoncaractèresecret.Le
droitdesbrevets,onlesait,exigedubrevetéqu’ildévoilepleinementson
inventionaupublic,detellesortequ’àlafindumonopole,tousyauront
accès;or,l’essencemêmedusecretdecommerce,c’estqu’onlegardedu
public.Defait,lavaleurmêmedusecretdecommerceseraperduedèsque
connue.
Ledroitdesbrevetsestlimitéquantàsonobjet:ilcouvretouteréalisation,
toutprocédé,toutemachine,fabricationoucompositiondematière,ainsi
quetoutperfectionnementdel’und’eux,présentantlecaractèredela
nouveauté,del’utilitéetdelanon-évidencepourl’hommedel’art.
Cequipeutfairel’objetd’unsecretdecommercecomprend-maisn’yest
cependantpaslimité-cequipeutfairel’objetd’unbrevet.Ilenrésulte,par
exemple,quelesavoir-faire(ouknow-how),lacompilationdedonnéeset
l’informationcommerciale-lesquelsnesontpasprotégeablesparbrevet-
peuventêtrenéanmoinsprotégésparsecretdecommerce.Deplus,cequi
faitl’objetdusecretdecommercen’apasàêtrenouveauouinventif;ilsuffit
qu’ilsedémarquesuffisammentdecequiestgénéralementconnudansune
industriedonnée.
Ilsepeutmêmeque,pourdesraisonsstratégiquesouéconomiques,la
protectionparbrevetsoitdélaisséeauprofitdumaintiend’unsecretde
commerce.Certainesentreprisesdécidentsciemmentdenepasfaire
breveterleursinventions:cepourraêtreainsilecaslorsquelavieduproduit
estinférieureautempsquecelaprendrapourobtenirlebrevet,quelecoût
deprotectionparbrevetd’uneinvention/améliorationparticulièreesttrop
élevéparrapportauprofitquel’onpourraentirerouquel’ondésirepréserver
leknow-howquientoureuneinventionautrementbrevetable.
LESMESURESDECONTRÔLEDESSECRETSDECOMMERCE
AdaptantetempruntantàlafoisauGuideontheLicensingofBiotechnology
(Genève,OMPI,1992)etauTakingCareofTradeSecretsdeJohnH.Woodley
(Toronto,ULS,1990),voiciquelquesunesdesmesurespropresàmaintenirles
secretscommerciauxd’uneentreprise.
1.Touslessecretsdecommercedevraientêtreréduitssousuneforme
matériellequelconque
[celaenfaciliteralapreuveetlacommercialisation,quoiquela
nécessitédel’écritnesoitpas,strictusensu,nécessaireàl’existencedu
secret];
2.Touteladocumentationentourantunsecretdecommercedevraitêtre
entreposéedansunendroitsûr
[celapréservedel’espionnageindustrieloudespertes-mêmefortuites-
parfeuouparvol;celapermetaussid’enlimiterl’accèsetdeprouver
quecetteinformationétaittraitéecommeconfidentiellepar
l’entreprise];
3.Seulesquelquespersonnessélectionnéesdevraientavoiraccèsàcette
documentationetausecretlui-même
[lanotionmêmedesecretsupposenécessairementl’existenced’une
certaineconfidentialité;unsecretpartagéestunsecrettrahi,ditle
proverbeouencore,commel’enseignaitdèsleXièmesièclelepoète
iranienAbûShakou«Lessecretsnesontbiencachésques’ilsn’ont
qu’unseulgardien»!];
4.Lessecretscommerciauxnedevraientêtreaccessiblesquedansune
zonedésignée,defaçonàfaciliterlasurveillancedesanon-diffusion
[celapermettraunecertaineuniformitédanslaconsultationetle
traitementdel’informationetfaciliteralecontrôlephysiquedusecret,
parexemplepardesordinateursnonreliésàl’extérieur;autreréférence
poétique,tiréecettefoisdeLesmilleetunenuits:«Chezmoi,lesecret
estenfermédansunemaisonauxsolidescadenasdontlacléest
perdueetlaportescellée»];
5.Lacirculationdetiersdansl’entreprisedevraitêtre«monitorisée»etsous
surveillance
[cequi,d’ailleurs,nedevraitpass’appliquerqu’auxsecrets
commerciaux;ilnefautpasnonplusnégligerl’effetdissuasifd’un
registredecirculationbientenuqui,desurcroît,constitueunepremière
pistelorsducoulaged’information];
6.Toutecommunicationd’uneentreprisedevraitêtrerevuepourfinsde
s’assurerqu’ellesnedévoilerontpas-mêmeparinadvertance-un
secretcommercial
[bref,éviterqueparunmarketingtroppoussésurl’avancementdesa
technologie,uneentreprisenedévoilecelle-ciàtous-dontses
concurrents;celavisetantladocumentationpublicitairequeles
contratsgénéraux,surtoutdanslecadredenégociationsqui
pourraientnepasaboutir;ilfautégalementsedéfierdesnombreux
formulairesetrapportsgouvernementauxetdeceque-benchmarking
oblige-uneentrepriseadversepeutparfoisenobtenirenvertudeslois
d’accèsàl’information;«Commentprétendons-nousqu’unautrepuisse
gardernotresecret,sinousn’avonspulegardernous-même?»
¬FrançoisdelaRochefoucauld,Pensées(1665)];
7.Touslesemployésdevraientêtreinformésrégulièrementde
l’importancedusecretcommercialpourl’entrepriseetdeleur
obligationdeconfidentialitéàl’égarddecelui-ci
[cequiestconfidentieldoitêtrenommémentprésentécommetelaux
employésquidoiventyavoiraccès;lesdiscussionsdecetype
d’informationnedevraientavoirlieuqu’entreinitiésetsurleslieux
mêmesdel’entreprise];
8.Lescontratsd’emploi(ainsiqueceuxd’approvisionnement)devraient
comporteruneclausespécifiquedeconfidentialité
[neserait-cequepourrappelerl’importancedecetaspectde
l’entrepriseetenévitercontestationultérieure;onnoteratoutefoisici
queceluiquifabriqueunproduitpourlecompted’unautrenesaurait,
sansleconsentementdudétenteurdusecret,utilisercetteinformation
confidentiellepourfabriquerleproduitpoursesfinspersonnelles;c’est
lathéoriedite«dutremplin»];
9.Ledéveloppementetladivulgationdenouvellestechniquesà
l’employeurparlesemployésdevraitêtreencouragés
[impliquer/sensibiliserlesemployés,celafaitd’abordpartiedesbonnes
relationsdetravail;celapermetégalementd’identifierdèsledébutun
secretcommercialetdelepréserver;c’estaussiunprérequispourque
lesystèmefonctionne];
10.Toutelicencedusecretcommercialdevraitcomporteruneclausede
confidentialitéetdenon-divulgation
[ilfautégalementréviseravecvigilanceetcirconspectioncetypede
contrat-commelesautresd’ailleurs-defaçonàéviterque,dansle
cadreouàl’occasiondecelui-ci,nesoitdévoiléunsecretcommercial
nonnécessaireàcettelicence];
LARELATIONEMPLOYEUR/EMPLOYÉ
Ons’enseraitdoutéàmoins,larelationemployeur/employéestsouventau
coeurdusecretcommercial.Généralement,onleconstatelorsqu’un
employémécontentquitteuneentrepriseenemportantavecluilistesde
clients,plansd’affaires,logicielsdegestionetautressupportsinformatiques,
ouencorequ’ilsiphonnelesbanquesdedonnéesdeson[futurex-]
employeur.Saisie,injonctionetplaintecriminelles’ensuiventgénéralement…
Enl’absencedecontrat,quepeutdoncutiliserl’employé?
Lajurisprudencedistinguetroiscatégoriesd’informationqu’unemployépeut
acquérirdanslecadredesonemploi:
1°Del’information
denaturesibanaleoutriviale,àlaportéedetousles
intéressés,qu’unepersonneraisonnablenesauraityvoirlàquelque
chosedeconfidentiel
Tantpendantqu’aprèssonemploi,l’employépeutdoncutilisercetype
d’informationàsaguise.
2°L’informationquel’employédoittraitercommeconfidentielle,soit
parcequesonemployeurleluiaexpressémentindiqué,soitparce
que,desanaturemême,ellel’est
Toutefois,cetteinformation,lorsqueconnuedel’employé,faitpartiede
sonproprebagageindividuel:celadevientpartiedesesaptitude,de
sonadresse,desacompétence,desonhabiletémanuelleetmentale.
C’estcequel’onqualified’informationsubjective
,c’est-à-dire
l’expériencepersonnelleetsubjectivedel’employéquiluidemeure
acquiselorsqu’ilquittesonemploi,quecesoitdesonpropregréou
qu’onledébauche.
Tantquelecontratd’emploiestmaintenu,l’employédoitgardercette
informationconfidentielle,neserait-cequ’envertud’uneclause
implicitedeloyautéquiinterditàunemployéderévéleràun
concurrentquelquechosedenatureàluiprocurerungainmatérielqui
appauvritd’autantsonemployeur.
Lorsqu’iln’yaplusdeliend’emploi,l’employé-enl’absenced’entente
contractuelleaucontraire-demeurelibredemettreauservicedeson
nouvelemployeur-mêmeconcurrentdupremier-lesconnaissances
généralesqu’ilaacquisesrelativementàl’organisationetaux
méthodesdecommercedesonancienemployeur.
3°L’informationrelevantdusecretdefabrication;ils’agithabituellement
d’uneformulesecrèteoud’unprocédésecretdefabriqueuniqueàson
détenteuretquiaétérévéléenconfidenceàl’employé
Onneparlepasd’expérienceacquiseparunemployé,maisd’une
connaissanceappartenantàl’employeuretqu’ilrévèleàl’employé
pourlafinuniquedeluifairefabriquercequelesecretluipermetde
réaliser.C’estlàuneinformationobjective
quidemeurelapropriétéde
l’employeur,mêmesil’employél’aappriseparcoeur.
Tantpendantsonemploiqu’aprèscelui-ci,l’employé-mêmeen
l’absencedeclausedeconfidentialité-nepeutrévélerouemployer
cettecatégoried’information.
CONTRATSETCODECIVILDUQUÉBEC
Ledroitrelatifauxsecretsdecommerceetàlanon-concurrencen’estpas
régiparuneloiparticulièremaisplutôtparledroitciviloucommercial
prévalantdansunterritoiredonné.
Ainsi,enrédigeantlesclausesducontratdetravailportantsurla
confidentialité,lanonconcurrenceetlepartagedesdroitssurlapropriété
intellectuelle,ilfautavoiràl’espritquecesclausesn’existentpasdansunvide
législatifmaisqu’ellessontassujettiesaudroitcommunduQuébectelque
contenuauCodecivil.Deplus,ilnefautpasoublierqueleCodecivildu
Québeccontientdenombreusesdispositionsquitraitentspécifiquementdes
contratsdetravail.
BONNEFOI
Avec,en1994,l’introductiondunouveauCodecivil,labonnefoiest
devenuelapierreangulairedetouslescontrats,mêmesilespartiesn’ontpas
incluunestipulationàceteffet.L’exigencedelabonnefoisemanifesteà
deuxniveaux.Auniveaugénéral,leCodecivilexigelabonnefoilorsde
l’exercicedesdroitscivils.Auniveauducontrat,lespartiessonttenuesd’agir
debonnefoipendantlavied’uncontrat,desanaissanceàsonextinction.Il
fauttoujoursgarderàl’espritcetteexigenceetserappelerqu’uncontrat
d’emploineserasanctionnéques’ilestfaitdebonnefoi;autrementdit,la
stipulationd’uneouplusieursobligationsdansuncontratnelarendpas
nécessairementexécutable,elleneleseraquesiellefutstipuléedebonne
foi.Auniveaudelapreuve,ilfautsoulignerquelabonnefoiseprésumeetle
fardeaudepreuvereposesurceluiquiinvoquelamauvaisefoi.
CONTRATDETRAVAIL
Lecontratdetravailetlescausesquiysontcontenuessontassujettisaux
règlesordinairesapplicablesauxobligationsetauxcontrats.Cesrègles
fournissentuncadrepermettantdedéterminerlavaliditédel’ensembledu
contratoudesclausesleconstituant.
Article2085
Lecontratdetravailestceluiparlequelunepersonne,lesalarié,
s’oblige,pouruntempslimitéetmoyennantrémunération,à
effectueruntravail,sousladirectionoulecontrôled’uneautre
personne,l’employeur.
CONFIDENTIALITÉ
LeCodecivilduQuébecprévoitlesobligationsessentiellesdetoutcontrat
d’emploi.Ainsi,undesplusimportantsarticlesestl’article2088,donttexte:
Lesalarié,outrequ’ilesttenud’exécutersontravailavec
prudenceetdiligence,doitagiravecloyautéetnepasfaire
usagedel’informationàcaractèreconfidentielqu’ilobtientdans
l’exécutionouàl’occasiondesontravail.
Cesobligationssurviventpendantundélairaisonnableaprès
cessationducontrat,etsurvivententouttempslorsque
l’informationréfèreàlaréputationetàlavieprivéed’autrui.
[Unesemblableobligationdeloyautéexisteégalementpourl’administrateur
d’unepersonnemorale,l’administrateurdubiend’autruietlemandataire.]
Cetarticleprotègelesdonnéesconfidentiellesd’unemployeurpendantla
duréeducontratdetravailet,parlasuite,pourunepérioderaisonnable.
Cependant,ilfautrappelerqueleshabilitésoutalentsqu’unemployéa
acquisdansl’exécutionouàl’occasiondesontravail[c’est-à-dire
l’informationsubjective]neserontpasconsidéréscommeinformation
confidentielle.L’employeurdésirantempêcherunemployédeseservirde
ceshabilitésoutalentsdanslecadredesonnouvelemploinepeut,sousle
prétextequ’ils’agitd’informationconfidentielle,l’empêcherd’enfaireusage,
saufparlebiaisd’uneclausedenon-concurrence.
MêmesileCodecivilduQuébecprévoitlaprotectiondesinformationsà
caractèreconfidentiel,ildemeurepréférablequelesemployeursprévoient
leurspropresclausesdeprotection.Autrement,laduréedelaprotection
offerteparleCodecivilseraitlaisséeàl’appréciationd’untribunal.Dansle
passé,lescourssesontmontréesréticentesàconsidérerqu’unetellepériode
puissedépasserlalimitemaximalede24mois.Donc,pouréviterl’incertitude,
ilseraitprudentdestipulerexplicitementquelleseraladurée.
Deuxièmement,leCodecivilduQuébecnecontientpasdedéfinitiondece
quiconstituedesinformationsconfidentielles.Ilseraitdoncpossiblepourun
employédecontesterlesprétentionsdesonex-employeuràl’effetquetelle
outelleinformationestàcaractèreconfidentiel.Detoutefaçon,chaque
contratdetravailétantuncasd’espèce,lecaractèreconfidentielde
l’informationvarieraselonlescirconstances.Deplus,enincluantuneclause
deconfidentialitédansuncontrat,l’employeurpeuttoujoursl’assortirde
pénalitésencasdedéfaut.L’inclusiond’unetelleclauseaurait,outreson
utilitédansladéterminationdesdommages,uneffetdissuasifquantàla
divulgationdesinformationsconfidentielles.D’ailleurs,lesdommagespourla
divulgationd’unsecretdecommercesontprévusauditCode:
Article1612:
Enmatièredesecretcommercial,lapertequesubitle
propriétiaredusecretcomprendlecoûtdesinvestissementsfaits
poursonacquisition,samiseaupointetsonexploitation;legain
dontilestprivépeutêtreindemnisésousformederedevances.
Sanségardàl’obligationdetenirconfidentielslessecretscommerciaux,il
existecertainessituationsdanslesquellesladivulgationdessecrets
commerciauxn’aurapaspoureffetd’entraînerlaresponsabilitédel’employé.
SelonleCodecivil,toutepersonnepeutsedégagerdesaresponsabilitépour
lepréjudicecauséàautruiparsuitedeladivulgationd’unsecretcommercial
sielleprouvequel’intérêtgénérall’emportaitsurlemaintiendusecretet,
notamment,queladivulgationdecelui-ciétaitjustifiéepardesmotifsliésàla
santéouàlasécuritédupublic:
Article1472
Toutepersonnepeutsedégagerdesaresponsabilitépourle
préjudicecauséàautruiparsuitedeladivulgationd’unsecret
commercialsielleprouvequel’intérêtgénérall’emportaitsurle
maintiendusecretet,notamment,queladivulgationdecelui-ci
étaitjustifiéepardesmotifsliésàlasantéouàlasécuritédu
public.
Commecetarticleestévidemmentdansl’intérêtpublic,aucunedérogation
neserapermise.Ilestintéressantdenoterquel’article1472C.c.Q.créeune
exceptionàl’endroitde »secretscommerciaux »,alorsquel’article2088C.c.Q.
créeuneobligationàl’endroitd' »informationàcaractèreconfidentiel ».Doit-
onvoirdansl’usagedetermesdifférentsdanscesdeuxarticlesunevolonté
delapartdulégislateurdedonneruneportéelimitéeàl’exceptionde
l’article1472C.c.Q.?
NONCONCURRENCE
LestribunauxduQuébecontreconnuleprincipequ’unemployéaledroitde
continuerdetravaillerdanssondomainemêmes’ilconcurrencesonancien
employeur.Ceprincipeestassujettiseulementàunerestriction,savoirquele
droitdoitêtreexercédebonnefoi.Donc,enl’absencedemauvaisefoi,un
employépeutconcurrencersonemployeur.Cependant,silecontratde
travaildel’employécontientuneclausedenonconcurrence,sabonnefoi
neconstituerapasunedéfensevalableàuneactionintentéeparsonex-
employeur.
L’ancienCodecivilduBas-Canadanecontenaitaucunedisposition
relativementauxclausesdenonconcurrenceprévuesdanslescontratsde
travail.Toutefois,aucoursdesannées,lestribunauxontgraduellement
acceptédetellesclausesmaislesontassortiesdecertainesrestrictions,à
savoir,notamment,qu’ellessoientlimitéesquantautemps,aulieuetau
genredetravailqu’ellesvisentetàcequiestnécessairepourprotégerles
intérêtslégitimesdel’employeur.LeCodecivilduQuébecareprisces
critères,enplusd’ajouterquelquesautresrestrictions:
Article2089
Lespartiespeuvent,parécritetentermesexprès,stipulerque,
mêmeaprèslafinducontratdetravail,lesalariénepourrafaire
concurrenceàl’employeurniparticiperàquelquetitrequece
soitàuneentreprisequiluiferaitconcurrence.
Toutefois,cettestipulationdoitêtrelimitéequantautemps,au
lieuetaugenredetravail,àcequiestnécessairepourprotéger
lesintérêtslégitimesdel’employeur.
Ilincombeàl’employeurdeprouverquecettestipulationest
valide.
Résumonsladisposition:
-Lespartiespeuventdoncstipuler
°parécritet
°entermesexprèsque
-mêmeaprèslaterminaisonducontratd’emploi
-lesalarié
°nepourrafaireconcurrenceàl’employeurou
°participeràquelquetitrequecesoitàuneentrepriseluifaisant
concurrence.
-Cettestipulationdoitcependantêtrelimitéequant
°autemps
°aulieu
°augenredetravail
àcequiestnécessairepourlaprotectiondesintérêtslégitimesde
l’employeur.
-Lefardeaudeprouverlavaliditéd’unetellestipulationreposesur
l’employeuret,
encasdedoute,lastipulations’interpréteraàsonencontre.
Ainsi,ilfautqu’unetellestipulationsoitécriteetentermesexprès.Cette
exigencelimitelalatitudedestribunauxdansl’interprétationdescontrats.
Donc,advenantuneclausenonexpresse,letribunaldevraladéclarernulle,
àmoinsqu’ellenesoitconfirméeparl’employé.
Deplus,lesclausesdenonconcurrencesontexceptionnellesdanslesensoù
lefardeaudepreuverelativeàleurvaliditéreposesurl’employeur.Un
manquementàcetteobligationdepreuveentraîne,mêmesilastipulation
estécriteentermesexprès,laradiationdelaclauseducontrat.
Poursavoircequiconstitueuneclauselégitime,ilfautconsulterla
jurisprudence.Uneclausedenonconcurrence,pourdeuxansetsans
restrictionquantauterritoire,estinacceptable.Estégalementinacceptable
uneclauseinterdisantàunemployédetravaillerailleursdanslaprovincede
Québecmêmesil’employeurfaisait,enréalité,affairesseulementà
Montréal.
UneautrerestrictionprévueauCodecivilestqu’unemployeurnepeutpasse
prévaloird’uneclausedenonconcurrences’ilestceluiquiamisfinaucontrat
detravail,sansmotifjusteetraisonnable,ousil’employédémontrequela
conduitedel’employeurétaittellequ’iln’vaitpasd’autrechoixquede
démissionner.Dansdetelscas,laclausedenonconcurrenceneluiserapas
opposable:
Article2095
L’employeurnepeutseprévaloird’unestipulationdenon
concurrence’ilarésiliélui-mêmelecontratsansmotifsérieuxou
s’ilalui-mêmedonnéausalariéuntelmotifderésiliation.
Rappellonsenfinlenouveauprincipededroitinternationalprivéparticulier
aucontratdetravailqu’énoncel’article3118C.c.q.,savoirque;
Lechoixparlespartiesdelaloiapplicableaucontratdetravail
nepeutsvoirpourrésultatdepriverletravailleurdelaprotection
queluiassurentlesdispositionsimpérativesdelaloidel’Étatoùil
accomplithabituellementsontravail,mêmes’ilestaffectéàtitre
temporairedansuneautreÉtatou,s’iln’accomplitpas
habituellementsontravaildansunmêmeÉtat,delaLoidel’État
oùsonemployeurasondomicileousonétablissement.
Encoreunefois,onentireraquemêmesileCodecivilcomportedes
dispositionsrelativesauxsecretsdecommerceetàlaresponsabilitécivile,
préciseràl’avancelesobligations[loyauté,confidentialité,divulgation,
propriété]desparties[employéoufournisseur]paruneentente[pas
nécessairementlonguemaispréciseetsansambiguïté]estdenatureàéviter
biendeslitiges.
ILLUSTRATION
L’interactionentrelaprotectiondessecretscommerciauxetledroitpourun
employédeconcurrencersonex-employeurpeutêtreillustréparl’affaire
PositronInc.c.Desroches(1988),[1988]R.J.Q.1636(C.S.Q.)dontonpeut
extrairecertainsdespointsdiscutésparlejugeBiron,auxpages1651-1658:
1°Lasociété,toutautantquel’individului-même,aintérêtàce
qu’unhommepuisseexercersonmétierlibrement.
2°Lesaptitudesd’unhomme,sonadresse,sacompétence,son
habiletémanuelleetmentale,touteschosesqui,ensainlangage
philisophique,nesontpasobjectives,maissubjectives,ne
peuventetnedoiventpasêtreabandonnéesparunserviteur.
3°Unhommepeutdifficilementchasserdesonespritl’expérience
acquiseauserviced’unemployeuretiln’enfreintaucune
obligationimpliciteenutilisant,auserviced’unautreemployeur,
lesconnaissancesgénéralesqu’ilaacquisesrelativementà
l’organisationetauxméthodesdecommercedesonancien
employeur.
4°Unemployéquin’apassignédeclausedenon-concurrencene
sauraitavoirlesmêmesobligationsques’ill’avaitfait:saliberténe
sauraitêtreplusrestreinteques’ill’avaitfait,etellel’est
généralementmoins.
5°Unex-employé,toutcommeunemployé,doitrespecterla
propriétédesonpatronetnedoitpaslaconvertiràsonusageet
avantage;ceprincipes’appiqueaussibienàunbienmatériel,
qu’àunbienintellectuel.Ainsi,lesschémas,dessins,graphiques,
cartes,formules,listesdeclientsdel’employeur,nepeuventêtre
utilisésparl’ex-employésansleconsentementdel’autre.
6°Celuiquiaunbrevetdétientunmonopolelimitéquin’empêche
paslesconcurrentsdefabriquerunproduitdifférentquiremplisse
lesmêmesfonctionsquelesien.
7°Lesinventionsd’unemployéreliéesàsontravail,àtoutlemoins
cellesréaliséesdanslecadredesontravail,appartiennentàson
employeur.
8°Undroitd’auteurs’attacheaulogiciel(software)réaliséparune
personne.
SelonlaLoisurledroitd’auteur,le«droitd’auteur»désigneledroit
exclusifdeproduireoudereproduireuneoeuvre,ouunepartie
importantedecelle-ci,sousuneformematériellequelconque.
9°Envertudel’article12(3)delamêmeloi[maintenantle
paragraphe13(3)],lorsquel’auteurestemployéparuneautre
personneenvertud’uncontratdelouagedeservicesou
d’apprentissage,etquel’oeuvreestexécutéedansl’exercicede
cetemploi,l’employeurest,àmoinsdestipulationcontraire,le
premiertitulairedudroitd’auteur.
10°L’informationrecueillieparunemployédurantsonemploiestplus
oumoinsconfidentielle,selonlanaturedel’informationet,en
conséquence,lafaçondelatraiter,aussibiendurantl’emploi
quelorsqu’ilaprisfin,varieselonlescirconstances.
11°Celuiquiinvoqueunsecretdefabricationalefardeaudele
prouver.Cetteobligations’infèredel’article1203duCodecivil
[maintenantarticle2803C.c.Q.].
12°Lesadministrateursetlesfonctionnairessupérieursd’une
compagnieontuneobligationimplicitedefiduciairequiexige
loyauté,bonnefoietabsencedeconflitsd’intérêts.
13°Celuiquifabriqueunproduitpourlecompted’unautrequilui
révèlesonsecretdefabricationàcettefin,nesaurait,sansle
consentementdudétenteurdusecret,utilisercetteinformation
confidentiellepourfabriquerleproduitpoursesfinspersonnelles,
mêmes’ilyapporteunchangementquilerenddifférentdu
premier.Voilàl’étenduequecetteCourestprêteàreconnaître
endroitquébécoisàlathéorieditedu«tremplin».
14°Envertudel’article8delachartecanadiennedesdroitset
libertés,chacunadroitàlaprotectioncontrelesfouilles,les
perquisisionsoulessaisiesabusives.
Envertudel’article7delaChartedesdroitsetlibertésdela
personne,lademeureestinviolable.
15°Inciterquelqu’unàrompreavantsonexpirationuncontratde
louagedeservicesàduréedéterminéepeutconstituerune
fautedonnantouvertureàuneréclamationendommages.
16°Lefaitdequitterengroupeunemployeuràquionn’estpaslié
paruncontratdetravailàduréedéterminée,aprèsluiavoir
donnéunavisraisonnable,neconstituepasautomatiquement
uncomplotillégal.
17°LeCodededéontologiedesingénieursobligel’ingénieur
membreàrespecterlesecretdetoutrenseignementdenature
confidentielleobtenudansl’exercicedesaprofession.
CONCLUSION
Ilestdebontondeconcluresaprestationparquelquemaximesavante
démontrantlaculture[oul’humour]duconférencier:jen’échapperaipasà
larègle.
Dansuncolloqueportantsurlesbrevetsd’invention,ilm’apparaîtdonc
opportund’emprunterauPoorRichard’sAlmanack(1735)dupoliticienet
inventeuraméricainBenjaminFranklin:«Threemaykeepasecret,iftwoof
themaredead»!
[L’ironiecependant,c’estquelemêmeadagesetrouveaussiexprimédans
leRomeo&Juliet(1595)deShakespeare(acte2,scène4)et,même,dansle
DialogueofProverbs(1546)deHeywood(acte2,scène5)…]
BIBLIOGRAPHIESOMMAIRE
Bibliographie-l’obligationdeloyauté
BICH(Marie-France),ContratdetravailetCodecivilduQuébec-
Rétrospectives,perspectivesetexpectatives,inDéveloppementsrécentsen
droitdutravail(1996)(Cowansville,Blais,1996),pp.189-305.
CHARETTE(Frédérick),Lesclausesrestrictivesdelalibertédetravail(1990),50
RevueduBarreau,pp.531-573.
GAGNON(JeanH.),Laportéeterritorialedesengagementsdenon-
concurrence,inDéveloppementsendroitcommercial(1992)(Cowansville,
Blais,1992),pp.69-115.
GASCON(Clément)etal.,Grandeursetmisèresdel’obligationdeloyautédu
salarié,inDéveloppementsrécentsendroitdutravail(1996)(Cowansville,
Blais,1996),pp.307-359.
GUAY(François),Lesobligationscontractuellesdesemployésvis-à-visleurex-
employeur:lanotionfiduciaireexiste-t-elleendroitquébécois?(1989),49
RevueduBarreau,pp.739-768.
GUÈVREMONT(Suzanne),Clausepénaleetclausedenon-concurrence1974-
1995,2ièmeéd.(Montréal,Soquij,1996),268pages.
HÉBERT(France),L’obligationdeloyautédusalarié(Montréal,Wilson&Lafleur,
1995),125pages.
RICHARD(L.Hélène),L’obligationdeloyautédesadministrateursde
compagniesquébécoises:uneapprocheextra-contractuelle(1990),50
RevueduBarreau,pp.925-958.
Bibliographie-Lessecretsdecommerce
BOURGEOIS(Marie),Laprotectionjuridiquedel’informationconfidentielle
économique-Étudededroitquébécoisetfrançais(1988),1Lescahiersde
propriétéintellectuelle,pp.1-30.
GRENIER(FrançoisM.)etal.,TradeSecretsinQuebec,inMACLAREN
(TerrenceF.)ed.,WorldwideTradeSecretsLaw(NewYork,ClarkBoardman
Callaghna,1995),ch.A-2.
GUAY(François),Laprotectiondessecretsdefabriqueetdesinformations
confidentielles,inDéveloppementsrécentsendroitcommercial(1993)
(Cowansville,Blais,1993),pp.167-204.
HUGHES(RogerT.)dir.,TradeSecrets(Toronto,UpperLawSociety,1990).
INSTITUTEOFLAWRESEARCHANDREFORMEDMONTONALBERTAetal.,Les
secretscommerciaux(Ottawa,Approvisionnementsetservices,1986),389
pages.
KOKONIS(JamesD.),ConfidentialInformation,inCopyrightandConfidential
InformationinCanada(Toronto,Carswell,1994),pp.325-349.
LANDRY(J.Nelson),CertainConsiderationsonConfidentialInformation,in
CopyrightandConfidentialInformationinCanada(Toronto,Carswell,1994),
pp.351-367.
PARISIEN(Serge),LessecretscommerciauxetlaLoisurl’accèsàl’information
auQuébec(Montréal,Wilson&Lafleur,1993),78pages.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howet
concurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,
distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeet
arbitrage;vérificationdiligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.La
maîtrisedesintangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.Ideaslive
here.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHEWORLD
LAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRE
LAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRE
LAURENTCARRIÈRE