Le gouvernement doit-il rester propriétaire des brevets d’invention découlant de ses subventions ?
LEGOUVERNEMENTDOIT-ILRESTERPROPRIÉTAIREDESBRE
VETS
D’INVENTIONDÉCOULANTDESESSUBVENTIONS?
GABRIELLEMOISANETFRANÇOISPAINCHAUD*
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
1.LaLoiBayh-DoleauxÉtats-Unis
2.LasituationauCanada
3.LasituationenEurope
4.LasituationenAsie
5.Conclusion
AdoptéeauxÉtats-Unisendécembre1980,laLoiBayh-Dolefêtedéjàses30ans.
C’estdoncl’occasiond’analysersonimpactsurlarecherche,ledépôtdedemandes
debrevetetlacommercialisationdesinventionsdéveloppéesgrâceàdu
financementobtenudugouvernementfédéralaméricainetdecompareravecla
situationauCanadaetdansd’autrespays.
Lesdeuxquestionsdebasequ’aréglélaLoiBayh-Dolesont1)ledroitdetitularité
desdroitsdepropriétéintellectuelle(PI)parmileschercheurs,lesemployeursetles
organismessubventionnairespublicset2)ledroitdedisposerdesdroitsdePI.
1.LaLoiBayh-DoleauxÉtats-Unis
Avant1980,legouvernementaméricaindemeuraitpropriétairedesrésultatsde
recherchequ’ilfinançaitmaisdéposaitpeudedemandesdebrevetetsurtout
commercialisaitrarementcesrésultats.Siquelque28000demandesdebrevets
avaientétédéposéesaubureaudesbrevetsaméricainconduisantcependantà
moinsde500brevets,moinsde5%decesbrevetsavaientétéexploitésetavaient
eudesretombéespourlescitoyensaméricains.Laperceptiond’alorsétaitqueces
©CIPS,2011.*FrançoisPainchaudestavocatetassociéchezROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaire
d’avocats,d’agentsdebrevetsetd’agentsdemarquesdecommerce.GabrielleMoisanest
biochimiste,avocateetagentedebrevetsPubliéà(2011),22:2Cahiersdepropriétéintellectuelle.
Publication411.
2
recherchesappartenaientaupublicetqu’onnepouvaitentirerdesprofits
pécuniaires.
C’estalorsque,danslebutderestaurerlacompétitivitédel’industrieaméricaine,
deuxsénateurs,lesénateurdémocrateBirchBayhdel’Indianaetlesénateur
républicainBobDoleduKansas,ontproposéunprojetdeloipermettantauxpetites
entreprisesetauxorganismesàbutnonlucratif,commelesuniversités,leshôpitaux
etlescentresderecherche,d’avoirlecontrôlesurcesdroitsdepropriété
intellectuelle,àlaconditiondelesexploiter.
Cetteloiestmaintenantintégréedanslecodesurlesbrevetsetlesrèglesfédérales
(35USC200-212CHAPTER18—PATENTRIGHTSININVENTIONSMADEWITH
FEDERALASSISTANCEet37CFRPART401-RIGHTSTOINVENTIONSMADE
BYNONPROFITORGANIZATIONSANDSMALLBUSINESSFIRMSUNDER
GOVERNMENTGRANTS,CONTRACTS,ANDCOOPERATIVEAGREEMENTS)et
s’appliqueuniformémentàtouteslesagencesfédérales(prèsde30,incluantleNIH
[NationalInstituteofHealth(USA)],laNASA[NationalAeronauticsandSpace
Administration(USA)],leDOD[DepartmentofDefense(USA)]etleDOE
[DepartmentOfEnergy(USA)])quioffrentdessubventionsàdescentresde
rechercheàbutnonlucratifdontentreautres,lesuniversitésoulespetites
entreprisesoùles«chercheurs-contractants»ytravaillent.Ilfautnoterqueles
chercheurscèdentleursdroitsàleuremployeur.
Certainesconditionss’appliquent:lesrécipiendairesdessubventionsdoivent
,selon
uncalendrierprécis,rapportertouteinventionàl’agencesubventionnaire,l’aviser
s’ilsveulentenretenirlapropriété,déposerdesdemandesdebrevets,négocierdes
licences(plutôtquedescessions)depréférenceauprèsdepetitesentreprises
américaines,pourdévelopperetcommercialisercesinventions,touten
réinvestissantlesprofitsgénérésdansl’éducationetlarecherche.Legouvernement
américainconserveunelicencenonexclusive.L’universitéoulapetiteentreprise
demeurentpropriétairesdelapropriétéintellectuelle.
Legouvernementconserveégalementdesdroits,appelés«March-inrights»,pour
donnerdeslicencesàdestierssilesrésultatsdesrecherchesnesontpas
raisonnablementexploitésparl’entreprisesubventionnaireousonlicencié.Cette
clausen’aétésoulevéeque4foisen30ansmaissurtoutn’aencorejamaisété
appliquée.Danstroiscas,laquestionportaitsurleprixduproduit,maislaLoine
répondpasàcettequestion.Dansundescas,lequatrième,reliéautraitementdela
maladiedeFabry,lelicenciénepouvaitrépondreàlademandedespatientsavant
2011maiscommeaucuneautrecompagnien’auraitpunonplusréussiràobtenir
l’approbationréglementairedelaFDA[Food&DrugAdministration(USA)]pendant
cecourtlapsdetemps,laclausen’apaspuêtreexercéeen2010.Enfait,afin
d’éviterdecréerdesincertitudespourlesinvestisseursetralentirlesobjectifsdela
loiBayh-Dole,ilestpeuprobablequecesclausessoientunjourexercées,d’autant
plusqueleurapplicationrequiertunprocessusrelativementlong(5à8mois),
3
incompatibleavecunesituationd’urgence.Toutefois,ces«March-inrights»
demeurentunoutildenégociationimportantetunincitatifàl’exploitationdes
résultatsderecherche.
Parailleurs,ilfautnoterquel’article28U.S.C.§1498(a)prévoitl’utilisation
immédiate«paretpourlesÉtats-Unis»detoutbrevetaméricain,moyennantune
compensationraisonnableautitulairedubrevet,quel’inventionaitétédéveloppée
oupasavecdesfondsgouvernementaux.
Enconclusion,cetteloi,assezsimpleauniveaudesesprincipesgénéraux,a
permisuneharmonisationdelagestionetdelacommercialisationdelarecherche
subventionnée.Celacorrespondaudéveloppementdesbiotechnologies,des
technologiesdel’informationetàl’augmentationdesinvestissementsprivésdans
cesdomaines.Grâceàcetteloi,auxÉtats-Unis,desmilliersdecompagniesprivées
ontétécréées,desmilliardsdedollarsinvestis,descentainesdebrevetsontété
obtenusetdescentainesd’articlesoudemédicamentsontétédéveloppéset
commercialisés,permettantdedévelopperlesrésultatspréliminairesobtenusgrâce
àdesfondspublics,stimulantl’économieetaméliorantlebien-êtredesaméricains
depuis30ans.
L’avènementdecetteloiaassuréledéveloppementdesofficesde
commercialisationdesuniversitésaméricaines(“TechnologyTransferOffices”ou
“TTO’s”)plusquetoutautreinitiativegouvernementale,universitaire,privéeouautre.
Déjàen2002,lemagazineTheEconomistécrivaitausujetdecetteloi:“possiblythe
mostinspiredpieceoflegislationtobeenactedinAmericaoverthepasthalf-
century”.
2.LasituationauCanada
MalheureusementauCanada,iln’yaaucuneloifédéraleouprovincialequi
réglemented’unefaçonuniformelagestiondesdroitsdePIdécoulantdestravaux
derecherchesubventionnéspardesfondspublics.Chaqueorganisme
subventionnaireadoncdéveloppésespropresrègles.Defaçongénéraledeux
typesdesituationscoexistentcertainsorganismes(surtoutceuxquideparleur
natureaccordentdesfonds)neretiennentpaslapropriétédesdroitsdepropriété
intellectuelle,celle-ciétanttransféréeàl’universitéouaucentrederecherche,
d’autresorganismes(généralementplusactifsdanslarechercheelle-même,comme
parexempleleCNRC[ConseilnationalderecherchesCanada]ouleCRIQ[Centre
derechercheindustrielleduQuébec])conserventlapropriétéetaccordentdes
licences.
Danslesuniversités,selonlespolitiquesuniversitaires(cetterègleaplusieurs
exceptions),chercheursetemployéscèdentleursdroitsàleuremployeurquiles
cèdeàsontouràunorganismedevalorisation.Cedernierestensuitelibrede
4
déposerdesdemandesdebrevetetdenégocier,aucasparcas,lesdroitsreliésà
laPIenaccordantdeslicencesouencédantlesdroitsdePIàdesentreprises
privées.
LeCRSNG[ConseilderecherchesensciencesnaturellesetengénieduCanada],
unorganismefédéral,nerevendiquepasdedroitssurlapropriétéintellectuellemais
promeutl’utilisationetl’exploitationdusavoirafind’assurerlavigueurdel’économie
nationaleetd’améliorerlaqualitédeviedesCanadiens.Lapolitiquereposesurles
principessuivants:
·Encouragerl’utilisationauCanada,auprofitdesCanadiens,des
résultatsdelarecherchemenéeentoutouenpartiegrâceauxfonds
duCRSNG;
·Promouvoirl’établissementdepartenariatsfructueux;
·S’assurerquelesrésultatsdelarecherchepourrontêtrerendus
publics;
·S’assurerquel’octroidudiplômedel’étudiantneserapasretardéen
raisondequestionsrelativesàlaPI;
·Accorderauxchercheursledroitd’utiliserlesavoiroulaPIàdesfins
noncommercialesdanslecadredeleursactivitésd’enseignementou
derechercheultérieures.
Ledépôtdedemandesetl’obtentiondebrevetsnesemblepasfairepartiedes
objectifsimportantsdelapolitiqueduCRSNG.Envertudecettepolitiquefédérale,
depuisdécembre2009,l’accèsauxrésultatsdelarecherchemenéeentoutouen
partiegrâceàdesfondsduCRSNGpeutprendredifférentesformes:librediffusion
sansaucunerestriction;délivranced’unelicenceexclusiveounonexclusive;droits
dePIconjoints;maisaussicessionpartielleoutotaledesdroitsdepropriété.
Delamêmefaçon,aupointdevuedelaprovincedeQuébec,lesorganismes
subventionnairescommeleFRSQ[FondsdelarechercheensantéduQuébec]ne
retiennentpasdedroitdepropriété.LePland’actionsurlagestiondelapropriété
intellectuelledanslesuniversitésetlesétablissementsduréseaudesantéetdes
servicessociauxoùsedéroulentdesactivitésderecherche,publiéparle
gouvernementquébécoisen2002,établitquelesdroitssonttransférésdes
chercheurs,deshôpitauxuniversitaires,desuniversitésetdesorganismes
subventionnairesversunorganismedevalorisation,pouravoiruneseuleentité
responsabledelavalorisationdelarecherche.Lesprofessionnelsen
développementdesaffairesquitravaillentauseindecesorganismesdevalorisation
cherchentensuitedespartenairesd’affairesetnégocientdesententesde
collaborations,deslicences,depréférence,maisaussidescessions,touten
impliquantlechercheur.
LaStratégiequébécoisedelarechercheetdel’innovation2010-2013du
gouvernementduQuébecréfèreàpeineàlapropriétéintellectuellesansélaborer
aucunelignedirectrice.Ils’agitlàd’unelacuneimportante.
5
L’ensembledecesinitiatives,toutesdifférenteslesunesdesautres,donneun
résultatplusquemitigéauCanadaencomparaisonàlasituationaméricaine.Ily
auraitpeut-êtrelieudeprendreacteetd’agir…
3.LasituationenEurope
Lasituationeuropéennen’estguèremieuxquelasituationcanadienneavec,
commecomplexitésadditionnelles,lesdifférencesétatiquesetculturelles.Iln’ya
pasd’équivalentàlaloiBayh-Dole,etlesproblèmesrencontrésportentplutôt1)sur
desclausesénonçantl’obligationdecommercialiserdansunseuldesÉtats
membres,cequipeutempêcherlalibrecirculationducapitalintellectueletest
interditet2)surlescontraintesreliéesauxsubventionsd’unÉtatmembrequiontun
effetnégatifsurlaconcurrenceaveclesautresétatsmembresquisontinterditesen
vertuduTraitésurlefonctionnementdel’Unioneuropéenne.
4.LasituationenAsie
Lasituationasiatiqueesttrèsdivisée.Certainspays,telslaCorée(paystrès
importantenmatièrededépôtdebrevets)etl’Inde,ontmisdel’avantdesinitiatives
inspiréesdeBayh-Dolepourdynamiserlacommercialisationdeleurs
développementtechnologiques.Iln’yaqu’àlireleprojetdeloiindien »Protection
andUtilizationofPublicFundedIntellectualPropertyBill »,quiapourbutdefaireen
sortequel’Indesoitreconnueunpaysinnovateurplutôtqu’unpaysquicopie,en
incorporantdesprincipesportantsurl’obligationdebreveterafindedivulguerles
connaissances,laresponsabilitédetransférerlatechnologieetledroitàdes
royautéspourleschercheurs,pours’enconvaincre.
5.Conclusion
Bienquecertainsdétracteursprétendentquelesorganisationsfaisant
traditionnellementdelarecherche,telleslesuniversités,sedétournentdela
recherchefondamentaleetontmodifiéleurssujetsderecherchedanslebut
d’augmenterleursrevenus,nousestimonsqu’ilfautplutôtretenirquelefaitde
déposerdesdemandesdebrevetreprésenteunevoieadditionnellepourpublierdes
résultatsderecherche.
Également,ilfaudraitnoterquesansl’apportd’investissementsprivés,lesrésultats
préliminairesgénérésdanslescentresderecherchenesontpasexploitésetne
cheminentquelentementverslequotidiendupublic.
6
L’harmonisationdespolitiquesentrelesdiversorganismesfacilitelarechercheetle
développement.L’obligationdedéposeretd’obtenirdesbrevetsnepeutquerendre
unpaysouunerégionpluscompétitiveàl’échellemondiale.Ilesttempsquele
Canada(etnosprovinces)prennel’exempledelaloiBayh-Doleausérieux.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelle
danstouslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marques
decommerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
7
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDE
LAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
MarquesdecommercedeROBIC,
SENCRL(«ROBIC»)