Le droit d’auteur vu par les tribunaux en 2010 : un survol de cinq décisions d’intérêt
LEDROITD’AUTEURVUPARLESTRIBUNAUXEN2010:
UNSURVOLDECINQDÉCISIONSD’INTÉRÊT
CATHERINEBERGERON*
ROBIC,S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Introduction
1.ConstructionDenisDesjardinsinc.c.Jeanson1.1Lesfaits
1.2Ladécisiondepremièreinstance
1.3Lesquestionsenlitigeenappel
1.4L’analyseetlesconclusionsdelaCourd’appel
2.Jamc.ÉditionsTrois-Pistoles2.1Lesfaits
2.2Lesquestionsenlitige
2.3LacompétencedelaCourduQuébec
2.4L’analyseetlesconclusionsdelaCour
3.EntralGroupInternationalInc.c.MCUEEnterprisesCorp.
3.1Lesfaits
3.2Lesquestionsenlitige
3.3L’analyseetlesconclusionsdelaCour
4.Coulombec.ParcmaritimedeSt-Laurentdel’Îled’Orléans
4.1Lesfaits
4.2Lesquestionsenlitige
4.3L’analyseetlesconclusionsdelaCour
5.9038-3746QuébecInc.etal.c.MicrosoftCorp.5.1L’historiquejudiciaireetlesfaits
5.1.1PoursuitedeMicrosoftpourviolationscommisesenvertudela
Loisurledroitd’auteuretdelaLoisurlesmarquesde
commerce
5.1.2CondamnationdudéfendeurCerrellipouroutrageautribunal
5.2L’affaireMicrosoft-appeldudéfendeurCerrelliquantàlapeine
infligéeparlaCourfédérale
©CIPS,2011.*Avocateetagentedemarquesdecommerce,CatherineBergeronestmembredeROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats,d’agentsdebrevetsetd’agentsdemarquesde
commerce.Publiéà(2011),22:2Cahiersdepropriétéintellectuelle.Publication408.
2
Conclusion
Introduction
Alorsquel’année2010marquel’adoptioncontroverséeduprojetdeloiC-32
1du
gouvernementconservateurquiaurasuscitémaintesréactionsetaniméplusieurs
discussions,ledroitd’auteurseserafaitbeaucoupplusdiscretdevantlestribunaux
aucoursdeladernièreannée.OutrelesdécisionsimpliquantlaCommissiondu
droitd’auteurduCanada,quinesontpasviséesparlaprésenterevue
jurisprudentielle,lesintéressésn’auronteuen2010quequelquesdécisionsdedroit
d’auteurcroustillantesàsemettresousladent.
Nousavonstoutefoispusélectionnercinqdécisionsqui,d’unefaçonoud’uneautre,
ontretenunotreattention.Ilseradoncquestionci-aprèsi)deplansdemaisonetde
l’évaluationdeleuroriginalité,ii)del’interprétationdelarelationd’affairesentre
deuxcollaboratricesafindedéterminersiunecommanded’œuvreouunelicence
implicitepouvaits’endégager,iii)del’évaluationdesdommagespréétablisauxquels
letitulairedevraitavoirdroitdansuncasdeviolationflagranteetdélibérée,iv)de
l’évaluationdelaperteéconomiquesubieetdel’atteinteauxdroitsmorauxde
l’artistedanslecasoùl’œuvreaétédétruite;etv)desgravesconséquencesquele
nonrespectd’uneordonnanced’injonctionpermanentepeutengendrer.
1.ConstructionDenisDesjardinsinc.c.Jeanson
2
Commecertainesautresdécisionsrenduesen2010
3,lesfaitsdecetteaffaire
concernentlareproductionnon-autoriséed’unplandemaison.Originalunplande
maison?LaCourd’appelduQuébecpasseenrevueletestapplicableenmatière
d’originalitéetrappellequ’iln’estpasnécessairequ’uneœuvre,quoiquebanaleà
certainségards,soitcréativeounouvellepourbénéficierd’uneprotectionenvertu
delaLoi.
1.1Lesfaits
Approchéeparlesintiméspourlaconstructiond’unerésidenceselonunmodèlede
maisonqu’elleaconçu,l’appelante,uneentreprisedeconstructionrésidentielle,leur
1VisantlamodificationdelaLoisurledroitd’auteur,L.R.C.1985,ch.C-42.Ci-aprèségalementla
«Loi».
2ConstructionDenisDesjardinsinc.c.Jeanson,[2010]R.J.Q.1600(C.A.Q.,lesjugesHilton,Bich
etGagnon.).
3IncluantnotammentConstructionsPremièreClasseinc.c.Beaulieu,2010QCCQ1710,J.E.2010-
662(C.Q.,lejugeCoderreNovaConstructionplus(Jean-PierreRioux)inc.c.Gagnon,2010QCCS
4463,J.E.2010-1821(C.S.Q.,lejugeÉmond).
3
confectionnedesplans.Aprèsplusieurséchanges,commentairesetcorrections
apportéesauxplans,lesintimésdécidentfinalementdenepascontracteravec
l’appelantemaisplutôtd’agiràtitred’auto-contracteurpourfairebâtirlamaison
dessinéeparl’appelante.Lesintiméstententdeluiacheterlesplansdemaison
mais,n’arrivantpasàs’entendresurunprixdeventeavecl’appelante,ilsse
tournentversunarchitecteafindefairepréparerdesplanssemblablesàceuxde
l’appelante,plansquiserventàlaconstructiondeleurmaison.
Convaincuequelesintimésontplagiésesplansdemaisonpourconstruireeux-
mêmesleurrésidence,l’appelanteleurréclameunesommetotalede55000$pour
pertedebénéficesurlaconstructiondeladiterésidence,etàtitrededommages
exemplairespourl’utilisationillégaleetintentionnelledesesplans.
1.2Ladécisiondepremièreinstance
BienquelaCourduQuébec
4reconnaissequelesplansontétécopiésdefaçon
intentionnelleetdélibérée,ellerejettenéanmoinsl’actiondel’appelanteendécidant
quelesplanslitigieuxn’ontpasledegréd’originalitérequispourbénéficierdela
protectionofferteparlaLoipuisquecesplansnemontrentaucuncaractèrenovateur
ouparticulierreliéàleurscaractéristiques.
5
1.3Lesquestionsenlitigeenappel
L’affairedontlaCourd’appelestsaisiesoulèvedoncdeuxquestions;lapremière
consisteàsedemandersilesplansencauseontl’originalitérequisepourenfaire
desœuvresprotégéesparlaLoi,l’autreconcernel’évaluationdumontantqui
devraitêtreaccordéàl’appelanteàtitrededédommagement,lecaséchéant.
1.4L’analyseetlesconclusionsdelaCourd’appel
Enreconnaissantd’entréedejeuque«[l]esintimésontconstruitleurmaisonen
copiantsansvergognelesplansdel’appelante»
6,ilnefaitaucundoutedansl’esprit
desjugesdelaCourd’appelquelecomportementdesintimésnepeutque
constituerunactedeplagiat.Toutefois,pourqu’ilyaitviolationdesdroitsde
l’appelante,encorefaut-ilquecettedernièrepuissedémontrerquel’œuvreen
questionconstitueuneœuvreoriginaleprotégéeparlaLoi.
4ConstructionDenisDesjardinsinc.c.Jeanson,J.E.2008-1305(C.Q.,JugeBuffoni).
5Cetteconclusionestfondéesurl’affaireBetaplexinc.c.B&AConstructionLtée,2006QCCA886,
J.E.2006-1388(C.A.Q.,lesjugesBeauregard,ChamberlandetRobert)qui,commelerappellela
Courd’appeldanslaprésenteaffaire,neseproposepasd’ajouterauxcritèresdégagésparlaCour
suprêmeenmatièred’originalitémaisqui,aucontraire,doitêtrelueàlalumièredel’arrêtCCH.
6Supra,note2,paragraphe1.
4
Danssonanalyseducritèredel’originalité,laCourd’appels’appuiesurladécision
delaCoursuprêmeCCHCanadienneLtéec.BarreauduHaut-Canada
7qu’ellecite
largement.LaCourrappelleentreautresqu’uneœuvreoriginaleestnonseulement
«uneœuvrequiémaned’unauteuretquin’estpasunecopied’uneautreœuvre»,
mais«[e]lledoitenoutreêtreleproduitdel’exercicedutalentetdujugementd’un
auteur».
8Lesélémentsdecréativitéoudenouveauté,danslesensd’uniqueou
d’inventif,nesontdoncpasdesélémentsessentielsàl’originalité.
9
Ensefondantsurcesprincipesdel’affaireCCH,laCourd’appelraisonnecomme
suitpourconclurequelesplansdel’appelantebénéficientdelaprotectionaccordée
parlaLoi:Certainement,sil’agencementdesarrêtsdansunrecueil
(compilation)passeletestdel’originalitéauxfinsdelaLoisurledroit
d’auteur,onvoitmalcommentcepourraitnepasêtrelecasdes
plansdontilestquestionici,etce,mêmesilesélémentsretenuset
agencésn’ontparhypothèsepasdevaleurartistiqueparticulière,
sontbanalsoudonnentunrésultatqu’onpourraitjugersansgrande
valeuresthétiqueouconformesimplementaugoûtdujour.
10
Ayanttranchéenfaveurdel’appelantesurlapremièrequestiondelaviolationde
sesdroitsd’auteur,laCourd’appelluiaccordelasommede12500$àtitrede
dommages-intérêtscompensatoires,équivalantaumoyentermeentrelasomme
offerteparlesintiméspourl’achatdesplans(5000$),etlasommeréclaméepar
l’appelante(20000$).
Quantauxdommagespunitifs,laCourrappellequel’attributiondecetypede
dommagesn’estpasspécifiquementprévuedanslaLoi,toutenconsentant
néanmoinsqu’ilssontreconnusetcourammentoctroyésenfonctiondudroit
commundelaprovincedanslaquellel’actionestintentée.
11Comptetenudetoutes
lescirconstancesdel’espèce,laCourestimequ’unesommede5000$àtitrede
dommagespunitifsestappropriée.
7CCHCanadienneLtéec.BarreauduHaut-Canada,[2004]1R.C.S.339.Ci-après«CCH».8Ibid,paragraphe25.
9Defaçonintéressante,laCourd’appelmentionneaupassageque,contrairementàceque
prévoyaitlaLoienvigueuravantlaréformede1988,lesœuvresarchitecturalesn’ontpasàposséder
unedimensionouunevaleurartistique.Ainsi,danssonévaluationducritèred’originalité,laCourne
doitpasêtreplussévèreenverslesœuvresarchitecturalesoulesplansqu’enverslesautrestypes
d’œuvresprotégéesenvertudelaLoi.Supra,note2,paragraphe14.
10Supra,note2,paragraphe17.11AuQuébec,unetellecondamnationpouratteinteintentionnelleaudroitd’auteurpourraittrouver
sonfondementdanslesarticles1621C.c.Q.etlesarticles6et49delaChartedesdroitsetlibertés
delapersonne.
5
2.Jamc.ÉditionsTrois-Pistoles12
Cetteaffairedépeintlasituationtypiqued’unedisputequantàlapublicationde
photographiesetn’auracertainementpaslebénéficed’avoirfaitavancerl’étatdu
droitsurlaquestion.Toutefois,ellerappellel’importancedescirconstancesetdes
conclusionsquisedégagentducomportementdespartiesenl’absenced’une
ententeécrite.Leconsentementestd’abordetavanttoutunequestiondefaitsetde
circonstances.
2.1Lesfaits
Lademanderesse,SoniaJam,estunephotographeprofessionnelle.La
défenderesse,LouiseSigouin,estpassionnéeparlescommercesetlesmeubles
anciens.Àl’automne2000,lesdeuxamiesdécidentdecombinerleursintérêtspour
créerunlivrerépertoiresurlescommercesanciensduQuébec.Ilestentenduque
LouiseSigouinferaitlesinterviewsetécriraitlestextes,alorsqueSoniaJam
prendraitlesphotographiesdesgensetdescommerces.Cetteententen’estjamais
miseparécrit.
En2001,l’amitiéentrelesdeuxfemmessedétérioreetSoniaJam,quiadéjàpris
certainesphotographiesdecommerces,seretireduprojet.LouiseSigouindécide
toutdemêmedepoursuivrelacréationdulivre,assistéedenouveauxphotographes.
En2003,SoniaJamremetsesphotographiesprisesen2000àLouiseSigouin.En
2005,elleacceptemêmedeluirendreunserviceenphotographianttrois
commercesanciens.
LesÉditionsTrois-Pistolespublielelivre«LescommercesimmortelsduQuébec»
en2005,etlaphotographeJamprétendquec’estaulancementqu’elleaconstaté
quecertainesdesesphotographiesétaientreproduitesdanslelivre,sansson
consentement.Mécontente,laphotographepoursuitlesÉditionsTrois-Pistolesainsi
quel’auteureenviolationdesesprétendusdroitsd’auteur,etelleleurréclame
solidairementdiversdommages.
Poursapart,l’auteureplaidequ’elleainitiéleprojetetqu’elleesttitulairedesdroits
d’auteursurlesphotographiesquiontfaitl’objetd’unecommandeausensdelaLoi.
Subsidiairement,elleplaidequ’ilexisteunelicenceimplicitequiluipermetla
publicationdecesphotographies.
2.2Lesquestionsenlitige
12Jamc.ÉditionsTrois-Pistoles,2010QCCQ9886(C.Q.,lejugeFradette).
6
CetteaffaireamènelaCouràseprononcersurla«titularité»dudroitd’auteurrelatif
auxphotographiespubliéesdanslelivredeLouiseSigouin.LaCourdoitdonc
répondreàlaquestiondesavoirsil’auteureaplacéunecommandeausensde
l’article13(2)delaLoiet,enl’absenced’unetellecommande,silaphotographea
consentiàunelicenceimplicitedepublication.
2.3LacompétencedelaCourduQuébec
LaCourrappelletoutd’abordsacompétenceàdéciderd’unrecoursfondésurlaLoi.
Elleciteentreautresunpassagedel’arrêtdelaCoursuprêmeDesputeauxc.
ÉditionsChouette(1987)inc.
13àl’effetque:
Àmoinsquelelégislateurfédéralneconfieàuntribunalspécifique
unejuridictionexclusivesurunematièrerelevantdudroitfédéral,les
tribunauxcréésparlaprovinceenvertudesacompétencegénérale
surl’administrationdelajusticeaurontcompétencesurtoutematière,
juridictionsconfondues(H.BrunetG.Tremblay,Droitconstitutionnel
(4
eéd.2002),p.777).14
Quiplusest,enautantquelemontantdesdommagesréclaméssoitdela
compétencedelaCour,«riendansleCodecivilduQuébec,dansleCodede
procédurecivileduQuébecetdanslaConstitutionnelimitelacompétencedela
CourduQuébecàl’égarddelaLoisurledroitd’auteur».
15
2.4L’analyseetlesconclusionsdelaCour
Celaétantétabli,laCourentreprenduneanalysedelapreuve,travaildifficiledans
lamesureoùelleconfrontéeàdestémoignagesdivergentsquantauxmodalitésde
l’ententeentrelesdeuxcollaboratrices,quantàlapersonnequiseraitl’initiatricedu
projetet,surtout,quantàlaconnaissancedeSoniaJamdufaitquecertainesdeses
photographiesseraientpubliéesdanslelivre.L’issueduprésentlitigegravitedonc
essentiellementautourdelaquestionduconsentement.
Enconsidéranttouslesélémentsdepreuveversésaudossieretengardantà
l’espritleprincipeposéparl’article2844C.c.Q.,laCourretientcertainsélémentsde
preuveclésquilapoussentàcroirequeSoniaJamsavaitquesesphotographies
seraientpubliéesdanslelivrequiafaitl’objetdeleurprojetcommunetduquelelle
s’estretirée.
13Desputeauxc.ÉditionsChouette(1987)inc.,[2003]1R.C.S.178,auparagraphe43.
14Supra,note12,auparagraphe9.
15Supra,note12,auparagraphe13.
7
SelonlaCour,ilestpeuprobablequelaphotographen’aitpassuspectéqueles
photographiesprisesen2005pourraientêtreintégréesaulivre.Deplus,laCour
conçoitmalquelademanderessen’aitpasquestionnéladéfenderessesurlesujet
dulivrefaisantl’objetdulancementdenovembre2005lorsqu’ellereçoituncarton
d’invitation.Quiplusest,l’attitudeaimable,sourianteetdétenduedelaphotographe
durantlelancementestinconciliableavecsadéclarationqu’elleauraitété
«assommée»envoyantsesphotographiesdanslelivrelesoirdulancement.
Àlumièredescirconstancesetdelapreuve,laCourrejettel’actiondela
demanderesseenconcluantcommesuit:Àl’instardujugeAndréRochondansl’affaireLapierre,laconduite
despartiesconforteleTribunaldanssaconclusion.SoniaJama
consentiàlapublicationdesesphotographies.Elleenaelle-même
remisescertainesàLouiseetàl’occasionl’aconseilléedansson
choix.Ellen’afaitpreuved’aucuneréticenceetd’aucuneréserve
quantàleurutilisation.LouiseSigouinaagiavecl’accorddeSonia
Jamsicen’estexpressdumoinstacite.Enconséquenceledroit
d’auteurn’estpasviolé.
16
Quantauxphotographiesprisesen2005,laCourestd’avisquelaphotographea
acceptéunecommandeausensdelaLoi,etdoncquel’auteureétaittitulairedes
droitssurcesphotographies.
3.EntralGroupInternationalInc.c.MCUEEnterprisesCorp.
17
Cetteaffairearetenunotreattentionnotammentconcernantlaquestiondes
dommages-intérêtspréétablisetl’octroidedommagespunitifsetexemplaires.
Saisied’uneaffaireoùlaviolationdedroitd’auteuralléguéeestmanifesteetoùles
faitsdémontrentclairementl’inconduitecontinueetdélibéréedesdéfendeurs,la
Courestappeléeàévaluercesdommagesàl’intérieurdesbarèmesimposésparla
Loietlesprécédents.
3.1Lesfaits
Envertudecontratslicencequ’elleaconclusindividuellementaveclesmaisonsde
disquedemanderesses,parailleurstitulairesdudroitd’auteursurlesœuvres
musicalesfaisantl’objetduprésentlitige,lademanderesseTCWorldwideLimited
(TCW)esttitulairedesdroitsexclusifsrelativementàlareproduction,ladistribution
etl’utilisationpardestiers-demêmequ’àl’autorisationdecesactes–desœuvres
16Supra,note12,auparagraphe89.
17EntralGroupInternationalInc.c.MCUEEnterprisesCorp.(2010),84C.P.R.(4th)175(C.F.;le
jugeRussell).
8
enquestion.LademanderesseEntralGroupInternationalInc.(EGI-Canada)est
quantàelletitulairedesdroitsd’exploitationdesdroitsdeTCWauCanada,y
comprislesdroitsqu’elledétientsurcesœuvresmusicales.
LadéfenderesseMCUEEnterpriseCorp.fournitdesservicesdedivertissementde
karaokéaupublic.Lesdeuxautresdéfendeursensontsesdirigeants.Lesactes
reprochésauxdéfendeurssontceuxd’avoiracquisdescopiesdesœuvresetdeles
avoirreproduiteseninstallantdescopiessurunsystèmeinformatiquespécialisé
conçupourpermettreauxusagers,enéchanged’undroit,d’exécuterpubliquement
lesœuvres,letoutsansl’autorisationdesdemanderesses.
Malgrél’envoidelettresdemiseendemeureauxdéfendeursetmalgrécertaines
tentativeséchouéesdeconclureunelicenced’exploitationenbonneetdueforme
aveceux,EGI-Canadan’arrivepasàréglerlasituationetlesdéfendeurscontinuent
d’utiliserlesœuvresmusicalessansautorisation.
Dansuntelcontexte,lesdemanderessesdécidentdeprésenteràlaCourune
requêteenjugementsommairevisantl’octroidedommages-intérêtspréétablis,des
dommages-intérêtspunitifsetexemplairesetdesmesuresderedressementpar
voied’injonction,demêmequelesdépensavocat-client.
3.2Lesquestionsenlitige
LaCourestsaisiededeuxquestionsenlitige,l’unevisantprincipalementà
déterminers’ilexisteunevéritablequestionlitigieuseencequiconcernela
responsabilitédesdéfendeursenverslesdemanderesses,etl’autrevisantà
déterminerlesdommages-intérêtsoulesautresmesuresderedressement
appropriésdanslescirconstances.
3.3L’analyseetlesconclusionsdelaCour
LaCourretientlathèsedesdemanderessesqu’aucunevéritablequestionlitigieuse
n’aétésoulevéedanslaprésenteaffaire.Leparagraphe3(1)delaLoiénonce
clairementqueletitulairedudroitd’auteuraledroitexclusifdereproduireou
d’exécuteruneœuvreoud’autoriserdespersonnesàlefaire.Ainsi,toutepersonne
quiselivreàcesactivitéssansleconsentementdutitulaireporteatteinteàsondroit
d’auteur.Or,laprésentationnonautoriséed’uneœuvredansunétablissement
commercialconstitueuneviolationdudroitdutitulaired’exécuterl’œuvreenpublic.
Del’avisdelaCour:Lesdemanderessesontclairementétablilebien-fondédeleur
demandeenvued’obtenirunjugementsommaireenvertudes
Règlesetlesdéfendeursn’ontpasdémontrél’existenced’une
9
véritablequestionlitigieuse.Enfait,lesdéfendeursn’ontmêmepas
tentéd’établirl’existenced’unevéritablequestionlitigieuse.
Lapreuveétablitclairementquelesmaisonsdedisques
demanderessessonttitulairesdesdroitsd’auteursurlesoeuvreset
qu’ilexistedesdroitsdelicenceentrelesmaisonsdedisques
demanderesses,TCWetEGI-Canadapourl’exploitationdesoeuvres
auCanada.Lapreuveétablitégalement,àl’égarddetousles
défendeurs,laviolationinitialeetlaviolationàuneétapeultérieure
parlareproduction,l’exécution,l’importationetl’autorisation.La
seulequestionquiexigedélibérationdanslaprésenteinstanceestla
mesurederedressementdemandéeparlesdemanderesses.
18
Quantàl’évaluationdesdommages-intérêtspréétablistelqueleprévoitl’article38.1
delaLoi,laCourdoitdéterminersilesdemanderessesontdroitàlaréclamation
maximalede20000$parœuvreayantfaitl’objetd’uneviolation,totalisant140000$.
Dansl’exercicedesonpouvoirdiscrétionnaired’octroyerdesdommages-intérêts
préétablis,laCourdoittenircomptedetouteslescirconstancesdel’espèce,
notammentlescirconstancesénuméréesauparagraphe38.1(5)delaLoi,soit,i)la
bonneoumauvaisefoidudéfendeur;ii)lecomportementdespartiesavant
l’instanceetaucoursdecelle-ci;iii)lanécessitédecréeruneffetdissuasifàl’égard
deviolationséventuellesdudroitd’auteurenquestion.
Àlumièredetouteslescirconstancesdevantelle,laCourretientparticulièrement:i)
quelapreuveétablitclairementlaviolationinitialeetlaviolationàuneétape
ultérieuredesœuvres,ii)quelesdéfendeurssavaientqu’ilscommettaientdes
violations,qu’ilsonttoutsimplementpoursuivileursactivitésnonautoriséesmalgré
leseffortsrépétésdesdemanderessespourfairecessercesactivités,iii)queles
défendeursn’avaientaucuneobligationàsignerunaccorddelicenceavecEGI-
Canadaetqu’illeursuffisaitdecesserleursactivitésnonautorisées,etiv)quel’on
pouvaitprésumerquelesdéfendeursn’avaientrienàdirepoursedéfendreenne
produisantpasdemémoiredanslecadredelaprésenterequêteenjugement
sommaire.
Considérant«l’extrêmemauvaisefoidesdéfendeurs,leurconduiteinexcusabletant
avantquependantl’instanceetlanécessitépourlaCourd’infligerunepeinesévère
quiaurauneffetdissuasifsurlesdéfendeursetsurtouteautrepersonnequipourrait
êtretentéedetirerdesrevenusd’uneentrepriseenfaisantfidesdroitsclairement
établissurdesœuvresprotégéesparledroitd’auteur»
19,laCourfixelemontant
desdommages-intérêtspréétablisà15000$parœuvreayantfaitl’objetd’une
violation,pouruntotaldu105000$.IlestànoterquelefacteurquiincitelaCourà
18Supra,note17,auxparagraphes39et40.19Supra,note17,auparagraphe46.
10
nepasaccorderlemontantmaximalréclaméestqu’iln’yapaseud’ordonnances
antérieuresdontlesdéfendeursauraientfaitfi.
20
Auchefdesdommagespunitifsetexemplaires,laCouroctroieauxdemanderesses
unesommede100000$considérantquelesdéfendeurs,entreautres
comportementsrépréhensibles,onteuuneconduitepréméditéeetdélibérée,onteu
l’intentiondetirerunrevenudel’exploitationdesdroitsdesdemanderessesdansle
coursdesactivitésdeleurentreprise,ontcavalièrementpersistédansleurconduite
répréhensiblesurunelonguepériodedetemps,ontdissimulécetteconduite
répréhensible,n’ontproduitaucundocumentacceptableniélémentdepreuvepour
expliquer,justifierouatténuerlanaturemalveillantedeleurconduite,etonttout
simplementfaitmontredeméprisarrogantàl’endroitdesdroitsdesdemanderesses.
LaCourfaitégalementdroitàlademanded’injonctionpermanenteetoctroiedes
dépensavocat-clientcomptetenudelaconduitedesdéfendeurs.
4.Coulombec.ParcmaritimedeSt-Laurentdel’Îled’Orléans
21
Lestribunauxsontsouventconfrontésàdessituationsoùdesœuvressont
illégalementreproduites,exécutées,communiquées,modifiées,voiremême
mutilées.Qu’enest-illorsquel’œuvreenquestionestdétruite?LaCourduQuébec
aeuàévaluerl’étenduedesdommagessubisparsonauteurnonseulementquant
àlapertedel’œuvreentantquesupportmatériel,maisaussiquantàl’atteinteaux
droitsmorauxetàl’intégritédel’œuvre.
4.1Lesfaits
Ledemandeurestunartistesculpteurdontl’unedesœuvresestinstalléedansle
ParcmaritimedeSt-Laurentdel’Îled’Orléansen1998.Lesfaitsetcirconstances
démontrentquelasculptureenquestionestalorsdonnéeàlamunicipalité
défenderesse.
Dixansplustard,aumotifquecettesculptureconstitueundangerpotentielpourles
passants,lamunicipalitélafaitdéplacerdansunesectionentreposageduParc
maritime.Boulonnéesurdesblocsdeciment,lasculpturedudemandeurest
lourdementendommagéelorsdesontransport.Quelquesjoursplustard,agissant
surlesinstructionsd’unemployémunicipal,unferrailleurendisposedéfinitivement.
20LaCourmotivesonraisonnementenfaisantréférenceauxdécisionsMicrosoftCorp.c.9038-3746
QuébecInc.,2006FC1509(F.C.)etLouisVuittonMalletierS.A.v.Yang,2007FC1179(F.C.).
21Coulombec.ParcmaritimedeSt-Laurentdel’Îled’Orléans,2010QCCQ8917(C.Q.,lejuge
Tremblay).
11
Lesdéfenderessessontpoursuiviesparledemandeurpourlapertedesasculpture
etl’atteinteàsesdroitsmoraux.
4.2Lesquestionsenlitige
LadivisiondespetitescréancesdelaCourduQuébecdoitdécidersil’artisteadroit
d’êtreindemnisépoursaperteetsioui,àcombiencettepertepeutêtreévaluée.
4.3L’analyseetlesconclusionsdelaCour
Ilnefaitpasdedoutequelasculptureappartientàlamunicipalitéàquil’œuvrea
étédonnéeparsonauteur.Enluitransférantsonœuvre,ledemandeurluiacédé
lesdroitsdepropriétésurl’objettelsquedéfinisàl’article947duC.c.Q.
22LaCour
rappelletoutefoisqueletransfertdel’objet,enl’absenced’uncontratécrit,
n’entraînepaslacessiondesdroitséconomiquesetdesdroitsmorauxquele
demandeurpourraitprétendreavoirdansl’œuvrequ’ilacrééeentantqu’auteur.
LaCourconclutque:[L]’actedeplacerl’œuvred’artendommagéedansunsite
d’entreposagesanssurveillanceoùunemployémunicipalpeutsans
autorisation,enremettrelapossessionàunferrailleurconstitueune
violationdudroitàl’intégritépréjudiciableàl’honneuretàla
réputationdel’auteur.LamunicipalitéetleParcmaritimeont
manifestéuneinsoucianceàl’égarddustatutd’œuvreartistiquede
lapiècedonnéeparledemandeurconstituantainsiunefautevisée
tantparlaLoisurledroitd’auteurqueparl’article1457duCodecivil
duQuébec.»
23
Quantaumontantdel’indemnité,laCourn’estpasprêteàaccorderaudemandeur
lescoûtsdereproductionqu’ilréclame,notammentenraisondufaitquelevéritable
propriétairedel’œuvreestlamunicipalité,etqueledemandeurestégalementen
partieresponsabledesdommagessurvenusayantétéinformédelapossibilitéque
sasculpturesoitrelocalisée,sanstoutefoisdonneràlamunicipalitédesdirectives
quantauxmesuresdeprécautionàprendrelorsdesondéplacement.
Bienqueledemandeurseretrouvedansunesituationoùiln’estplusenmesure
d’exploiterlesdroitséconomiquesrattachésàl’œuvredétruite,laCournepeutse
22Article947C.c.Q.:«Lapropriétéestledroitd’user,dejouiretdedisposerlibrementet
complètementd’unbien,sousréservedeslimitesetdesconditionsd’exercicefixéesparlaloi.Elle
estsusceptibledemodalitésetdedémembrements.»
23Supra,note21,auparagraphe24.
12
résoudreàaccorderdesdommagesrelativementàcesdroitséconomiques
rattachésàlapossibilitépourl’auteurdereproduirel’œuvreetdelamodifier.Force
estdereconnaîtrequecesdroitss’appliquentdifficilementàunesculpture.
Ledemandeursevoitnéanmoinsoctroyerlasommede4500$pourlaperte
économiquesubieenraisondeladestructiondel’œuvreetàtitredecompensation
pourl’atteinteàsesdroitsmorauxquelaCourqualifiede«dommagesmoraux
découlantd’uneatteinteaustatutdel’artisteetàsonœuvre».
24
5.9038-3746QuébecInc.etal.c.MicrosoftCorp.
25
L’intérêtdecetteaffairenerésidepastantdanssesfaitsquedansson
enseignementquantauxlourdesconséquencesqu’uneviolationàlaLoisurledroit
d’auteurpeutentraînerpourdespersonnesquibafouentaveuglementlesdroits
d’autruiet,ausurplus,violel’injonctionpermanenteprononcéeafinderétablirces
droits.
5.1L’historiquejudiciaireetlesfaits
5.1.1PoursuitedeMicrosoftpourviolationscommisesenvertudelaLoisur
ledroitd’auteuretdelaLoisurlesmarquesdecommerce
L’affairedontlaCourd’appelfédéraleestsaisiedécouled’unjugementrendule17
janvier2007parlejugeHarringtondelaCourfédérale
26.Danssonjugement,dontil
n’estpasnécessairederésumertouslesfaits,laCourfédérale:
-reconnaitlavaliditéde25droitsd’auteuretde10marquesde
commercedétenusparlademanderesseMicrosoft;
-prononcelaviolationdecesdroitsparlesdéfendeursayant
notammentimportéauCanadadesœuvresprotégéescontrefaites
danslebutdelesoffrirenvente,delesvendreetdelesmettreen
circulation;
-ordonnelaremisedumatérielcontrefaitàlademanderesse;
-accordeàlademanderesselemontantmaximalde20000$par
violationàtitrededommages-intérêtspréétablis(pouruntotalde
500000$);
-accordeàlademanderesselasommede200000$àtitrede
dommages-intérêtspunitifs(dont100000$doiventêtrepayésparun
desdéfendeurspersonnellement(CarmeloCerrelli)et100000$
24Supra,note21,auparagraphe33.259038-3746QuébecInc.etal.c.MicrosoftCorp.,2010CAF151(C.A.F.,lesjugesLétourneau,
TrudeletNoël).Ci-après«l’affaireMicrosoft».
26Microsoftc.9028-3746QuébecInc.(2006),57C.P.R.(4th)204(C.F.,lejugeHarrington).
13
doiventêtrepayésconjointementetsolidairementparlessociétés
défenderesses);
-ordonneuneinjonctionpermanenteinterdisantauxdéfendeurs,entre
autreschoses,decontrefairedirectementouindirectementles
marquesdecommercedelademanderesse,decommercialiserde
manièretrompeusedesmarchandisesoudesservices,ainsiquede
fabriquer,vendre,distribuer,posséderouimporterauCanadades
exemplairescontrefaitsdes25programmesinformatiquesetdes
produitsconnexesenlitigedanslaprésenteaffaire,oudefairedela
publicitéàleursujet.
5.1.2CondamnationdudéfendeurCerrellipouroutrageautribunal
Quelquesmoisplustard,ledéfendeurCerrelliplaidecoupableàdeuxaccusations
d’outrageautribunalpouravoir,entreautres,etenviolationdel’ordonnance
d’injonctionpermanente,euensapossessionenvuedeventeetdemiseen
circulation88unitésdelogicielscontrefaitsencontraventiondel’alinéa27(2)(d)de
laLoi.
LejugeBeaudrydelaCourfédéraleluiimposedeverseruneamendede50000$
pourchaqueinfraction,dansles120jourssuivantladatedel’ordonnance,àdéfaut
dequoiunepeined’emprisonnementdesoixantejoursdevraitêtrepurgéeparle
défendeur.
27
5.2L’affaireMicrosoft-appeldudéfendeurCerrelliquantàlapeineinfligéepar
laCourfédérale
Dansl’affaireMicrosoft,l’appelant(Cerrelli)sepourvoitcontrelalégalitéetla
sévéritédelapeineinfligéeparlejugeBeaudryetportedoncl’affairedevantlaCour
d’appelfédérale.
Entreautresmoyensd’appel,l’appelantfaitvaloirquelejugedepremièreinstance
luiainfligéunepeineenl’absencetotaledepreuvedemensrea.Cemoyend’appel
n’esttoutefoispasfondépuisque,enplaidantcoupable,l’appelantadmettaitqueles
accusationsétaientfondéesenfaitetendroit.Austadeduprononcédelapeine,
l’appelantnepeutinvoquercommefacteuratténuantqu’iln’avaitpaslamensrea
requise.
LaCourd’appelmaintientlapeineinfligéeenpremièreinstance.Pourarriveràsa
conclusion,laCourtientcomptedufaitquelessanctionspécuniairesimportantes
imposéesàl’appelantparlejugementrenduparlejugeHarringtondelaCour
27Microsoftc.9028-3746QuébecInc.,2008CarswellNat6036(C.F.,lejugeBeaudry).
14
fédérale28n’ontpasconstituéunedissuasionindividuellesuffisante.LaCourd’appel
sefondeégalementsurlesproposdujugeHarringtonàl’effetquel’appelants’est
conduit«demanièrerépréhensible,scandaleuse[et]outrageante»,etajoutequ’il
«afaitpreuved’unmépristotaldelaloietqu’ilyaeuoutragemalveillantet
égocentriqueautribunal».
29
Deplus,entransférantsonimmeublerésidentielàsasœurpourunmontantde1$
(quil’aensuitetransféréàlafemmedel’appelantpourunmontantde750000$),
l’appelantafaitpreuvedesonintentiondecontrerl’ordonnancedelaCourlui
enjoignantdeverserdesdommages-intérêtsetdesdépensàladéfenderesse
Microsoft.Comptetenudecestratagème,l’appelantnepouvaitprétendrequeles
amendesimposéesétaienttropélevéesetquelejugeavaitomisdeconsidérersa
capacitédelespayer.
Quantaucaractèreindiquédelapeine,laCourd’appelrappelleque:
L’outrageautribunalconstitueuneinfractiongrave.Ils’agitd’une
contestationdel’autoritéjudiciairequiminesacrédibilitéetson
efficacitéainsiquecellesdel’administrationdelajustice.C’estune
infractionencoreplusgravelorsque,commeenl’espèce,lesactes
illicitessontmotivésparlacupiditéetqu’enplusdecontester
l’autoritéjudiciaire,ilsconstituentdesviolationsdelaloi,àsavoirla
LoisurlesmarquesdecommerceetlaLoisurledroitd’auteur.
30
Ilestànoterquelademanded’autorisationd’appeldel’appelantàlaCoursuprême
aétérejetée.
Conclusion
Cesquelquesdécisionsproposentunrappelintéressantdecertainesnotions
centralesdudroitd’auteur,qu’ils’agissenotammentdel’originalitéd’uneœuvre,du
consentementdutitulairequantàl’utilisationd’uneœuvre,etdel’atteinteauxdroits
morauxdel’auteuretàl’intégritédel’œuvre.
Nousretenonségalementdel’affaireEntral
31quelestribunauxn’hésitentpasà
octroyerdessommesimportantesauxdemandeursàtitrededommagespunitifs
danslescasoùlaviolationdudroitd’auteurestmanifesteetlorsqu’ilestdémontré
quelesdéfendeursontfaitpreuved’uneinconduiterépréhensible,continueet
délibérée.Cetteaffairerappelleaussique,dansdescasdemauvaisefoiou
lorsqu’uneffetdissuasifestrecherché,lestribunauxsontportésàoctroyeraux
demandeursdesdommages-intérêtsstatutairesenvertudel’article38.1delaLoi
28Supra,note26.29Supra,note25,auxparagraphes11et12.30Supra,note26,auparagraphe18.31Supra,note17.
15
correspondantàlatranchesupérieuredel’éventaildesmontantspréétablisparla
Loi.Ilserad’ailleursintéressantdesurveillerdanslesprochainesannéesl’attitude
destribunauxdansl’attributiondesdommagesenmatièrededroitd’auteur,quece
soitenvertudelaLoiactuelleoud’uneversionréformée.
16
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledans
touslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesde
commerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
MarquesdecommercedeROBIC,
SENCRL(«ROBIC»)
17