Le droit d’auteur au Canada: notions générales
LEDROITD’AUTEUR:NOTIONSGÉNÉRALES
L
AURENTCARRIÈRE*
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Présentation
1.Introduction
1.1Unedéfinition1.1.1Ledroit«économique»d’auteur
1.1.1.1Pourlesoeuvres
1.1.1.2Pourlesautresobjetsdudroitd’auteur
1.1.2Ledroitmoral1.1.2.1Pourlesoeuvres
1.1.2.2Pourlesautresobjetsdudroitd’auteur
1.2Undroitincorporel
1.3Unfaisceaudedroits
1.4Uneprotection«automatique»
1.5Undroitterritorial
1.6Justificationdudroitd’auteur
2Historique
3.Lesystèmecanadien
3.1Législation
3.2Conventions
3.3Compétence
3.4Juridictiondestribunaux
3.5Exhaustivité
4.Cequiestprotégé
4.1Lesœuvresprotégées4.1.1Classification
©CIPS,1988,1992,1996,2000-2006.*Avocatetagentdemarquesdecommerce,LaurentCarrièreestl’undesassociésprincipauxde
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesde
commerce.Initialementpréparéen1988pourlesfinsd’uncoursdepropriétéintellectuelleàla
Facultédedroitdel’UniversitédeMontréal,cedocumentaétésubséquemmentmodifiépourles
finsd’uncoursdeformationpermanenteduBarreauduQuébecdonnéàMontréalle1992-12-01;ce
documentaétédenouveaumisàjourpourlesfinsd’unerencontredeformationpermanentetenue
àMontréalle1996-10-08sousl’organisationconjointeduTheInstituteofElectricalandElectronics
Engineers,Inc.(IEEE)etdel’InstitutdelapropriétéintellectuelleduCanada(IPIC,alorsPTIC);ce
documentestlaversionmiseàjourpourlesfinsd’uneprésentationle2000-03-30aucoursduMBAde
l’ÉcoledesHautesÉtudesCommercialesdeMontréal,les2000-05-24,2001-05-23,2002-05-22,2003-05-
24,2004-05-26,2005-05-17et2006-05-16aucoursMMD6100-Carrièredechercheurensantédonné
àlaFacultédemédecinedel’UniversitédeMontréal,auxchercheursdel’Institutnationalde
recherchescientifique(INRS)le2006-06-08demêmequ’àunesériedecoursdeformation
permanenteinternepourlecabinet,entreautres,les2002-08-13,2002-08-27et2002-09-10.
Publication195.
2
4.1.2Laqualitédel’auteur4.1.1.1Personnephysique
4.1.1.2Nationalitéetrésidence
4.1.3Laqualitédel’oeuvre4.1.2.1Touteoeuvre
4.1.2.2Originalité
4.1.2.3Fixation
4.1.2.4Exclusions
4.2.Lesautresobjetsdedroitsd’auteur4.2.1Lesprestationsd’artistesinterprètes
4.2.1.1Nature
4.2.1.2Conditionsdeprotection
4.2.2Lesenregistrementssonores4.2.2.1Nature
4.2.2.2Conditionsdeprotection
4.2.3Lessignauxdecommunication4.2.3.1Nature
4.2.3.2Conditionsdeprotection
5.Duréedudroitd’auteur
5.1Lesœuvres5.1.1Larègle
5.1.2Exceptions
5.1.2.1Lesoeuvresanonymesetpseudonymes
5.1.2.2L’oeuvreposthume
5.1.2.3L’oeuvreencollaboration
5.1.2.4Laphotographie
5.1.2.5LaCouronne
5.1.2.6Lesdroitssubstitués
5.1.2.7L’auteurétrangerd’uneoeuvreencollaboration
5.1.2.8L’oeuvrecinématographique
5.1.3Réversibilité5.1.3.1Principe
5.1.3.2Non-application
5.1.3.3Origine
5.1.4Abandonetforclusion
5.1.4.1Abandon
5.1.4.2Forclusion
5.2Duréedeprotectionpourlesautresobjetsdudroitd’auteur
5.2.1Laprestationdel’artiste-interprète
5.2.2L’enregistrementsonore
5.2.3Lesignaldecommunication
6.Propriété6.1Titularitédudroitd’auteursuruneoeuvre6.1.1Principe
6.1.2Exceptions6.1.2.1LaCouronne
6.1.2.2Gravure,photographieetportraitdecommande
6.1.2.3Photographie
6.1.2.4Contratdelouagedeservices
6.1.2.5Articleoupériodique
6.1.3Cessionetconcession
6.1.3.1Démembrement
6.1.3.2Enregistrement
6.1.3.3Conséquence
6.1.3.4Droitmoral:article14.1(2)
3
6.1.3.5Faillite
6.1.4Licence6.1.4.1Volontaire
6.1.4.2Obligatoire
6.1.4.3Letitulaireintrouvable
6.2Propriétédesautresobjetsdudroitd’auteur
6.2.1Laprestationdel’artiste-interpète
6.2.2L’enregistrementsonore
6.2.3Lesignaldecommunication
7.Formalités
7.1L’enregistrement
7.2Marquage
7.3Dépôtlégal
7.4I.S.B.N.etC.I.P.
8.Violation
8.1Définition
8.2Exceptions
8.3Violationdesdroitsmoraux
9.Recours
9.1Pénaux
9.2Administratifs
9.3Civils9.3.1Prescription:
9.3.2Juridiction
9.3.3Parties
9.3.4Présomptions
9.3.5Injonction
9.3.6Dommages(réelsetpunitifs)
9.3.7Redditiondecomptes
9.3.8Dommagespréétablis
9.3.9Dépens
9.3.10Recouvrementdepossession
9.3.11Délivrance(«deliveryup»)
9.3.12Bonnefoi
9.3.13Oeuvresarchitecturales
9.3.14Abusdeconfiance
10.Lagestioncollective10.1Lasociétédegestion
10.2Naturedesdroitsgérés
11.Bibliographiesommaire11.1Monographies
11.2Revues
Présentation
Onabeaucoup,cesdernierstemps,parléetlusurlesrevendicationsdesartisteset
auteursquiréclamentuneplusgrandeprotectionetpartdeprofitsdansl’exploitation
dufruitdeleurscréations.Onparleégalementbeaucoupdel’utilisationinconsidérée
decertainesœuvressurl’Internet.Onnousbombardeégalementsurl’importance
ducontenudanslesœuvresmultimédia.
4
Defaçongénérale,l’exploitationdes«oeuvresdel’esprit»-dontsontleslogiciels,
lesdépliantspublicitaires,lesbonsdecommande,leslistesdeprix,lesrapports
internesetlesplans,sansoublierlesbanquesdedonnées-obéitauxmêmesrègles
quelesautresformesdepropriétéindustrielleouintellectuelle.
Cetteexploitationpeuts’exercerparlebiaisd’ententescontractuelles,parlebiaisde
législationsparticulièresouencore,simplement,danslecadredelaLoisurledroit
d’auteur(L.R.C.1985,c.C-42).C’estcedontnousallonstraiteraujourd’huien
brossant,defaçonsommaire,lesgrandeslignesdecettelégislationdontlebut
ultimeseraitdedonneraucréateurlajustepartdanssacréation.
Malgréunplandétaillé,cetteprésentationsedévelopperasurquatreaxes,savoir:
·introductionetdéfinitions
·cequiestprotégéetladuréedeprotection
·propriétéetformalités
·contrefaçonetrecours
1.Introduction
1.1Unedéfinition
CequeviselaLoisurledroitd’auteur:
•Lesœuvres
-artistiques,
-dramatiques,
-littérairesou
-musicales;
•Lesautresobjetsdudroitd’auteur
-Lesprestationsd’artistesinterprètes
-Lesenregistrementssonores
-Lessignauxdecommunication
Ledroitd’auteurdoits’entendrecommeledroitexclusifpourlepropriétairedudroit
d’auteurd’effectuer,enregardd’uneœuvre(oud’unautreobjetdudroitd’auteur),
certainsactesoudelesautoriser.
Cedroitcomportedeuxvolets,l’unestpécuniaireetvisel’exploitationcommerciale
d’uneoeuvrealorsquel’autreestmoraletviselaprotectiondecertainsintérêts
spirituelsdel’auteuretdesonoeuvre.Cequineveutpasdirequelesintérêts
spirituelsnepeuventpasêtrequandmêmemonnayés!
5
1.1.1Ledroit«économique»d’auteur
1.1.1.1Pourlesoeuvres
Celui-civisel’exploitationéconomiqued’uneoeuvreetonyréfèregénéralement
commele«droitd’auteur»ou«copyright».Lesprincipauxdémembrementsdudroit
«économique»d’auteursont:•ledroitdeproduireoudereproduireuneoeuvreouunepartie
importantedecelle-ci(cequiinclutlatraductiondel’oeuvre);
•ledroitd’adapteroutransformeruneoeuvre(parexemple,faired’un
romanunepiècedethéâtreouunfilm);
•ledroitdereprésenteroud’exécuterenpublicuneoeuvre
(conférence,piècedethéâtre);
•ledroitd’enfaireunenregistrementsonore,filmcinématographique
ouautresupportpermettantdereprésenteruneœuvre;
•ledroitdecommuniqueraupublicuneoeuvrepartélécommunication
(parexempleradio,télévision,câblodistributionouInternet);
•ledroitd’exposeraupublicuneartistiqueàdesfinsautresquela
vente;
•ledroitdelouerunprogrammed’ordinateuroul’enregistrementsonore
d’uneœuvremusicale;
•ledroitd’autoriserlesactesci-haut.
Ledroitd’auteur(plusjustementnomméenanglais«copyright»,c’est-à-dire,
littéralement,ledroitdecopier)n’estpasvraimentunmonopolemaisplutôtundroit
négatif.Eneffet,ledroitd’auteurconsiste,àmaintségards,àempêcherquelqu’un
des’approprierlefruitdutravaild’unautreouencoreàpermettrelecontrôlesurles
utilisationsbienspécifiquesquipeuventêtrefaitesd’uneoeuvre.
1.1.1.2Pourlesautresobjetsdudroitd’auteur
Enregarddesaprestation(oudepartieimportantedecelle-ci),l’artiste-interprètea
ledroitexclusifa)defixercelle-cisurunsupportmatériel
b)del’exécuterenpublic
c)delacommuniqueraupublicpartélécommunication
d)d’enlouerl’enregistrementsonore
e)d’autorisercesactes
Enregarddesonenregistrementsonore(oudepartieimportantedecelui-ci),le
producteuraledroitexclusifa)depremièrepublication
b)dereproductionsurunsupportmatériel
c)delocation
d)d’autorisercesactes
6
Enregardd’unsignaldecommunication(oudepartieimportantedecelui-ci),le
radiodiffuseuraledroitexclusif:a)delefixer;
b)d’enreproduiretoutefixationnonautorisée
c)d’autoriserunautreradiodiffuseuràleretransmettreaupublicensimultané
d)del’exécuterenpubliccontredroitd’entrée
e)d’autorisercesactes.
1.1.2Ledroitmoral
1.1.2.1Pourlesoeuvres
Indépendammentdesdroitsvisantl’exploitationcommercialed’uneoeuvre,certains
droitsextra-patrimoniauxsubsistentenfaveurdel’auteurdecelle-ci.Lesattributs
decedroitmoralsontledroitdedivulgationetderetrait,ledroitàlarevendication
decréationetledroitàl’intégritédel’oeuvre.Seulslesdeuxdernierssontreconnus
auCanada.
Ledroitàlarevendicationdecréation(ou«paternité»)d’uneoeuvrec’est,defaçon
générale,ledroit[lorsqueraisonnabledanslescirconstances]des’enréclamer
l’auteuretce,àl’encontred’untiersquivoudraits’enattribuerfaussementla
création.
L’intégritéd’uneoeuvrec’estledroitpourunauteurderéprimertoutemutilationou
déformationd’uneoeuvrequiporteraitatteinteàsonhonneurouàsaréputation.
L’undesvoletsparticuliersaudroitcanadiendecedroitàl’intégritéestledroit
d’aval,c’est-à-direledroitpourunauteurdepermettreounonl’associationdeson
oeuvreavecunproduit,unecauseouuneentreprise.
Cedroitmoralestincessiblequoiquel’onpuisseyrenoncer,entoutouenpartie.La
cessiondudroitéconomiqued’auteurn’emportepaslarenonciationauxdroits
moraux:ilfaudradonclaprévoir.
1.1.2.2Pourlesautresobjetsdudroitd’auteur
Ledroitmoralnes’appliquepas.
1.2Undroitincorporel
Ilnefautpasconfondreledroitetsonsupportmatériel.Eneffet,ledroitd’auteur
protègenonpaslesidéesmaisplutôtl’expressiondesidées.Onnepourrapas,par
7
exemple,protégerl’idéed’unfilm,maisplutôtlafaçondontcetteidée,parscénario,
synopsisouparpellicule,serarendue.Celatrouvesajustificationdanslanécessité
depermettrelalibrecirculationdesidées,sansplusd’entravequecellesquisont
vraimentnécessaires.
Uneoeuvreseraoriginaledèslorsqu’ellen’estpascopiéemaisplutôtcrééede
façonindépendante.Originaliténesignifiedoncpasnouveauté.Normalement,
chacunayantsonstyle,deuxauteurstravaillantdefaçonindépendantesurun
mêmesujetdevraienttraitercelui-cidefaçondifférente.Ilestcependantpossible
que,deparlanaturemêmedusujet(parexemple,unehistoiredel’Angleterre),de
grandessimilaritésseretrouventnonseulementdanslecontenumaiségalement
dansl’expressiondecelui-ci.Pourvuquel’oeuvredel’unnesoitpascopiéesur
l’autre,ouinversement,l’uneetl’autredecesoeuvresauraientdoncdroitàla
protectiondudroitd’auteur.
Ledroitd’auteur,s’ilserattacheàl’expressiond’uneidée,nepeutdoncexistersans
l’existencedequelquesupportmatérielconsignanttelleidée[c’estdumoinsceque
prétendladoctrineprédominante].Celuiquidonneuneconférenceimpromptue,
sansnotesouautremoyenvisantàconsignersonexposé(sténotypie,
enregistrement,etc.)neserapasprotégé-dumoinsautitredudroitd’auteurdans
uneoeuvre-,parcequ’ilyauraalorsabsencedesupportmatérielconsignant
l’expressiondesonidée.
Parcontre,lorsqu’untelsupportmatérielexiste,celui-cinedoitpasêtreconfondu
avecledroitincorporelqu’estledroitd’auteur.Celuiquiachèteunlivrenesera
propriétairequedel’oeuvrephysiquemaisnondesdroitsd’auteurquis’yrattachent.
Desaseulepropriétédecetobjetphysique,iln’auraitpasledroitdepublierd’autres
exemplairesdecelivreouencored’enfairelectureàlaradio.
Celuiquiachèteletableaud’unartisten’achètequ’unobjetphysiqueetn’apasle
droitd’enfairedeslithographiesoulesujetdecartespostales,ouencore,d’exposer
cetableaudanslecadred’uneexposition.Celuiqui,parexemple,achèteune
oeuvreartistiquecrééeaprèsle8juin1988nepourra,duseulchefdesapropriété
del’objetphysique,exposerpubliquementcetteoeuvre,saufpourfinsdeventeou
delocationouencores’ilalapermissiondupropriétairedudroitd’auteurdanscette
oeuvrelequel,vraisemblablement,neladonneraquecontreuneconsidération
monétairesupplémentaire.
1.3Unfaisceaudedroits
Parsanaturemême,ledroitd’auteurestsusceptible,danssonexploitation,de
démembrementsquasiinfinis.Ilseraainsiloisibleaupropriétairedudroitd’auteur
pouruneoeuvredonnéedepermettrel’exploitationdesonoeuvreàdestierspour
unmédiumparticulier,unterritoireouunepériodedonnée,ousuivantunmode
d’exploitationouderémunérationparticuliers.
8
Illustronsaveclabandedessinée«L’îlenoire»,uneaventuredeTintincrééepar
Hergé.Cettebandedessinéeaainsifaitl’objetd’uneadaptationdansuneversion
plusmoderne,dedisquesrécitantl’histoire,d’undessinaniméoud’unfilm,dejeux
desociétéetdejeuxvidéo.
Certainesdesimagesfaisantl’objetdecetalbumontétévenduesàtitred’affiches
oud’illustrationsoudeporte-clefs,desdroitsvisantlatraductiondecetalbumen
diverseslanguesontétéconcédéspourdesterritoiresdonnésetpourdespériodes
particulières.Lesdroitsontpuêtreconcédéspourreproductionennoiretblancou
encouleurs,danslecadred’albums,derecueils,debandeshebdomadairesou
quotidiennesdansdesjournauxàgrandtirageoupourdesmagazinesd’enfants.
Ultimement-triomphedesdroitsdérivés-,peut-êtrepermettra-t-onaussiune
exploitationdecertainesimagesdel’oeuvresurdesvêtementsouarticlesd’écoliers.
Lesdroitspeuventégalementêtreconcédésenliaisonavecdespublicités
thématiquesdonnées[«Visitezl’Écosse»ou«Protégezlesgorilles»],toujoursdans
lecadredesmêmesrestrictionsterritoriales,temporellesoudemédia.
Laseulelimite,semble-t-il,àunteldémembrementtientàl’imaginationdeceuxqui
veulentexploitercequienfaitl’objet.
1.4Uneprotection«automatique»
Ledroitd’auteurest,àmaintségards,considérécommeuneémanationouencore
uneexpressiondelapersonnalitéd’unindividu.Ils’agiradoncd’undroitquinaîtde
lasimplecréation,sansnécessitédequelqueformalité,enregistrementoudépôt.
Certainsontqualifiécetteprotectionde«automatique».Disonsplutôtqu’ilya
protectionstatutaireduseulfaitdel’existenceobjectived’uneoeuvre.
1.5Undroitterritorial
Mêmes’ilexistedesconventionsinternationales,laprotectionaccordéeàl’auteur
demeureessentiellementterritoriale.Cequiestprotégé,laduréedeprotection,les
personnesprotégéesetl’étenduedesdroitsd’auteurdemeureraunequestionde
législationnationale.
1.6Justificationdudroitd’auteur
1.6.1Unargumentdejusticenaturelle
L’auteurestlecréateurdel’oeuvre,quiestconsidéréecommel’expressiondesa
personnalité.Deplus,commetoutautretravailleur,l’auteuradroitauxfruitsdeses
efforts.
9
1.6.2Unargumentéconomique
Lacréationd’uneoeuvredemêmequesesdistributionetpublicationnécessitentde
grandsefforts,énergiesetinvestissements,lesquelsnesontfaitsques’ilyaune
expectativeraisonnablede »rentrerdanssonargent ».
1.6.3Unargumentculturel
Lesoeuvresdesauteursconstituentunactifconsidérablepourunenation,neserait-
cequ’àtitredecontributionaudéveloppementetaumaintiend’uneculture
nationale.L’exceptionculturelle!
1.6.4Unargumentsocial
Ladisséminationd’oeuvresaupluslargepublicpossiblecréedesliensentre
classes,groupesoustratesetpermetlacréationoulemaintiend’untissusocial,
d’unecertainecohésionsociale.
2.Historique
Au-delàdeconsidérationsd’intérêtspurementarchéologiquesouethnographiques,
ilsemblebienque,detouttemps,l’humanitéaitreconnuquelqueprotectionàla
créationartistiqueoulittéraire.
2.1Ethnographie
«Lespeuplesprimitifsauraientconnuunecertaineformedepropriétélittéraire.On
rencontremêmechezlesNégritos,cettevieillepeupladed’Afrique,desformesde
propriétéintellectuelle,toujoursparapplicationduprincipequelapropriété,c’estle
travail.Ainsi,l’auteurd’unechansonaseulledroitdelachanteretl’auteurd’un
poèmeaseulledroitdeleréciter.ChezlesBoschimans,personnenepeuttoucher
àunepeinturerupestre,tantquel’auteurousafamillesontconnus.»[MarieDOCK,
Genèseetévolutiondelanotiondepropriétélittéraire(1974),79RIDA127,àla
page129].
ChezlesIroquois,nousenseigneraientsansdoutelesRelationsdesJésuites,
réciterlechantd’unautreguerrierseseraittraduitparuncoupdetomahawkà
l’indélicat.
10
2.2Antiquité
Lesauteursnepouvaientfairegrand-chose,àpartdedénoncer,parfoisavec
virulence,lescopieurs.
«Sicvosnonvobis»seseraitainsiécriéVirgileàl’encontredeBathylle,quis’était
attribuélapaternitédesesvers.
CesmotsdupoëteMartial«pourraientaujourd’huiencorecaractériserundélitde
cettenature:«Ilyauneseulepagedetoidansmesœuvres,Fidentinus,mais
l’empreintefidèledesonauteuryestmarquée,empreintequimontre
augrandjourtesverscommeunvolmanifeste.Demêmele
manteaud’étoffegrossièredesLingonsmêlantàeuxsongrossier
tissu,souillelesvêtementsdevillepourpre-violet[…]
Meslivresn’ontpasbesoindetémoinnidejuge.Tapagesedresse
contretoiettedit«Tuesunvoleur»»
AinsiMartialn’hésitepasàqualifierlesplagiairesdevoleurs.»Fures![MarieDOCK,
Genèseetévolutiondelanotiondepropriétélittéraire(1974),79RIDA127,àla
page149].
2.3Moyen-âge
LeMoyenÂge,cen’estpasl’époquedelacommercialisationdesœuvres,mais
plutôtl’époqueduprosélytismereligieux.Beaucoupsepassedanslesmonastères
oùl’anonymatestlanorme.
Deuxanecdotes.
SaintColombancopiaitainsilepsaumierdesonvieuxmaîtreFinniansousprétexte
deluidonnerunepluslargecirculationetpropagerlaFoi.SurrefusdeSaint
Colombanderendrelacopie,FinnianenappelleauroiDermott.Celui-citranche,
avecunlanguageplutôtagraire:«Toeverycowhercalfandconsequentlytoevery
workitscopy».
EikevonRepgow,rédacteurdutrèscélèbre«DerSachsenspiegel»(LeMiroirdes
Saxons,quiestunrecueildescoutumesallemandes)exprime,dès1230,«lacrainte
quesontextenesoitmodifiéetquelesdénaturationsneluisoientimputées.
L’attitudedecertainschroniqueursdel’époquequiexigentdepouvoirsenommer
n’estpastantpourlagloiremais,surtout,pourquel’onpuisserechercherettrouver
leresponsableaucasoùl’œuvreseraitattaquéecommefausseouinjuste.
11
[Bref,]àl’époque,cesontprincipalementlesmenacesetlesmalédictions
prononcéescontrelesscribesnégligentsetpeuscrupuleux«quidemeurentdes
outilsdisponibles.»[MarieDOCK,Genèseetévolutiondelanotiondepropriété
littéraire(1974),79RIDA127,àlapage155].
2.4Imprimerieetgravure
Retenonstoutefoisquec’estavecl’avènementdel’imprimeriequesesontvraiment
développésdessystèmesdedroitd’auteur.Lesystème,d’inspirationanglosaxone,
était,àl’origine,plutôtdirigéverslaprotectiondelareproductiond’uneoeuvre
(«copyright»).L’autresystème,d’inspirationfrançaise,étaitplutôtaxésurla
protectiondesdroitsd’unauteurdanssonoeuvre.Àl’origine,laprotectiondudroit
d’auteurétaitplutôtaccordéeparvoiedeprivilègesroyauxquiaccordaientàun
individu(généralementunimprimeur)ledroitetprivilègeexclusifsd’imprimeretde
distribuerunouvragedonné.Cesystèmedeprivilègesvisait,ons’endoute,d’abord
etavanttoutàopérerunecensuresurlesidéesetlacritiquedupouvoir.
Malgrédesévolutionsquelquepeudivergentes,cessystèmessesontrapprochés
parleflotdesmarchandisesdécoulantdelaRévolutionindustrielle,etles
principalespuissancesdel’époquesontconvenuesen1886d’uneunionparlebiais
delaConventiondeBerne.
3.Lesystèmecanadien
3.1Législation
Depuis1832,diversesloisont,aufildesannées,régiledroitd’auteurauCanada.
Jusqu’en1924toutefois,malgrél’existencedelégislationscanadiennes,les
dispositionsdesstatutsimpériauxbritanniques(LiteraryCopyrightAct,1842/
DramaticCopyrightAct,1833/InternationalCopyrightAct,1887)surledroit
d’auteurs’appliquaientauCanadaet,encasdeconflit,prévalaientsurles
dispositionscanadiennes.
Laloicanadienneactuelle(L.R.C.1985,c.C-42)estcellede1921etestentréeen
vigueurle1924-01-01.Aucoursdesans,cetteLoiafaitl’objetdeplusieurs
amendements,généralementdesimplenaturecosmétique;cen’esttoutefoisqu’en
juin1988quecetteLoiafaitl’objetd’unepremièrerévisionenprofondeur.On
comprendraaisémentquelesintervenantsdumilieuaientdepuislongtempsdécrié
uneloiobsolètequi,conçueen1921,nepouvaitsouvents’adapterauxréalités
technologiquescontemporaines.Acetteépoque,ilfautserappelerquenila
télévisionnilesprogrammesd’ordinateurn’existaient,etquecen’estqueparune
habilegymnastiquejuridiquequel’unetl’autreontsouventpuêtreprotégésparvoie
dedroitd’auteur.
12
LaLoiactuelleestdonccellede1921,tellequemodifiéeprincipalementen1931,
1988et1997parl’inclusiondedispositionsparticulièressurledroitmoraletla
gestioncollective,parlamodernisationdecertainesdesesréalités(logiciels,
sociétésdegestioncollectivedudroitd’auteur,recourscivilsetpénaux)et
finalementl’inclusiondesdroitsvoisinsetdelacopieprivée.Lesdernières
modificationsontétécellesquivisaientlamiseenoeuvred’accordsinternationaux:
Accorddelibre-échangeCanadaÉtats-Unis,Accorddelibre-échangenord-
américainetAccordsurl’Organisationmondialeducommerce(ADPIC)ou
l’harmonisationdelaLoicanadienneàceux-ci.
Outredenombreusesdéfinitionsetdispositionsintroductives,laLoisurledroit
d’auteurestdiviséeenneufparties:
1.Droitd’auteuretdroitsmorauxsurlesœuvres[articles3à14.2]
2.Droitd’auteursurlesprestations,enregistrementssonoresousignauxde
communication[articles15à26]
3.Violationdudroitd’auteuretdesdroitsmorauxetcasd’exception[articles
27à33]
4.Recours[articles34à45]
5.Administration[articles46à59]
6.Divers}articles60à64]
7.Commissiondudroitd’auteuretgestioncollective[articles66à78]
8.Copiepourusageprivé[articles79à88]
9.Dispositionsgénérales[articles89à82].
3.2Conventions
LeCanadaestpartieàlaConventionpourlaprotectiondesœuvreslittéraireset
artistitiques(ouConventiondeBerne)de1886,tellequeréviséeàParisen1971.
LeCanadaestégalementpartieàlaConventionuniversellesurledroitd’auteur(ou
ConventiondeGenève)de1952.Toutefois,suivantlalégislationcanadienne,ces
conventionsn’ontpasforcedeloiauCanadaàmoinsd’êtreintégréesdansla
législationnationale,cequin’estpaslecas.Aumieuxdonc,uneconvention
internationalen’aquevaleurinterprétativepourlesdispositionslégislativesquiont
étéadoptéessuiteàl’adhésionduCanadaàcelle-ci.
LeCanada,parcontre,aconclucertainesententesbilatéralesavecd’autrespaysen
vertudesquellesleCanadaaccorderéciprocitédetraitementquantaudroitd’auteur
auxressortissantsdecespays.L’illustrationlaplusimportanteestsansdouteun
échangedenotesdiplomatiquesendécembre1923entreleSecrétariatd’État
américainetleministredel’Agriculturecanadien(alorschargédel’applicationdela
Loisurledroitd’auteur!),envertuduquellescitoyensaméricainsétaientprotégés
parlaLoisurledroitd’auteurauCanadadanslamêmemesureoùlescitoyens
canadiensl’étaientauxÉtats-UnisàlaLoiaméricaine.L’adhésiondesÉtats-Unis
en1989àlaConventiondeBernerendtoutefoiscetteententedemoindre
importance.
13
Depuisle1998-06-04,leCanadaestégalementpartieàlaConvention
internationalesurlaprotectiondesartistes-interprètesouexécutant,des
producteursdephonogrammesetdesorganismesderadiodiffusion(ouConvention
deRome)de1961.
3.3Compétence
AuCanada,l’article91(23)delaLoiconstitutionnellede1867prévoitquele
ParlementduCanada(i.e.,l’autoritéfédérale)ajuridictionexclusiveenmatièrede
droitd’auteur.C’estd’ailleurssousl’empiredecettedispositionconstitutionnelleque
lapremièreloifédéralesurledroitd’auteuraétéédictéeen1868.
CettejuridictionexclusiveduFédéraldelégiférerdanscechampdecompétence
n’excluttoutefoispasl’interventionaccessoiredeslégislationsprovincialesqui,de
parl’article92(16)decetteLoiconstitutionnellede1867,ontjuridictionexclusiveen
matièredepropriétéetdedroitcivildanslaprovince.
C’estdoncdireque,sileFédéralajuridictionexclusivepourlégiférerenmatièrede
droitd’auteur,lesprovincespourraientquandmême,parexemplequantaucontenu
descontratsentrelesartistesoucréateursetlesmaisonsd’édition.
C’estd’ailleurscequ’afaitleGouvernementduQuébecqui,novateurence
domaine,aposélesparamètresminimadecequedevaientcontenirlescontrats
desartistesdesartsvisuels,desmétiersd’artetdelalittératureavecleurs
diffuseurs.Ilfautdonctenircompte,suivantlalégislationpropreàchacunedes
provinces,decertainesobligationsenmatièredeformeetdecontenudescontrats,
soit,parexemple,l’ontarienStatuteofFraudoulaquébécoiseLoisurlestatut
professionneldesartistesdesartsvisuels,desmétiersd’artetdelalittératureetsur
leurscontratsaveclesdiffuseurs(dite«S-32.01»).
Delamêmefaçon,lajurisprudenceaégalementreconnuque,silecorpusdela
législationsurledroitd’auteurétaitdejuridictionfédérale,iln’endemeuraitpas
moinsquel’applicationdecetteLoidanslaprovince,entrerésidentsprovinciauxou
pourdescontratssoumisàlajuridictiondelaprovince,devaitêtreinterprétée
suivantlesloisprévalantdanslaprovince.Lerésultatpeutdoncêtreque,malgréle
faitqu’ils’agissed’uneloifédéralequ’onpourraitespérerd’applicationuniforme
pancanadienne,cetteapplicationdoncpourraitdifférersuivantlaCommonLawou
ledroitcivilprévalantdanschacunedesprovinces.Ceseraitnotammentlecas
pourl’exploitationd’uneoeuvrecrééeencollaborationentreplusieursauteursdont
l’apportestindistinct.
3.4Juridictiondestribunaux
14
AuCanada,ladualitédescompétencesconstitutionnellesarapidementappeléune
dualitédestribunaux.L’ondistinguegénéralemententrelaCourfédéraleetles
coursprovinciales,dejuridictionsupérieure(CoursupérieureduQuébec,par
exemple)ouinférieure(CourduQuébec,chambrecivile).Lajuridictionvariera
suivantletypederecours.
Pourviolationetcontrefaçon,ilyaurajuridictionconcurrenteentrelaCourfédérale
etlescoursprovinciales.Uneactionencontrefaçon,pourvuqu’ellesoitpourune
réclamationinférieureà70000$etnecomportepasdedemanded’injonction,
pourraitmêmeêtreinstituéedevantlaChambreciviledelaCourduQuébec.
Deplus,depuisle2003-01-01,silaréclamationestinférieureà7000$,laCourdu
Québec(divisiondesPetitescréances)pourraavoirjuridiction,mêmes’ild’agitdela
violationd’unedispositionstatutaire.
S’ils’agitd’unerectificationdesregistresrelatifsaudroitd’auteur,seulelaCour
fédéraleaurajuridictionpourentendred’unetelledemandederedressement.
Quantauxpouvoirsderévisionetdesurveillancedudroitd’auteur,ceux-cisont
exclusifsetmaintenantattribuésàlaCourfédéraleduCanada.Lesdécisionsdela
Commissiondudroitd’auteur,elles,nepeuventêtrerevuesqueparlaCourfédérale
d’appel.
Finalement,encequiatraitauxabusdemonopoleetactesanticoncurrentielsen
regarddedroitsd’auteur,laCourfédéraleetlescoursprovincialesdejuridiction
supérieureont,semble-t-il,juridictionconcurrente.
3.5Exhaustivité
Ledroitd’auteurestundroitessentiellementstatutaireetn’adoncrienàvoiravec
lesconceptsgénérauxdedroitsdepropriétéouderesponsabilitécivile.Ilimporte
doncdetoujoursgarderenmémoirelecaractèreexhaustifdelaLoisurledroit
d’auteurpuisquenuldroitd’auteurnepeutêtrerevendiquésaufenvertuetdansle
cadredesdispositionsdecetteLoifédérale.
LeseulrecoursquisubsistespécifiquementhorscetteLoiestceluipourabusde
confiance.Ceseraitlasituation,parexemple,lorsquel’onconfieàunéditeurson
manuscritetquecelui-ci,enfraudedesdroitsd’unartistecréateurtropconfiant,
publiecelui-ci.
Celaneveutpasdirenonplusqued’autreformesdeprotectionsontévacuées:par
exemple,l’acquisitiondesdroitsd’auteursurlaphotographied’unindividu-lui-même
titulairededroitsàlapersonnalité-n’entraînerapas,entantquetelle,l’autorisation
d’utilisercettephotographiesansquel’individuphotographié-indépendammentdes
droitscédésparlephotographe-n’autoriselui-mêmecetteutilisationdesondroità
15
l’image.Lajurisprudence,eneffet,areconnul’existenced’undroitàl’imagequiest
l’undesaspectsdudroitàlavieprivée,élémentsdesdroitsfondamentauxdela
personnalité.Cedroitàl’imagefaitégalementl’objetdereconnaissancesstatutaires
provinciales.
Celaneveutpasdirenonplusquel’exploitationdesdroitsd’auteursoularelation
entrelescréateursd’oeuvresetleursdiffuseurssoientassujettisàcetteseule
législation.Non!Larelationentreces«intervenants»demeure,elle,régieparle
droitgénéraldesobligations,parexemple,ledroitdescontratssuivantlajuridiction
concernée.
4.Cequiestprotégé
4.1Lesœuvresprotégées
4.1.1Classification
LaLoilimitantàcertainescatégoriesd’oeuvressaprotection,ilconvientd’énumérer
chacunedecescatégories:
•l’oeuvreartistiquecomprendpeintures,dessins,sculptures,oeuvres
architecturales,gravuresetphotographies(demêmequeleurs
compilations);
•l’oeuvredramatiquecomprendchorégraphies,pantomimes,piècesde
théâtreetoeuvrescinématographiques(demêmequeleurs
compilations);
•l’oeuvrelittérairecomprendlescompilations,lestraductionsetles
programmesd’ordinateur(demêmequeleurscompilations)[Onnotera
iciqu’encertainscas,lesprogrammesd’ordinateurspeuvent
égalementfairel’objetouêtreincorporésàunbrevet];
•l’oeuvremusicalevisetouteoeuvreoucompositionmusicale,avecou
sansparole(demêmequeleurscompilations).
L’onretrouveraégalementdeuxautrescatégories,savoirlesoeuvrescrééesen
collaboration«workofjointauthorship»)etlesrecueils(«collectivework»).
Quantauxrecueils,cettedéfinitioncomprendlesannuairesetpublications
périodiques;elleincluraégalementtouteoeuvrecomposée,enpartiesdistinctes,
pardifférentsauteursoudanslaquellesontincorporéesdesoeuvresouparties
d’oeuvresd’auteursdifférents.Ainsi,dansunrecueil,lapartiedechacundes
16
auteursestdistincteetpeutêtreattribuéenommémentàl’unouàl’autre.Ilyaura
doncundroitd’auteursurl’ensembledurecueiletunepluralitédedroitsd’auteurs
surlespartiesdistinctesdecerecueil.Ceseraitlecas,parexemple,d’une
encyclopédieoùchacundestextesquilacomposentauraientétérédigésparun
auteurparticulieretbienidentifiéouidentifiableouencoredecetteoeuvre
multimédiaoùilestsouventpossibledediscernerl’apportdechacunsuivantle
médiumintégré.
L’oeuvrecrééeencollaborationestcelledontlerésultatestuntoutindistinct,c’est-
à-direuneoeuvredontonnepeutreconnaîtrelapartiepropreàchacundeses
auteurs.Ceseraitlecas,parexemple,d’unmanifestepolitiquerésultatd’uncollectif
deréflexionouencored’undictionnaireou,pluscommercialement,d’unprogramme
d’ordinateur;celapourraitégalements’appliquerauxrévisionssuccessivesd’un
formulairecommercialoùiln’estpluspossiblededistinguerl’apportdechacundes
auteurs,étanttoutefoisentenduqu’ildevratoujoursyavoirentreeuxunecertaine
collaboration,àdéfautd’harmonie!Encecas,iln’yaqu’unseuldroitd’auteursur
l’ensemble.
AuCanada,lajurisprudencesembleposertroisconditionspourcettecollaboration
(oujointauthorship):
i)l’apportdoitreleverdelacompositionetnondesidées,
ii)lacontributiondoitêtresignificative,maispasnécessairementidentique,et
iii)ildoityavoiruneintentiondecollaborer.
Latroisièmetoutefoisnefaitpasl’unanimité,certainsestimantqu’ils’agitlàd’une
importationnonfondéedudroitaméricain.
Afind’éviterlesconséquencesrésultantdel’indivision,ilestdoncimportantdebien
identifierlanaturedel’oeuvre[i.e.decollaborationourecueil]et,partant,lanature
del’interventiondechacundesauteursparticipants.
Danslecasd’unrecueil,parexemple,ilfautretenirqu’àcauseducaractèredistinct
delaparticipationdesdiversauteurs,chacundeceux-ciestprésumétitulairedu
droitd’auteursursapartieetpeutdonclibrementdisposerdesapartiequoiquele
maîtred’oeuvre[i.e.,celuiquisupervisel’agencement]del’ensembledurecueil
[composésdechacunedecespartiesdistinctes]ait,lui,lesdroitsquantà
l’exploitationdutout.Encecas,sionnedésirepasacquérirl’ensembledesdroits
surchacunedesparties,peut-êtreconvient-ild’obtenircertainesexclusivitéssur
certainesformesd’exploitation[évitantainsi,parexemple,qu’uneritournelle(ou
«jingle»neseretrouveàfairelapromotiond’unproduitdirectementconcurrent!]
Danslecasd’uneoeuvredecollaboration,c’estlerégimedel’indivisionqui,en
l’absenced’ententedevraitprévaloir.Or,siuntelrégimeestsouventpénible
d’administrationlorsqu’ilportesurunbienphysique,onpeutimagineravecune
certaineappréhensioncequipourraitenrésultersil’indivisionportaitsurcet
intangiblemultiformequ’estledroitd’auteur.Desurcroît,cerégimeobéitau
17
Québeccivilisteàuneapplicationdifférentedecelleayantcoursdanslesprovinces
canadiennesdeCommonLaw.Afind’éviterlesdifférendsportantsurl’exploitation
decequifaitl’objetdecettecollaboration,uncadrecontractuel[quecesoitpar
cession,délégationdelaresponsabilitéd’exploitationàdestiersourémunération]
s’avèredoncprudent.
Quantauxcompilationsd’oeuvresdecatégoriesdiverses,ellesrelèverontdela
catégoriereprésentantlapartielaplusimportante.Onnoteraiciquel’oeuvrede
compilationrésulteduchoixoudel’arrangement«original»[i.e.,noncopié]detout
oupartied’oeuvreslittéraires,dramatiques,musicalesouartistiquesouencorede
données.Colligerunensembled’élémentsautrementnonprotégéspeutdonc,par
cetravaildesélection,donnerlieuàundroitd’auteursurcettecompilation,
indépendammentdechacunedesescomposantes.
Enfin,ilconvientdedistinguerentrelesoeuvrespubliéesetnonpubliées.Nonpas
quelaprotectionaccordéeàl’undestypessoitplusgrandequ’àl’autre,mais
principalementparcequeladuréedeprotectionaccordéeàuneoeuvrenonpubliée
commenceragénéralementàcouriràcompterdesapublicationetnon,commec’est
lecasd’uneoeuvrepubliée,àcompterdelamortdesonauteur.
4.1.2Laqualitédel’auteur
LaLoifixelesconditionsd’obtentiondudroitd’auteurdansuneœuvresuivantun
doublecritèrevisantqualitédel’auteuretqualitédel’oeuvre.
4.1.2.1Personnephysique
L’auteurd’uneœuvreestgénéralementunepersonnephysiqueetnonune
corporationousociété.L’exceptionnotableestcellevisantlesphotographies(oùle
propriétaireduclichéoriginalestprésuméêtrel’auteur):danscecas,unepersonne
moralepeutdoncsequalifiercomme«auteur»!
Seraainsiconsidérécommeauteurceluiquiauracrééuneoeuvreen«mettantla
mainàlapâte»;unepersonnenedeviendrapasauteurparlasimplecontribution
parsesidées,mêmeoriginales,àuneoeuvre.
4.1.2.2Nationalitéetrésidence
Àtitredeconditionàlaprotection,l’auteurdel’oeuvredoit,àl’époquedelacréation
del’oeuvre,êtrea)sujetourésidenthabitueli)d’unpaysmembredelaConventiondeBerne
ii)d’unpaysmembredelaConventionuniverselleou
18
iii)d’unmembredel’Organisationmondialeducommerce;
b)ressortissantd’unpaysaveclequelleCanadaaconcluunaccordde
réciprocité;
c)sujetbritannique[pourlapériodeantérieureau1997-09-01];
d)résidantdanslesroyaumesouterritoiresdeSaMajesté[pourlapériode
antérieureau1997-09-01]
Enoutre,indépendammentducritèredenationalité,l’œuvreseraaussiprotégéesi
elleaétépubliéepourlapremièrefoisdansl’undecespays.
Au2006-07-21,161paysétaientmembresdelaConventiondeBerne,98étaient
membresdelaConventionuniverselleet149(pasnécessairementlesmêmes)
étaientmembresdel’Organisationmondialeducommerce.
Laplupartdespaysd’intérêtéconomiquesontainsicouverts.Lespays«exclus»de
protection,dumoinsendroitcanadien,étaient,àtelledate:
·Afghanistan,
·Érythrée,
·Éthiopie,
·Iran,
·Iraq,
·Kiribati,
·ÎlesMarshall,
·Nauru,
·Palau,
·SaintMarin,
·SaoToméetPrincipe,
·ÎlesSeychelles,
·Somalie,
·Timororiental,
·Turkménistan,
·Vanuatuet
·Yémen.
Danslecasd’uneœuvrenonpubliée,silacréationdel’œuvres’étendsurune
longuepériode,ilserasuffisantquelecritèredenationalitéaitétérespectépourune
partieimportantedecettepériode.
Advenantqu’ilyaitpublicationnonautorisée,celle-cineserapascomptéecomme
unepublication,saufpourlesfinsdeviolationdudroitd’auteur.
Quantauconceptdepublication,celui-civiselamiseàdispositiondupublic
d’exemplairesdel’oeuvre.Jouerunedesescompositionsmusicalesdevantun
auditoireouradiodiffusercelle-cineseradoncpas,ausensdelaLoicanadienne
actuelle,considérécommeunepublicationdel’oeuvre.Ilestutilederappelerenfin
19
qu’uneoeuvreseraprotégée,qu’ellesoitounonpubliée;celadécouledufaitquela
Loiaccordesaprotectiondèsqu’ilyacréation.
4.2.1Laqualitédel’oeuvre
4.2.1.1Touteoeuvre
LaLoiprotégeratouteoeuvrelittéraire,dramatique,musicaleetartistiquepourvu
qu’ellesoitoriginaleetce,indépendammentdelavaleur,intrinsèqueousubjective,
detelleoeuvre.Lemériteartistiquen’estdoncpasuneconditionpréalableàla
protection.
4.2.2.2Originalité
Originaliténedoitpasêtrecompriscommeunsynonymedenouveautéoud’activité
inventive.Seraoriginalcequirésulterad’uneffortcréatifindépendant,sansrapport
aucunaveclemérite,littéraireouartistique,pourvuqu’ilyaituneffortminimal,ce
quiexclutlacopie.Ilyauradoncpossibilitéd’oeuvresoriginalesidentiquespourvu
que,justement,l’uneetl’autreaientétécrééesdefaçonindépendante,quoique
celan’excluepaslerecoursàdessourcescommunesd’inspirationoud’information.
Iln’estdoncpasicidenouveauté,d’inventivitéoud’utilité.
4.2.2.3Fixation
Pourêtreprotégée,uneoeuvredoitavoirunsupportmatériel.Celaestune
conséquencedel’inexistencededroitd’auteurdansdesidées,celles-cidevantêtre
expriméesdansuneformematériellequelconquepourbénéficierdelaprotectionde
laLoi.
4.2.2.4Exclusions
Certainesoeuvresquiseraientautrementconsidéréescommedesoeuvres
artistiquesprotégeablesneleserontpasàcausedel’exclusionprévueparl’article
64delaLoi.Eneffet,lesdessinssusceptiblesd’êtreenregistrésenvertudelaLoi
surlesdessinsindustriels(L.R.C.1985,c.I-9),c’est-à-diredestinésàêtrereproduits
àplusde50exemplaires,nesontgénéralementpasconsidéréscomme
susceptiblesd’êtreprotégésparlaLoisurledroitd’auteur,maisplutôtparlaLoisur
lesdessinsindustriels.Làencore,letraitementvariesuivantqueledessinaitété
crééouappliquéavantouaprèsle1988-06-08,dated’entréeenvigueurdecet
article64,danssaformeactuelle.
20
Pourlesoeuvrescréesaprèsle1988-06-08,neconstituerapasunecontrefaçonla
reproductiond’undessinappliquéàunobjetutilitaireousuruneoeuvreartistique
dontcedessinesttirésicedessinouobjetutilitaireétaitdestinéàêtrereproduità
plusdecinquanteexemplaires[etnetombeparailleurspasdanslesexceptionsà
cetteexclusion!].
Pourquelque’oeuvre,quelquesoitsadatedecréation,neconstituerapas
contrefaçonlefaiti)deconféreràunobjetutilitairedescaractéristiquesdecelui-ci
résultantuniquementdesafonctionutilitaireouii)defaireàpartird’unobjetutilitaire
unereproductiongraphiquedescaractéristiquesdecelui-ciquirésultentuniquement
desafonctionutilitaire:bref,iln’yapasdeprotectionquantauxseules
caractéristiquesd’unobjetrésultantd’unefonctionpurementutilitaire.
Delamêmefaçon,l’utilisationpardestiersdesdessinsquiaccompagnentunbrevet
d’inventionpourillustrerlesrevendicationsoulefonctionnementdecetteinvention
nedonneraitpasouvertureàuneactionenviolation,dumoinssuivantunecertaine
jurisprudence.
Enfin,lesoeuvresobscènesouimmorales,séditieusesourelevantdela
propagandehaineusedoiventêtreconsidéréescommedesoeuvresprotégeableset
protégéesausensdelaLoisurledroitd’auteur;cependant,lestribunauxpourront
refuserd’intervenirpourenréprimerviolationauxmotifsdeleurdiscrétionetdu
maintiendel’ordrepublic.
4.2Pourlesautresobjetsdedroitsd’auteur
4.2.1Lesprestationsd’artistesinterprètes
4.2.1.1Nature
Uneprestationd’artiste-interprètevisea)lareprésentationparunartiste-interprèted’uneoeuvre
i)artistique,
ii)dramatique,
iii)musicale
b)larécitationparunartiste-interprèted’uneœuvrelittéraire
c)uneimprovisationdramatique,musicaleoulittéraireparunartiste-interprète,
inspiréeounond’uneœuvrepréexistante.
L’œuvreutiliséeparl’artisteinterprètepeutounonêtreprotégéeetellepeutounon
êtrefixéesousuneformematériellequelconque.Ilfauticidistinguerentrela
protectiondontbénéficiel’auteur/titulaired’uneœuvreetcelledontbénéficie
l’artiste-interprètedanssaprestationdecetteœuvre.
21
4.2.1.2Conditionsdeprotection
Pourêtreprotégée,laprestationdoitsatisfaireàl’uneoul’autredesconditions
suivantes:a)avoirétéexécutéei)auCanadaou
ii)dansunpayspartieàlaConventiondeRome
b)avoirétéfixéedansunenregistrementsonoredontleproducteurest,lorsde
lapremièrefixation,i)citoyencanadienou
ii)résidentpermanentduCanadaou
iii)citoyend’unpayspartieàlaConventiondeRomeou
iv)résidentd’unpayspartieàlaConventiondeRomeou
v)asonsiègesocialauCanadasiunecorporationou
vi)asonsiègesocialdansunpaysmembredelaConventiondeRomesi
unecorporationou
vii)publiéauCanadaenquantitésuffisantepoursatisfairelademande
raisonnabledupublicou
viii)publiédansundespaysmembredelaConventiondeRomeen
quantitésuffisantepoursatisfairelademanderaisonnabledupublic;
c)transmiseendirectparsignaldecommunicationémis
i)àpartirduCanadaparunradiodiffuseurdontlesiègesocialestau
Canadaou
ii)àpartird’unpaysmembredelaConventiondeRomeparun
radiodiffuseurdontlesiègesocialestdanslepaysd’émission.
Advenantqu’ilyaitpublicationnonautorisée,celle-cineserapascomptéecomme
unepublication.Advenantégalementqu’ilyaitpublicationdansunpaysnon
protégé,l’auteurseraquandmêmeprotégépourvuqu’ilyaitpublicationdansundes
autrespaysdansles30jours.
LaLoineprévoitpasdecritèred’originalitéoudequalitéenregardd’uneprestation.
L’artiste-interprèteseratoutefoistoujoursunepersonnephysique.
4.2.2Lesenregistrementssonores
4.2.2.1Nature
L’enregistrementsonoreestunenregistrementa)constituédesonsprovenantounondel’exécutiond’uneœuvreet
b)fixéssurunsupportmatérielquelconque.
àl’exclusiondelabandesonored’uneœuvrecinématographique.
4.2.2.2Conditionsdeprotection
22
Pourêtreprotégée,l’enregistrementsonoredoitsatisfaireàl’unedesconditions
suivantes:a)leproducteur,lorsdelapremièrefixationest:
i)citoyencanadienou
ii)résidentpermanentduCanadaou
iii)citoyend’unpaysmembredelaConventiondeBerneou
iv)citoyend’unpaysmembredelaConventiondeRomeou
v)citoyend’unpaysmembredel’Organisationmondialeducommerceou
vi)résidentpermanentd’unpaysmembredelaConventiondeBerneou
vii)résidentpermanentd’unpaysmembredelaConventiondeRomeou
viii)résidentpermanentd’unpaysmembredel’Organisationmondialedu
commerceou
ix)asonsiègesocialauCanada,siunecorporationou
x)asonsiègesocialdansunpaysmembredelaConventiondeBerne,si
unecorporationou
xi)asonsiègesocialdansunpaysmembredelaConventiondeRome,
siunecorporationou
xii)asonsiègesocialdansunpaysmembredel’Organisationmondiale
ducommerce,siunecorporation.
b)l’enregistrementsonoreestpubliépourlapremièrefoisenquantité
suffisantepoursatisfairelademanderaisonnabledupublic:
i)auCanadaou
ii)dansunpaysmembredelaConventiondeBerneou
iii)dansunpaysmembredelaConventiondeRomeou
iv)dansunpaysmembredel’Organisationmondialeducommerce.
Advenantqu’ilyaitpublicationnonautorisée,celle-cineserapascomptéecomme
unepublication.Advenantégalementqu’ilyaitpublicationdansunpaysnon
protégé,l’auteurseraquandmêmeprotégépourvuqu’ilyaitpublicationdansundes
autrespaysdansles30jours.
LaLoineprévoitpasd’originalitéenmatièred’enregistrementsonore:cequiest
protégé,c’estl’enregistrementlui-même,indépendammentdel’œuvreenregistrée.
Defait,l’œuvrepeutneplusêtreprotégéeetl’enregistrementsonore,lui,l’être.
Leproducteurestlapersonnequieffectuelesopérationsnécessairesàlapremière
fixationdesons.Leproducteurpeutêtreunepersonnephysiqueoumorale.
4.2.3Lessignauxdecommunication
4.2.3.1Nature
Unsignaldecommunicationestconstituédesondesradioélectriquesdiffusésdans
l’espacesansguideartificiel,auxfinsderéceptionparlepublic.
23
4.2.3.2Conditionsdeprotection
Pourêtrequ’unsignaldecommunicationsoitprotégé,lesconditionssuivantes
doiventêtrerespectées:
a)aumomentdel’émission,leradiodiffuseurdoitavoirsonsiègesocial
i)auCanadaou
ii)dansunpayspartieàlaConventiondeRomeou
iii)dansunpaysmembredel’organisationmondialeducommerceet
b)leradiodiffuseurdoitémettreàpartirdupaysdesonsiègesocial.
LaLoineprévoitpasd’originalitéenmatièredesignaldecommunication:cequiest
protégé,c’estlesignallui-même,indépendammentdel’œuvre,delaprestation
d’artiste-interprèteoudel’enregistrementsonoresous-jacents.Defait,cequiest
communiquépeutfortbiennepasêtreprotégé(parexempleunepartiedehockey)
maislesignaldecommunicationtransmettantcettepartie,lui,lesera.
Leradiodiffuseurestl’organismequia)danslecadredel’exploitationd’uneentreprisederadiodiffusion
b)émetunsignaldecommunication
c)enconformitéaveclesloisdupaysoùilexploitesonentreprise
Estcependantexcludecettedéfinitionl’organismedontl’activitéprincipaleestla
retransmissiond’unsignaldecommunication.Leradiodiffuseurnepeut
apparemmentpasêtreunepersonnephysique.
5.Duréedudroitd’auteur
5.1Lesœuvres
5.1.1Larègle
Ledroitd’auteurd’uneoeuvresubsistependantlaviedel’auteur,puisjusqu’àlafin
delacinquantièmeannéesuivantsondécès.Parlasuite,l’oeuvrerelèvedu
domainepublicettousontlibertéd’ypuiser.Onnoteraqu’auCanada,iln’existepas
dedispositionsuspensiveouinterruptivedeprescriptions.Prenonsl’exemplede
MarcelProust.Cetécrivainfrançaisestdécédéen1922et,parconséquent,son
oeuvreesttombée,auCanadadumoins,dansledomainepublicen1972.
Toutefois,àcausedecertainesdispositionssuspensivesrésultantdesdeux
dernièresguerresmondiales,cetteoeuvren’esttombéedansledomainepublicen
Francequ’en1987.C’estlàuneautreillustrationdufaitquelamiseenoeuvredela
protectionsurledroitd’auteurestduressortnational.
24
Àcetégard,ilfautsouventsedéfierdesnoticesdedroitsréservésou«copyright»
quiapparaissentdanscertainsouvragesquisontmanifestementtombésdansle
domainepublic.Prenons,parexemple,l’Iliaded’Homèrequiestdécédédepuis
bellelurette.Manifestement,cetteoeuvren’estplusprotégéedanssontexte
original.Parcontre,l’éditeurdétientfortprobablementdesdroitssurlatraduction,
commeoeuvredérivéedel’oeuvreoriginaledemêmequedanslapréface,lesnotes
bibliographiquesetdeprésentation.L’onseraitdoncendroitdecopierletextegrec
d’origine(ouunetraductionfaiteparunversificateurdécédédepuisplusde50ans),
maisilseraitillégaldecopierunetraductioncontemporaineoupareillenote
l’accompagnant.
5.1.2Exceptions
Commeàtouterèglegénérale,ilyadesapplicationsparticulièresetdes
exceptions.
5.1.2.1Lesoeuvresanonymesetpseudonymes
Encescas,ledroitd’auteursubsistejusqu’àcelledesdeuxdatesquisurvienten
premier,soitlafindelacinquantièmeannéesuivantlapremièrepublicationde
l’oeuvre,soitlafindelasoixante-quinzièmeannéesuivantcelledelacréationde
l’oeuvre.
Lorsquedurantcettepériodel’auteurdevientconnu,c’estlarèglegénéralequi
s’applique.
5.1.2.2L’oeuvreposthume
C’estl’oeuvrenonpubliée(oureprésentéeenpublicoucommuniquéeaupublicpar
télécommunication,suivantlecas)aumomentdelamortdel’auteur.LeromanLa
détresseetl’enchantementdeGabrielleRoyaétépubliéen1984alorsque
l’auteureestdécédéeen1983.
Pourlesœuvresdramatiques,littérairesoumusicalesdemêmequelesgravures
dontl’auteurestdécédéaprèsle1999-01-01,ledroitd’auteursubsisterapourune
périodede50ansàcompterdelafindel’annéeciviledepremièrepublication,
représentationoucommunication.
Pourlesœuvresdramatiques,littérairesoumusicalesdemêmequelesgravures
dontl’auteurestdécédéavantle1999-01-01,ledroitd’auteursubsisterapourune
périodede50ansàcompterdelafindel’annéeciviledudécèsdel’auteur,
indépendammentdequelquepublication,représentationoucommunication.
25
Pourlesœuvresdramatiques,littérairesoumusicalesdemêmequelesgravures
dontl’auteurestdécédéavantle1949-09-01,ledroitd’auteursubsisterapourune
périodede5ansàcompterdu1999-12-31,indépendammentdequelque
publication,représentationoucommunication.
5.1.2.3L’oeuvreencollaboration
Laduréedeprotectionseralaviedesauteursplusunepériodedecinquanteansà
compterdelafindel’annéeciviledudécèsduderniersurvivant.
5.1.2.4Laphotographie
Ledroitd’auteursurlesphotographiessubsistejusqu’àlafindelacinquantième
annéesuivantcelledelaconfectionduclichéoriginal.Cetteapproches’explique
danslamesureoùl’auteurpourraitêtreunecorporationetquelerésultatseraitalors
undroitd’auteurperpétuel.
Danslecasoùlepropriétaireestunepersonnemoraledontlamajoritédesactions
avecdroitdevotesontdétenuesparunepersonnephysique,ledroitd’auteur
subsisteraalorspourlaviedecettepersonnephysiqueplusunepériodede
cinquanteansàcompterdel’expirationdel’annéeciviledesondécès.
5.1.2.5LaCouronne
Laprotectionsubsisterajusqu’àlafindelacinquantièmeannéesuivantcelledela
premièrepublicationdesoeuvresquiontétépréparéesparl’entremisedeSaMajestéou
d’unministèreduGouvernementou
sousladirectionSaMajestéou
d’unministèreduGouvernementou
souslasurveillancede
SaMajestéou
d’unministèreduGouvernement;
desœuvresquiontétépubliéesparl’entremisedeSaMajestéou
d’unministèreduGouvernementou
sousladirectionSaMajestéou
d’unministèreduGouvernementou
26
souslasurveillancedeSaMajestéou
d’unministèreduGouvernement.
Autrement,ledroitd’auteurdelaCouronneestperpétueletce,euégardauxdroits
etprivilègesdelaCouronnequin’auraientpasétéabrogésparlaLoisurledroit
d’auteur.
5.1.2.6Lesdroitssubstitués
Pourtouslesdroitsquiexistaientavantle1erjanvier1924,laLoiaprévuunrégime
desubstitutionenvertuduquel,sommetoute,cesdroits,suivantleurqualification
souslaLoiactuelle,ontlemêmetraitement.Cemécanismedesubstitutionvisaità
éviterlapertededroits.
5.1.2.7L’auteurétrangerd’uneoeuvreencollaboration
Lapériodedeprotectionseraleminimumdecelledupaysdontilestressortissant.
Parexemple,enUnionsoviétique,laduréedeprotectionétaitde25ansàcompter
delamort.Dèslors,lapériodedeprotectionaccordéeauCanadan’auraitpasété
de50ansàcompterdelafindel’annéeciviledelamortduderniersurvivant,mais
de25ansàcompterdelamortduderniersurvivant.Autreexemple,jusqu’au
amendementsdu1janvier1996,auRoyaume-Uni,laduréedeprotectionse
computaitàpartirdeladatededécèsdupremierauteurcollaborateur;par
conséquent,auCanada,laduréedeprotectionauraitalorsétéde50ansàcompter
delafindel’annéeciviledelamortdupremiercollaborateurdanslamesure,bien
sûr,oùl’und’euxauraitétéressortissantduRoyaume-Uni.
5.1.2.8L’oeuvrecinématographique
Ledroitd’auteurdansuneœuvrecinématographiquedontlesdispositifsdemiseen
scèneoulacombinaisondesincidentsreprésentésdonnentuncaractère
dramatique,subsisterapourlamêmeduréequepouruneœuvredramatique.
Danslesautrescas,ledroitd’auteursuruneœuvrecinématographiquesubsistera
a)sielleestpubliée,jusqu’àlafindelacinquantièmeannéesuivantcelle
delapremièrepublication;
b)siellen’estpaspubliée,jusqu’àlafindelacinquantièmeannée
suivantcelledelacréation(siellen’apasétépubliéeavantlafindecette
période.
Illustronsdequelquesexemples:
27
Situation1
L’œuvrecinématographiquenon-dramatiqueestpubliéele1997-04-01:ellesera
doncprotégéejusqu’au2048-12-31(i.e.jusqu’àlafindelacinquantièmeannée
suivantsapublication).
Situation2
L’œuvrecinématographiquenondramatiqueestcréele1997-04-01:siellen’estpas
publiée,elleseraprotégéejusqu’au2048-12-31(i.e.jusqu’àlafindela
cinquantièmeannéesuivantsacréation).
Situation3
L’œuvrecinématographiquenondramatiqueestcréele1997-04-01.Elleestpubliée
le2048-12-01(i.e.,soitmoinsdelafindelacinquantièmeannéesuivantsa
création).Cetteouevreseradoncprotégéejusqu’au2099-12-31(i.e.jusqu’àlafin
delacinquantièmeannéesuivantsapublication).
5.1.3Réversibilité
5.1.3.1Principe
Lesdroitsd’auteurdansuneoeuvreretourneauxayantsdroitdecetauteur(c’est-à-
direàsesreprésentantslégaux,successionouhéritiers)25ansaprèslamortde
l’auteuretce,enpleinepropriété.Cetteclausederéversibilitévisetouteoeuvre
dontl’auteurestlepremiertitulaire(oupropriétaire)etce,malgrétouteentente
(cessionouconcession)aucontraire,pourvuquetelleententesoitpostérieureau
1921-06-04ouqu’iln’yaitpasdedispositiontestamentairerelativeàlapropriétéde
telsdroitsd’auteur.Ilestànoterquetouteconventionaucontraireestnulleetde
nullitéabsolue.
Prenonsl’exempledupeintreHenriMatisselequelestdécédéle1954-11-03.Les
œuvres«publiées»deMatissenetomberontdoncdansledomainepublicquele
2005-01-01,soit50ansaprèslafindel’annéeciviledesondécès.Durantsavie,
Matisseapudevoirvendrecertainsdesesdroitsd’auteurdanssesoeuvresàdes
tiers.Indépendammentdecesventesoucessions,le1989-11-03,soit25ansaprès
lamortdeMatisse,cesoeuvressont,auCanada,revenuesdanslepatrimoinedes
héritiersdeMatisseetce,mêmesilacessionqu’avaitfaitàl’époqueMatisseétait
totaleetperpétuelle.
5.1.3.2Non-application
Lacessiondudroitd’auteursurunrecueiloul’oeuvreposthumen’estpasviséepar
cettedispositionextraordinairequ’estlaclausederéversibilité(«reversion»).Ne
sontpasnonplusvisésparcetteclauselesphotographies,lesorganes
mécaniques,lesoeuvrescrééesdanslecadred’unemploi,lesdroitsdela
28
Couronneetlesoeuvresdecommandeetce,parcequel’auteurn’ajamaisété
propriétairedel’oeuvre.
5.1.3.3Origine
Lebutdecettelimitationétaitapparemmentdeprotégerlesauteursouleurfamille
desconséquencesd’unedispositionimprudentedeleurstalentsspéciauxetleur
originalité.Prenonsunautreexemple.Unjuristecanadien,Pierre-BasileMignault,
estdécédéen1945.Sonoeuvreseraitnormalementtombédansledomainepublic
en1995,soit50ansaprèssondécès.Toutefois,danslamesureoù,aprèsle4juin
1921,cetauteurauraitcédé,mêmecontrevalableconsidération,sesdroitsd’auteur
àuntiers(vraisemblablement,sonéditeur),ilenrésulteraitnéanmoins,parlejeude
cetteclausederéversibilité,quelesdroitsd’auteurseraientdévolusàses
représentantslégauxàcompterde1970etquec’esteux,àl’encontred’un
cessionnaire,quipourraientlesexploiter.Plusprèsdenous,onpeutprendreles
exemplesdelaromancièreGabrielleRoy,décédéen1983,dujournalisteet
politicienRenéLesvesque,décédéen1987etdumusicienetparolierGerryBoulet,
décédéen1990.
5.1.4Abandonetforclusion
5.1.4.1Abandon
Parsondésirexprèsouparsonattitude,unauteuroulepropriétairedudroit
d’auteurpeutrenonceràcelui-cioul’abandonneraupublic.Celaestune
circonstanceexceptionnellequinesauraits’inférerd’unesimpleruptured’inventaire,
d’unenon-réédition,delatolérancedecontrefaçon,ouencoredufaitqu’uneoeuvre
estdevenueobsolètefautedemiseàjour.Pourqu’untelabandonpuissese
trouver,ilfaudragénéralementunementionexpresseàceteffetdansl’oeuvre,du
genred’unedédicaceaupublicavecpermissiondereproduire.
5.1.4.2Forclusion
EnvertudelaLoisurlaconcurrence(L.R.C.1985,c.C-34),chaquefoisqu’ilaété
faitusagedesdroitsetprivilègesexclusifsconférésparundroitd’auteurpour
empêcher,diminueroulimiterlaconcurrencedansuneindustrie,laproductionoula
fournitured’unbien,laCourfédérale,surplainteduProcureurgénéralduCanada,
peutrendretouteordonnanceenrapportavecundroitd’auteur.Parmiles
conclusionsquipourraientêtrerecherchéesdanslecasd’uneutilisation
anticoncurrentiellededroitsd’auteur,seraitunedéclarationdenon-opposabilitéde
ceux-ci.
29
5.2Duréedeprotectionpourlesautresobjetsdudroitd’auteur
5.2.1Laprestationdel’artiste-interprète
Lesdroitsexpirentàlafindelacinquantièmeannéesuivantcelle
a)desapremièrefixationaumoyend’unenregistrementsonore
b)desonexécutionsiellen’estpasainsifixée
Lesdroitsàlarémunérationéquitablepourl’exécutionenpublicoula
communicationaupublicpartélécommunicationd’uneprestationontlamême
durée.
5.2.2L’enregistrementsonore
Lesdroitsexpirentàlafindelacinquantièmeannéesuivantcelledesapremière
fixation.
Lesdroitsàlarémunérationéquitablepourl’exécutionenpublicoula
communicationaupublicpartélécommunicationd’unenregistrementsonoreontla
mêmedurée.
5.2.3Lesignaldecommunication
Lesdroitsexpirentàlafindelacinquantièmeannéedel’émissiondusignalde
communication.
6.Propriété
6.1Titularitédudroitd’auteursuruneoeuvre
6.1.1Principe
LaLoiposeleprincipequel’auteurestlepremiertitulairedudroitd’auteurdans
cetteoeuvre.Encoreunefois,ilnefautpasconfondrelacréation(«authorship»)
aveclapropriété(«ownership»)d’uneoeuvre.
Laqualitéd’auteurn’estpasdéfiniedanslaLoimaisils’agiradeceluiquicompose
oucréel’oeuvreetnond’unsimplescripteuroutranscripteur,indépendammentde
quelquesuggestiondetiersetàl’encontredeceluiquinefaitqueraffiner
mécaniquement.Lorsquequ’untexteestdictépourfinsd’êtredactylographié,ce
n’estpasceluiquidactylographie(etqui,enunsens,réduitl’oeuvredansuneforme
matérielle)quiestl’auteurmaisbienceluiquiadictécelle-ci.
30
6.1.2Exceptions
6.1.2.1LaCouronne
Généralement,laLoineliepaslaCouronne,àmoinsd’unestipulationexpresseà
ceteffet.Ilexistecependantlasituationparticulièredesoeuvrespréparéesou
publiéesparl’entremise,sousladirectionousouslasurveillancedesaMajestéou
dequelqueministèreetdugouvernementetqui,saufententeaucontraireavec
l’auteur,sontlapropriétédelaCouronne.Cettedispositions’appliqueradoncà
touteoeuvrea)préparéei)parl’entremisedeSaMajesté
ii)sousladirectiondeSaMajesté
iii)souslasurveillancedeSaMajesté
iv)parl’entremised’unministèredugouvernement
v)sousladirectiond’unministèredugouvernement
vi)souslasurveillanced’unministèredugouvernement
b)publiée
i)parl’entremisedeSaMajesté
ii)sousladirectiondeSaMajesté
iii)souslasurveillancedeSaMajesté
iv)parl’entremised’unministèredugouvernement
v)sousladirectiond’unministèredugouvernement
vi)souslasurveillanced’unministèredugouvernement.
Àcausedel’interventionconstantedel’Étatdanslaviedetouslesjours,ilest
importantdebienmaîtriserlescirconstancesd’applicationd’unedispositionqui
pourraitavoirpoureffetdedépouillerunauteur/titulairedesesdroitsdansune
oeuvre.Cettedispositionn’estpasd’applicationobligatoireetildemeurepossible
d’ydérogerparententeaucontraireentrelaCouronneetl’auteur[etnon,
apparemment,letitulaire].
Dansunautred’idée,laCouronneestégalementtitulairededroitsd’auteuretilne
fautdoncpasprésumerquel’onpeutreproduiredumatériel«gouvernemental»[lois,
circulairesd’information,rapports]sansobteniraupréalableunepermissionde
reproduction,parexemple,duministèredesApprovisionnementsetServices.
Toutefois,envertuduDécretsurlareproductiondelalégislationfédérale,«Toute
personnepeut,sansfraisnidemanded’autorisation,reproduiredestexteslégislatifs
dugouvernementduCanadaetdescodificationsdeceux-ci,ainsiquedesdécisions
etdesmotifsdedécisiondecoursetdetribunauxadministratifsétablisparle
gouvernementduCanada,pourvuqu’unediligenceraisonnablesoitexercéepour
31
veilleràcequelesdocumentsreproduitssoientexactsetquelareproductionnesoit
pasprésentéecommeuneversionofficielle».
6.1.2.2Gravure,photographieetportraitdecommande
Silaproductionoriginaleesta)commandéeparuntiers,
b)confectionnéecontrerémunération,et
c)quelarémunérationaétépayée
lesdroitsd’auteurdanscetteoeuvreappartiennentàceluiquidonnelacommande
etce,saufstipulationaucontraire.
L’exemplequebeaucoupontvécuestsansdoutececontratquelephotographe
vousafaitsignerlorsdevotremariage.S’agissantnormalementd’uneoeuvrede
commande,celuiquiaretenulesservicesduphotographedevraitêtrepropriétaire
detouslesdroitsd’auteurpourlesphotos,quoiquenonnécessairementauteurde
cesphotos.Toutefois,pardérogationàcetarticle,lesphotographesont
généralementcoutumed’inséreruneclauseàl’effetqu’ilsconserventlapropriétédu
droitd’auteurdansladitephotographiecequi,biensûr,permetlarevente,àleurgré
-dumoinsenautantqueledroitd’auteursoitconcerné-,dereproductionsdecelles-
ci.
6.1.2.3Photographie
Lepropriétaireduclichéoriginal[«initialnegative»]aumomentdesaconfectionest
considérécommel’auteurdelaphotographieainsitirée,cequi,onl’avu,peut
inclureunecorporation.C’estdoncdirequeceluiquiprendlaphoton’estpas
nécessairementlepropriétairedudroitd’auteurnonplusd’ailleursquel’auteurde
laditeoeuvreartistique.
C’estdoncdireégalementques’ils’agitd’uneoeuvredecommande,lepropriétaire
dunégatifseral’auteurdelaphotographiemaisceluiquiapassélacommande
sera,lui,lepropriétairedudroitd’auteur.S’ilnes’agitpasd’uneoeuvrede
commande,lepropriétairedunégatifseral’auteurdelaphotographieet[en
l’absencedesituationcontraire],seraprésuméêtreégalementlepropriétairedes
droitsd’auteurdanscelle-ci.
Cettedispositionestlevestiged’uneépoqueoùlematérielphotographiqueétait
cheretrareetuneintéressantequestionpeutrésulterdel’avancementtechniquede
cetart.
Laloidéfinit«photographie»comme«touteœuvreexpriméeparunprocédé
analogueàlaphotographie.Or,onlesait,ilexistemaintenantdesphotographies
produitesautrementqueparnégatif,c’est-à-direautrementquepardesmoyensde
32
chimieenmilieuhumide:dèslors,onnepeutplusquedifficilementparlerde
«cliché»oumêmedephotographie(leprocédédenumérisation,parexemple,
n’étantpasanalogueàceluidelaphotographie!).L’exceptionseraitalorsd’une
portéeplusquelimitée.
6.1.2.4Contratdelouagedeservices
Ils’agiticidel’oeuvreexécutéedansl’exerciced’unemploiet,deloin,lasituationla
plusfréquente.Pardérogationàlarèglegénérale,l’employeurseralepropriétaire
dudroitd’auteurdansuneoeuvrecrééeparsonemployélorsque:
i)l’auteurestemployéenvertud’uncontratdelouagedeservicesou
d’apprentissage,
ii)l’oeuvreestexécutéedansl’exercicedecetemploiet
iii)qu’iln’yapasdestipulationaucontraire.
Encoreunefois,l’employépourraêtreconsidérécommel’auteurmaisnoncomme
propriétairedecetteoeuvre.Ilfautaussiretenirque,sil’employeurestle
propriétairedesdroitséconomiquesd’auteurdansl’oeuvreainsicréée,l’employé,
lui,demeuretbénéficiairedesdroitsmorauxdanscetteoeuvre.
Ilconvientdedéterminersouventcequ’estuncontratdelouagedeservices.La
distinctionentrelecontratdeserviceetlecontratpourservicetientsouventenla
relationentrelesparties.Danslecontratdeserviceclassique,ilyauraun
commettantouunpréposésalariédontlestâches,conditionsdetravailet
rémunérationsontétablisendétailetdépendentlargementdelavolontéde
l’employeur.Aucontraire,danslecontratpourservice(quelquefoisassimiléau
contratd’entreprise),letravailleurnesemetpasauserviced’uneautrepersonne
maisluioffreplutôtdesservicessurunebased’indépendancedumoinsencequià
traitauxconditionsdetravailetàlafaçondel’exécuter.
Ilfaut,biensûr,déciderchaquecasselonsescirconstancespropresmaislaloia
établidansl’ensemblequatreoucinqgrandscritèrespourdéterminersi
l’engagementsousexamenestuncontratdetravailoud’entreprise.Onne
surprendrad’ailleurspasqu’onaiteusouventrecoursaudroitdutravailetaudroit
fiscalpourdéterminerlestatutd’employé.
Parmicritèresétudiésonretiendraprincipalement:
a)lapropriétédesinstrumentsdetravail,
b)lecontrôledel’exécutiondestâchesouleliendesubordination
c)laréalitééconomique[quisupportevraimentleslesrisquesdepertesou
lespossibilitésdeprofit],
d)l’organisationoul’intégrationdutravailàl’entrepriseet
e)lerésultatprécis[danslelouagedeservicesl’exécutiond’untravail
nettementdélimité,sansqu’ilsoitordinairementexigéquelecontractant
exécutepersonnellementletravail].
33
Lanaturedesliensdesubordinationdel’auteurdemêmequel’intégrationdecelui
dansuneentreprisesontgénéralementdescritèresdéterminantsdustatut
d’employé.
Pourpriverunemployé/auteurdelapropriétédesdroitsd’auteurdansl’oeuvrequ’il
acréé,encorefaut-ilquecelle-ciaitétécrééedanslecadredesonemploietnonde
façonaccessoireàcelui-cioudansdestempslibres.
Prenonsl’exempled’unjeuneavocatdansunCabinet.Touslescontrats,avis
juridiquesetarticlesquecetavocatpourrarédigerserontnormalementpropriétéde
sonCabinetquoiquetelavocatpuisseenêtrereconnucommel’auteur.Parcontre,
silemêmeavocat,sursontempsdetravailounon,créedesbandesdessinées,il
devraitnormalementêtreconsidérécommeauteuretpropriétairedesdroitsd’auteur
danstelleoeuvreartistiquepuisquelacréationdecelle-cinedevraitpasentrer
normalementdanssadescriptiondetâches.
Ilimportederemarquerqueceprincipen’estpasimmuableettientcomptedetout
arrangementaucontrairequipeutêtreconcluentrelesparties,soitenvertude
contratsindividuelsoucollectifsdetravailsoitencoreenvertudesusetcoutumes
prévalantdansunsecteurdonné.Lesprofesseurs,parexemple,seconsidèrent
généralementcommetitulairesdesdroitsd’auteurdanslesouvragesqu’ilsrédigent
danslecadredeleurprofession,mais…
Lamêmesituationpourraits’analyserdanslecadredelarelationentrelecabinet
d’avocatetl’undesesclients.Mêmesiceclientpaiepourunavisjuridiqueécritou
encorepourlarédactiondequelquecontrat,saufstipulationaucontraire,c’estle
cabinetquidemeurerapropriétairedudroitd’auteurpuisquesarelationfaceaudit
clientenestunedecontratd’entrepriseetnondemaîtreàpréposé.Ainsi,en
l’absencedeliend’emploioudecessionécrite,l’étudiantdemeurepropriétairedes
droitsd’auteurdansletravailqu’ilcrée,mêmesicelui-ciestcréésouslasupervision
oudanslelaboratoiredesondirecteurdethèse.
6.1.2.5Articleoupériodique
Lorsquequel’oeuvreestunarticleouautrecontributionàunjournal,revueou
périodiquedumêmegenre,l’auteur,mêmeemployé,aledroitd’interdirela
publicationdecetteoeuvreailleursquedansunjournal,revueoupériodique
semblable.
Cettedispositionaétéinterprétéecommeneserestreignantpasauxseules
oeuvreslittéraires:seraientdoncaussivisées,parexemple,lesoeuvresartistiques
commelesphotographies,lesdessinsetlesplans.Ilnes’agitpasicid’undroitde
propriétédesdroitsd’auteurenfaveurdel’auteurmaisplutôtd’undroitdevetode
celui-ciadvenantunchangementdemédium.
34
Dansl’hypothèseoùun«columnist»ouchroniqueurseraitemployéd’unjournal,ce
«columnist»nepourraitnormalements’opposeràcequel’articlesoitreprisdans
d’autresjournauxdemêmenature.Toutefois,cecolumnistpourraits’objecteràce
queparexemple,certainsdecesarticlessoientcolligésetreprissousformedelivre
ouderecueil.Lamêmesituationpourraitsurvenirpourl’employé,auteurd’une
chroniquedansunjournald’entreprise:ilpourraitainsis’objecteràceque,même
enl’indiquantcommeauteur,sondessinousontextesoitreprissurdumatériel
publicitairedel’entreprise.
6.1.3Cessionetconcession
6.1.3.1Démembrementdudroitéconomiqueoucession
Undroitd’auteur,onl’avu,estunfaisceaudedroitsauxdémembrementsmultiples
suivantmodes,modalitésetmoyens,territoiresetdurées,genresetmédias,
conditions.Iln’yapasdeformeoudeformulationparticulièrepourcéderentoutou
enpartie,sesdroitsd’auteurdansuneoeuvre.LaseuleexigencedelaLoisurle
droitd’auteurestqu’ilyaitunécritconstatantcettecessionouconcession.L’écrit
est,àtouségards,unerègledefondetnonunesimplequestiondepreuve.
Unesimplementiondestyle«jecèdetousmesdroitsd’auteursdansl’oeuvre »A »à
« Z »»ouencoreunementiond’endossementrestrictifsurunchèque
[«l’encaissementdecechèqueemportecessiondesdroitsd’auteurdansl’oeuvre
« A »enfaveurde »Z »»]pourraitêtresuffisantepouropérercetransfert.
Siuneententeestsilencieusequantautransfertdesdroitsd’auteur,unteltransfert
neseragénéralementpasinféré.Cependant,uneclausegénéralevisant,sansles
détailler,touslesdroitsintellectuelsdontlesdroitsd’auteurnécessairesau
fonctionnementd’uneentreprisepourra,suivantlecontextedelatransactionetà
charged’identifiercesdroitsd’auteur,êtrereconnu.
Entoutétatdecause,cependant,ildemeurequelapersonnequiacommandéet
payépouruneoeuvremaisquin’apasobtenucessionécriteoulicence,auraquand
mêmeunepermissionimplicited’employeretdemodifierl’oeuvrepourlesfinspour
lesquellesl’utilisationdecetteoeuvreétaitprévue.
Rappelonségalementqueletransfertd’unobjetphysiquen’emportepaslacession
desdroitsd’auteurs’yrapportant.Delamêmefaçon,laventedumanuscritd’une
oeuvreousonlegstestamentairen’emportepas,auCanada,cessiondesdroits
d’auteurs’yrapportant.
Lacessionpeutêtrefaiteparcontratmaispeutégalementêtrefaitepartestament,
institutioncontractuelleoudon.Encederniercastoutefois,ilimportederappeler
qu’ilfautsuivrelesrèglesdeformequipeuventprévaloirdansuneprovincedonnée.
35
Lorsque,envertud’unecessionpartielledudroitd’auteur,lecessionnaireestinvesti
d’undroitquelconquedansledroitd’auteur,cecessionnairedoitêtreconsidéré
commeletitulairedudroitainsicédéetce,àl’encontreducédant.
AuQuébec,laLoisurlestatutprofessionneldesartistes,desartsvisuels,des
métiersd’artetdelalittératureetsurleurscontratsaveclesdiffuseurs(L.R.Q.,c.S-
32.01)contientdesdispositionsd’ordrepublicrégissantlecontenudescontrats
entrelescréateursencesmatièresetleursdiffuseurs.Cescontratsdoivent
comportermentionquant:
•àlanatureducontrat(cessiontotale?licencegénéraleouspécifique?
etc.);
•àl’oeuvre(unpoème,plusieurspoèmesdéjàécrits,despoèmesà
écrire?);
•auxfinsdecelui-ci(publicité?adaptation?);
•àladurée,l’étendueterritoriale(Québec?Canada?);
•àlatransférabilité(reventedesdroits?miseengageouengarantie?);
•àlacontrepartiemonétaire,délaisetmodalitésdepaiement;
•aurythmedesrapportsetpaiements;
•àlarésiliationdececontrat.
6.1.3.2Enregistrement
Touteconcessiondudroitd’auteurdansuneoeuvre,quecelle-cisoittotaleou
partielleouqu’ellerésulted’unecessionoud’unelicencepeutêtreenregistrée.
Ilyaurad’ailleursprioritédetitreenfaveurmêmed’uncessionnairesubséquentqui
auraenregistrélepremiersesdroitsdansl’oeuvre.
6.1.3.3Conséquence
Chaquecessionnaireouconcessionnairesera,àlahauteurdesonintérêt,traité
commelepropriétairedudroitd’auteurdansl’oeuvreetpourraagircommetel.
Retenonsquelacessionestàlaventecequelalicenceestaubail.
Généralement,pourraêtredemandeuretesterseulenjustice,celuiquiaura
concessiond’unintérêtdansledroitd’auteur,c’est-à-direquipourrajustifierd’une
certainepropriétédansledroitd’auteur.Lelicenciéexclusifestconsidérécomme
concessionnaired’unteldroit.Parcontre,lelicenciénonexclusifetlesimple
distributeur,mêmeexclusif,n’ayantpasuntelintérêt,nepourrontdoncprendre
seulunetelleactioncontreuncontrefacteuràmoinsdesefaireadjoindre,comme
36
co-demandeuroudéfendeur,lepropriétairedudroitd’auteurdontilsdériventleur
intérêtéconomique.
Lacessiondudroitd’actionpourviolationdudroitd’auteurpeutsefaireenrelation
aveclacessionoulaconcessiondudroitd’auteurquis’yrapporte.
6.1.3.4Droitmoral
Lesdroitsmorauxexistentindépendammentdetoutecessiondudroitd’auteuretont
uneduréedeprotectionégale.Ledroitmoralestincessiblemais,parcontre,on
peutyrenoncer.
Danslecas,parexemple,oùl’onengageraitunnègreou«ghostwriter»pourécrire
cequel’onvoudraprésentercommesabiographie,ilauraitdoncintérêt,au
préalable,nonseulementdes’assurerd’unecessiondesdroitsd’auteurdecet
«écrivainfantôme»maiségalementd’obtenirensafaveur
unerenonciationaudroit
moraldececréateur«anonyme».Celapermettradenepasindiquercecréateur
commeauteurdel’oeuvreoumêmed’indiquerunautrequeluicommecréateurde
celle-ci.
Laloin’indiquepassicetterenonciationdoitêtreécriteouverbale,expresseou
tacite.Lasolutiondeprudencevoudraitcependantqu’entouslescas,l’onobtienne
unetellerenonciationexpresse,neserait-cequepourseprémunird’étatsd’âme
artistiquementcompréhensiblemaisdifficilementconciliablesaveclanaturedu
produit.Àlalimite,parexemple,l’employéauteurd’untextepublicitaire-oeuvre
littéraireprotégée-pourraitexigerquesonnom,àtitred’auteursoitindiquésur
chacunedesreproductionsdutexte.Delamêmefaçon,l’employéprogrammeur,au
nomdel’intégritédesonoeuvre-leprogrammed’ordinateurn’est-ilpasuneoeuvre
littéraire-pourraits’objecteràsondéboguageouàsamiseàjour.
Encoreunefois,ilfauttenircomptedelajuridictionoùcetypederenonciation
intervient:encertainspays,elleesttoutsimplementnullealorsquedansd’autres
elledevientinopéranteàlaseuledécisiondel’auteur.Deplus,d’autresjuridictions
reconnaissentd’autresvoletsaudroitmorald’unauteur,commeledroitde
divulgation[«onnepubliepasmonoeuvre»]ouaurepentir[«onretiremonoeuvede
lacirculation»].
6.1.3.5Faillite
LaLoisurlafailliteetl’insolvabilité(L.R.C.1985,c.B-3,art.83),prévoitquelors
d’unefaillite,lesmanuscrits,droitsd’auteurouintérêtsdansundroitd’auteur,
cédésentoutouenpartieaufailli,fontl’objetd’unretourautomatiqueàl’auteur.Il
nefautpastoutefoisquel’oeuvreaitoccasionnéededépensesouaitétépubliée;au
37
cascontraire,laLoiprévoitdesmodalitésderachatfavorableàl’auteur.Ilest
importantdenoterquetouteconventionaucontraireavecunfailliseraitnulle.
6.1.4Licence
6.1.4.1Volontaire
Lalicencecontrairementàlacession,n’opèreaucuntransfertdedroitd’auteur.Le
titulairerestedonclepropriétairedesdroits.Lalicencenedonneàsonporteurque
ledroitdeposeruncertainnombred’acteslimitésqui,neserait-cedelalicence,
constitueraitcontrefaçon.Onpeuttirerquelalicenceestàlacessioncequelebail
estàlavente.
Unelicencepeutêtreécriteouverbale,expresseouimplicite.Ellepeutaussi
s’inférerdescirconstancesoudesusetcoutumesd’uneindustrieoud’un
commerce.
Ilyauraitainsilicenceimplicitequelepropriétaired’unédificepeututiliserlesplans
del’architectepourréparerourénoversonédifice.Ilyauraitégalementlicence
implicitedefairedescopiessupplémentairesdeplanspourlesfinsd’une
construction.Parcontre,iln’yaurapasunetellelicenceimpliciteàl’effetdefaire
plusd’unédificeàmêmecesplansquiétaientàl’origineprévuspourunseulédifice.
Bref,celuiquis’engageàproduirecontrerétributionàuneoeuvreprotégeable
consent,saufindicationcontraire,àcequel’oeuvresoitutiliséepourlesfins
envisagéeslorsdel’engagement.
Unelicence(dumoinscellequiaccordeunintérêtdansledroitd’auteur)peut
égalementêtreenregistréemais,pourcefaire,devraêtreconsignéeparécrit.
Enfin,deslicences,généralesouparticulièrespeuventégalementêtreoctroyéespar
dessociétésdegestioncollectiveenregarddurépertoireetdesdroitsqu’elles
gèrent.
6.1.4.2Obligatoire
Jusqu’àl’entréeenvigueurle1996-01-01delaLoisurlamiseenoeuvredel’Accord
surl’Organisationmondialeducommerce,laLoisurledroitd’auteurprévoyait
encorel’octroidenombreuseslicencesetce,sansleconsentementdupropriétaire
dudroitd’auteur:cesdispositionssontmaintenanttoutesabrogées.
ToutefoislaLoisurlaconcurrenceprévoitquelacourpeutordonnerdetelles
licencesadvenant.abusdemonopoleouagissementsanti-concurrentiels.Eneffet,
chaquefoisqu’ilaétéfaitusagededroitsetprivilègesexclusifsconférésparun
38
droitd’auteurpourempêcher,limiterouréduireindûmentlaconcurrence,laCour
fédéralepeutprescrirel’octroidelicencesenvertududroitd’auteurauxpersonnes
etconditionsqueletribunaljugeappropriées.
6.1.4.3Letitulaireintrouvable
Lorsqueletitulairedudroitd’auteurdansuneoeuvrepubliéeestintrouvable,la
Commissiondudroitd’auteurpeut,surdemande,délivrerunelicenced’exploitation
decetteœuvre.
6.2Propriétédesautresobjetsdudroitd’auteur
6.2.1Laprestationdel’artiste-interpète
Lepremiertitulairedudroitd’auteursuruneprestationestsonartiste-interprète.À
noterquelaLoineparlepasicid’auteur.
Lesdispositionsrelativesauxcessionetconcessionsdemêmequ’auxlicences
d’uneœuvres’appliquentégalementauxprestations.
Ledroitmoraln’existantpasàl’égarddesprestations,ilnesauraitêtrequestionde
renonciation.Parcontre,danslamesureoùlaprestationd’unartiste-interprètefait
partiedudroitàlapersonnalitédecelui-ci,cetaspectdevraitégalementfairel’objet
d’uneententepréalableàl’exploitation.
LaLoisurlafaillitenecontientpasdedispositionsparticulièrespourlesprestations
nonplusquelaLoisurlaconcurrence.
Lorsqueletitulairedudroitd’auteurdansunefixationd’artiste-interprèteest
introuvable,laCommissiondudroitd’auteurpeut,surdemande,délivrerunelicence
d’exploitationdecetteoeuvre.
6.2.2L’enregistrementsonore
Lepremiertitulairedudroitd’auteursuruneprestationestsonproducteur.Ànoter
quelaLoineparlepasicid’auteur.
Lesdispositionsrelativesauxcessionsetconcessionsdemêmequ’auxlicences
d’uneœuvres’appliquentégalementauxenregistrementssonores.
Ledroitmoraln’existantpasàl’égarddesenregistrementssonores,ilnesauraitêtre
questionderenonciation.Parcontre,danslamesureoùl’enregistrementsonore
peutinclurelaprestationd’unartiste-interprète,l’exploitationdesdroitsdela
39
personnalitédecetartistedevraitsansdoutefaireégalementl’objetd’uneentente
préalableàl’exploitation.
LaLoisurlafaillitenecontientpasdedispositionsparticulièrespourles
enregistrementssonores,nonplusquelaLoisurlaconcurrence.
Lorsqueletitulairedudroitd’auteurdansunenregistrementsonorepubliéest
introuvable,laCommissiondudroitd’auteurpeut,surdemande,délivrerunelicence
d’exploitationdecetteœuvre.
6.2.3Lesignaldecommunication
Lepremiertitulairedudroitd’auteursurunsignaldecommunicationestson
radiodiffuseur.ÀnoterquelaLoineparlepasicid’auteur.
Lesdispositionsrelativesauxcessionetconcessionsdemêmequ’auxlicences
d’uneœuvres’appliquentégalementauxsignauxdecommunications.
Ledroitmoraln’existantpasàl’égarddessignauxdecommunication,ilnesaurait
êtrequestionderenonciation.
LaLoisurlafaillitenecontientpasdedispositionsparticulièrespourlessignauxde
communicationnonplusquelaLoisurlaconcurrence.
Lorsqueletitulairedudroitd’auteurdansunefixationd’unsignaldecommunication
estintrouvable,laCommissiondudroitd’auteurpeut,surdemande,délivrerune
licenced’exploitationdecetteœuvre.
7.Formalités
7.1L’enregistrement
L’enregistrementdudroitd’auteurdansuneoeuvreoudansunautreobjetdudroit
d’auteurn’estpasobligatoirepourbénéficierdelaprotectiondelaLoietn’estpas
nonplusuneconditionpréalablepourl’institutiondeprocéduresenviolation.
Lesystèmepermissifdel’enregistrementpermetcependantdefaciliterlapreuvede
sondroitetd’établirlapropriétédetitre.Ilcréeaussicertainesprésomptionsquant
aucontenuducertificatd’enregistrementetàlaconnaissancequ’ontlestiersdufait
qu’ils’agitd’uneoeuvreprotégée.
L’enregistrements’obtientparlaproductiond’unedemande,suivantl’uneoul’autre
desformulesappropriées,auprèsduCommissaireauxbrevets/Registrairedes
droitsd’auteur,accompagnéedelataxeprescrite(50$).Ils’agitd’unsimpledépôt
40
etiln’yapas,commetel,d’examenquantaufonddelademandenonplusque
quelquedépôtd’exemplairesdel’oeuvrequel’onveutainsienregistrer.
7.2Marquage
Iln’ya,auCanada,aucuneobligationdemarquagepourbénéficierdelaprotection
delaLoisurledroitd’auteuretlemarquagen’estpasuneconditionpréalableà
l’institutiondequelqueprocédurejudiciaire.
L’utilisationdusigle©,dunomdupropriétaireetdel’annéedepremièrepublication
d’uneœuvreestcependantrecommandéeafind’indiqueràtousquel’oeuvreainsi
marquéeenestuneconsidéréecommeprotégée.Delamêmefaçon,l’utilisationde
mentionsdestyle«Tousdroitsréservés»ou«Reproductioninterdite»,serade
natureàmettreengarded’éventuelsemprunteursindélicatsmaisneserapas
obligatoirepourbénéficierdelaprotection.
7.3Dépôtlégal
LedépôtauprèsdelaBibliothèqueetArchivesnationalesduQuébecoudela
BibliothèquenationaleduCanadad’exemplairesd’uneoeuvren’estniobligatoire
pourbénéficierdelaprotectiondelaLoisurledroitd’auteurniunecondition
préalableàl’institutiondequelqueprocédurejudiciaires’yrapportant.
Lesseulessanctionsquiexistentsontd’ordrepénaletnetouchentenrienàla
validitédudroitd’auteurdanslesoeuvresdontlesexemplairesn’auraientpasété
ainsidéposés.
7.4I.S.B.N.etC.I.P.
LaBibliothèquenationaleduCanadaainstauréunprogrammevolontairede
collaborationentrebibliothécairesetéditeursetquipermetdecataloguerles
nouveauxouvragescanadiensavantleurpublication.Celaaideàlasélectionetà
l’acquisitiondemêmequ’aucatalogagedenouveauxvolumes.Entantquetel,le
C.I.P.n’arienàvoiravecledroitd’auteur.
Quantàl’I.S.B.N.,ils’agitd’unnumérointernationalnormalisédulivrequiapourbut
d’attribueruncodeuniqued’identificationàtousleslivrespubliés.Encoreunefois,il
nes’agitpaslàd’uneformalitéquiestdequelquefaçonattachéeaudroitd’auteur,à
sesprotectionetbénéfice.
8.Violation
41
8.1Définition
Laviolationdudroitd’auteur(oucontrfaçon)estl’accomplissementd’unacteque
seullepropriétairedudroitd’auteuraledroitdefaireoud’autoriser.Lesdroits
principauxsontspécifiésmaisnonrestreintsdansl’énumérationdesdroitsexclusifs
dutitulairedudroitd’auteurdansuneœuvre,dansuneprestation,dansun
enregistrementsonoreoudansunsignaldecommunicationdemêmequedans
l’énumérationdesdroitsmorauxd’unauteursursonœuvre.
Laviolationdirecteconsiste,sansleconsentementdutitulaire,àprendreunepartie
essentielled’uneoeuvreprotégée,c’est-à-direcopieroufaireuneimitation
déguisée.Rappelonsqu’autoriserlaviolationconstitueégalementcontrefaçon.
Laviolationindirecte,elle,exigegénéralementdelapartdudéfendeurunélément
deconnaissancedelaviolation.Estaussiconsidérécommeayantportéatteinteau
droitd’auteurceluiquimetencirculation,venteoulocation,expose
commercialementenpublicouimporteparlaventeauCanadauneoeuvreprotégée
surleterritoirecanadienouencorequipermetlareprésentationd’uneoeuvre
protégéedansunbutdelucrepersonneletce,dansl’unetl’autrecas,sans
l’autorisationdutitulaire.Cesmêmesfaitsdeviolationindirectes’appliquent
égalementauxfixationsd’uneprestation,d’unenregistrementsonoreoud’unsignal
decommunication.
Defaçongénérale,onpeutconsidérerqu’ilyaviolationdirectelorsqu’ilya
appropriationnonautoriséedulabeurd’autruidansl’expressiond’uneidée.
Encoreunefois,ilconvientderappelerquelaviolationdudroitd’auteurvise
l’appropriationdel’expressiondesidéesetnondesidéeselles-mêmes.
Pourqu’ilyaitcontrefaçon,ilfautqu’ilyaitcopiedetoutoudepartieimportante
d’uneœuvre(ouautreobjetdudroitd’auteur),quecettecopieaitétéfaiteàpartirde
l’originaloud’uneautrecopie.Iln’yaurapasviolationparsimpleréférenceàun
autreouvragenonplusqueparsimpleutilisationd’untitrebanald’unautreouvrage.
Onnepourrapas,parcontre,prendreprétextedecitationpourcitersansplus
l’entièretéd’uneoeuvre.Ilpourraitégalementyavoircontrefaçondanslecas
d’imitationdéguiséeouparodiedel’oeuvreoriginale.Laprésentationdelacopie,en
effet,peutêtredifférentemaisilyauraquandmêmecontrefaçons’ilyacopie,dans
uneformematériellequelconque,d’unepartiesubstantielledel’oeuvre.Àcet
égard,c’estdavantageuncritèrequalitatifquequantitatifqu’ilfautretenir.Dansla
mesureoùunindividuauracopiécequifaitl’essenced’uneoeuvre,ilyauraalors
déclarationdecontrefaçonpourvuquecesoitunepartiesubstantielledel’oeuvre.
Commentseprouvelacontrefaçondirecte?Ledegrédesimilitudeentredeux
oeuvresapoureffetderépartirlefardeaudepreuveentrelesparties:
42
·s’ilyaunfortdegrédesimilitude,ilappartiendraaudéfendeurdeprouver
créationindépendante;
·s’ilyaunfaibledegrédesimilitudeentrel’oeuvreoriginaleetl’oeuvredite
copiée,ilappartiendraaudemandeurdeprouvercopiage.
Cettepreuvedecopiageestdifficileetlestribunauxgénéralements’enreporterontà
unepreuvecirconstancielle:ledemandeurtenteradeprouverqueledéfendeuraeu
accèsàsonoeuvrealorsqueledéfendeurtenteradeprouver,lui,qu’iln’afaitque
consulterdessourcescommunes.
Souventlacontrefaçons’établiraparlefaitqueledéfendeurareproduitlesmêmes
erreursqueledemandeur.
L’importationdelivressansleconsentementdutitulairedudroitd’auteurauCanada
faitdésormaisl’objetd’unrégimeparticulierautitredelaviolationindirectedes
droitsd’auteuretpermetàundistributeurexclusifd’instituerlui-mêmedes
procéduresjudiciaires.
8.2Exceptions
LaLoiprévoitdiverses-etnombreuses-exceptions,d’interprétationrestrictive,en
vertudesquellescertainsactesneserontpasconsidéréscommeayantporté
atteinteaudroitd’auteur.Cesexceptionssontgénéralementassortiesde
nombreusesconditionsqui,toutes,doiventêtrerespectéespourquelesexceptions
puissenttrouverapplication.
L’utilisationéquitable(«fairdealing»etnon«fairuse»)pouràdesfinsd’étudeprivée
ouderecherche,àdesfinsdecritiqueoudecompterenduoupourfinsde
communicationdenouvellesneconstituerapasviolationdudroitd’auteur.
Denombreusesexceptionsexistentégalementenfaveurdesétablissements
d’enseignementdanslecadredeleurmissionpédagogique.
D’aussinombreusesexceptionsexistentégalementenfaveurdesbibliothèques,
muséesetservicesd’archivespourfinsdegestionoudeconservationdecollections
oud’étudesprivéesetderecherches.
Desexceptionsexistentégalementpourlespersonnesatteintesdedéficiences
perceptuelles.
Lareproductiond’unecopiedesauvegarded’unprogrammed’ordinateuroula
reproductionparadaptationouconversiond’unprogrammed’ordinateurpourfinsde
compatibilitéinformatiqueneconstituentpasviolationdudroitd’auteur.
43
L’incorporationincidented’uneœuvre(ouautreobjetdudroitd’auteur)dansune
autreœuvre(ouobjetdudroitd’auteur),l’enregistrementéphémèred’uneœuvre
(oud’unenregistrementsonoreoud’uneprestationendirect)pourlesseulesfins
d’uneradiodiffusionsontd’autresexceptions.
D’autresexceptionsdécoulentd’obligationsstatutaires:lacommunicationde
documentseffectuéeenvertud’uneloicanadienned’accèsàl’information,la
communicationderenseignementsenvertud’uneloicanadiennesurlaprotection
desrenseignementspersonnels,lareproductiond’unobjetpourlesfinsdelaLoisur
l’exportationetl’importationdebiensculturelsunefixationoureproductionenvertu
delaLoisurlaradiodiffusion.
Uneautreexceptionestàl’effetqueneconstituerapasuneviolationdudroit
d’auteurlefaitdepublierdansunjournallecompterendud’uneallocutiondenature
politiqueprononcéeenassembléepublique.
8.3Violationdesdroitsmoraux
Ledroitmoralcomporteprincipalementdeuxvolets,savoirceluidudroitàla
paternitéetledroitàl’intégritéd’uneoeuvre.Quantàl’intégrité,iln’yauracause
d’actionquedanslamesureoùladéformation,utilisationouautremodificationde
l’oeuvreauraportéatteinteàl’honneurouàlaréputationdesonauteur.Ilyaura
aussiprésomptiondepréjudiceadvenantquelquedéformation,utilisationouautre
modificationd’uneoeuvreartistique.Ilyauraégalementprésomptiond’atteinteà
l’intégritéd’uneoeuvrelorsquecetteoeuvreserautiliséeenliaisonavecunproduit,
unecause,unserviceouuneinstitution,breflorsqu’onutiliserauneoeuvrepourdes
finspublicitairesoupromotionnelles.
Cettedispositiontoutefoisnevise,danssaspécificité,quelesoeuvrescrééesaprès
le8juin1988,dated’entréeenvigueurdesamendementsserapportantàcedroit.
9.Recours
9.1Pénaux
Outrelesrecourspénauxquipeuventexisterpourabusdemonopoleetagissement
anti-concurrentiel,laLoisurledroitd’auteurprévoitdesrecourscriminels
advenantviolationdesesdispositions.Lecontrevenant,surdéclarationde
culpabilité,estsusceptibled’uneamendemaximalede1000000$etd’un
emprisonnementmaximalde5ansoudel’unedecespeines.LaLoipermet
également,indépendammentd’unedéclarationdeculpabilité,ladestructiondes
objetscontrefaits.
44
9.2Administratifs
Surnotificationàl’AgencedesdouanesetrevenuduCanada,toutexemplaired’une
oeuvrefabriquéehorsduCanadapeutêtrefrappéd’interditd’importation.
Deplus,leTribunalpeutordonnerauministreduRevenunationaldeprendretoutes
mesurespourdéteniruneoeuvrecontrefactricesurlepointd’êtreimportéeau
Canadaetquin’estpasencoredédouanée.Lamêmedispositions’applique,
advenantcontrefaçon,àuneprestationd’artiste-interprète,àunenregistrement
sonoreouàunsignaldecommunicationdemêmequ’auxlivres
Enfin,quoiquecelanesoitpasviséparlaLoisurledroitd’auteur,laviolationdes
droitsd’auteurpeutêtreautrementprévuedansdesconventionscollectivesoudes
politiquesd’entreprisesetfairel’objetdegriefs.
9.3Civils
9.3.1Prescription
Lesactionspourviolationdedroitd’auteurseprescriventgénéralementpartroisans
àcompterdelaviolation.Biensûr,encasd’offensecontinue,cettedatese
computealorsàpartirdelaplusvieillecontrefaçonnonprescrite.L’effetdela
prescriptionpeutégalementêtresuspenduadvenantfraudeducontrefacteur.
9.3.2Juridiction
Ilyajuridictionconcurrentepourentendred’uneactionenviolationdudroitd’auteur
etd’unedemandederedressements’yrapportantentrelaCourfédéraleduCanada
etlescoursprovinciales,généralementdejuridictionsupérieure.
9.3.3Parties
Pourraêtredemandeuretesterseulenjustice,celuiquiauraconcessiond’un
intérêtdansledroitd’auteur,c’est-à-direceluiquipourrajustifierd’unecertaine
propriétédansledroitd’auteur.Lelicenciénonexclusifoulesimpledistributeur
n’ayantpasuntelintérêt,nepourrontdoncpasprendreseulunetelleactioncontre
uncontrefacteuràmoinsdefaireadjoindrecommepartielepropriétairedudroit
d’auteurdontildériveleurintérêtéconomique.Danslecasd’importationnon
autoriséedelivres,ledistributeurexclusifpourraagirseul.Quantaudéfendeur,cela
pourraêtrenonseulementceluiquicommetl’acterépréhensiblemaisencorecelui
quiaautorisécelui-ci.
45
9.3.4Présomptions
Danslecadredeprocéduresjudiciaires,siledéfendeurcontestel’existencedudroit
d’auteuroulaqualitédudemandeur,a)l’œuvre,laprestation,l’enregistrementsonoreoulesignalde
communicationestprésuméêtreprotégépardroitd’auteur;
b)l’auteur,l’artiste-interprète,leproducteurouleradiodiffuseurestréputé
êtrelepropriétairedudroitd’auteur.
Deplus,enl’absenced’enregistrementdecessionoudeconcessiond’intérêt
a)l’auteur,l’artiste-interprète,leproducteurouleradiodiffuseurdontle
nomapparaîtindiquédelamanièrehabituelleestprésuméavoircette
qualité
b)siaucunnomn’apparaîtainsiindiqué,lenomdeceluiquiestindiqué
delamanièrehabituellecommeparaissantêtrel’éditeurouletitulairedu
droitd’auteurestprésuméêtreletitulairedudroitd’auteur
c)danslecasd’uneœuvrecinématographique,lenomparaissantêtre
celuiduproducteurfaitprésumerquecettepersonneestleproducteurde
l’œuvre.
Cesonttouteslàdesprésomptionsréfragrablesmaisquidonnentunnetavantage
procéduralàundemandeur.Ilenirademêmesicelui-ciafaitenregistrerledroit
d’auteurcarilyauraalorsprésomptiondel’existencedudroitd’auteuretdufaitque
lapersonnefigurantàl’enregistrementenestletitulaire(oucessionnaireou
concessionnaire,suivantlecas).
9.3.5Injonction
L’injonctionestuneordonnancedelaCouroudel’undesesjugesenjoignantune
personnedenepasfaireoudecesserdefaireunacteouuneopération
déterminée:c’estl’injonctionprohibitoire.Danslescasquilepermettent,ilpeut
aussiêtreenjointàunepersonned’accomplirunacte:c’estalorsuneinjonction
mandatoire.L’injonctionsedemandeindépendammentdetouteréclamationpour
dommageetensusdecelle-ci,lecaséchéant.Pourqu’uneinjonctionémane,il
fautégalement,enprincipe,quel’actereprochésoitsusceptibledesereproduire.
L’ordonnancerequisedelaCournedevraitd’ailleursviserquelapartiecontrefaite
d’uneoeuvrecontrefactriceetnonsonensemble.Toutefois,sidansl’oeuvre
contrefactrice,onnepeutséparerlapartiecontrefaiteetl’apportoriginaldu
contrefacteur,l’ordonnancepourraalorsviserl’ensembledel’oeuvre.
Lasanctiondunon-respectd’uneinjonctionest,onlesait,l’outrageautribunaletles
peines(amende,emprisonnement,oulesdeux)quiysontattachées.
46
LaLoiprévoitmaintenantl’émissiond’uneinjonctionélargiequivisenonseulement
lesdroitsd’auteurqu’avioléundéfendeurmaiségalementlesautresdroitsd’auteur
quepeutdéteniroupourradétenirundemandeur.
9.3.6Dommages(réelsetpunitifs)
Letitulairedesdroitsd’auteurquisontvioléspeutréclamerducontrefacteurdes
dommages,c’est-à-direlepaiementd’unesommed’argentreprésentantla
transpositionpécuniairedupréjudicesubietce,afinderemplacercetitulairedansla
situationoùilauraitété,n’eûtétélaviolationdesesdroits.
Ilfautretenirqu’endroitcivil,lesdommagesréellementsubisdoiventavoirun
caractèredirectetcertain.Lefaitquecesdommagessoientdifficilesàétablirn’aura
cependantpascommeconséquencequ’aucundommageneseraoctroyé:laCour
agitalorsenéquité,souventparl’octroidedommagesdits«généraux».
LaCouraccordesouventencesmatièresdesdommagespunitifsouexemplaires
quivisentàmarquerdel’opprobredelaCourlapiraterieetdedissuader
pécuniairementlacontrefaçon.
9.3.7Redditiondecomptes
Outrelesdommagesréelsluirésultantdelaviolationdesesdroits,letitulairedu
droitd’auteurviolépeutégalementréclamerunepartiedesprofitsquele
contrefacteuraréalisésdeparsesagissementsillégaux.Ils’agitlàd’un
redressementcumulatifetnonalternatifaurecoursendommage.Lamitigationdu
montantdetelprofit(dépensesd’exploitation,fraisdevente,etc.)appartientauseul
défendeur,ledemandeurn’ayantqu’uneobligationdeprouverlesrevenusbruts.
9.3.8Dommagespréétablis
Enlieuetplacedesdommagesoudelaredditiondecompte,letitulairedudroit
d’auteurviolépeutdemanderleversementdedommagespréétablissuivantle
montantqueletribunalestimeéquitable.Lemontantdecesdommagesestd’au
moins500$etd’auplus20000$.
Àl’intérieurdeceslimiteslégales,lestribunauxconserventtoutediscrétionbienque
laLoilesinviteàseréférernotammentauxfacteurssuivants:
·l
abonneoulamauvaisefoidudéfendeur·l
ecomportementdespartiesavantl’instanceetaucoursdecelle-ci;
47
·lanécessitédecréeruneffetdissuasifàl’égarddeviolations
éventuellesdudroitd’auteurenquestion.
LaLoiautoriseàréduirelemontantdesdommages-intérêtspréétablisendeçàdu
plancherminimalde500$etcejusqu’àconcurrencede200$,danslamesureoùle
défendeurleconvainc«qu’iln’avaitaucunmotifraisonnabledecroirequ’ilavaitviolé
ledroitd’auteur».
9.3.9Dépens
Unepartiequiperdsonprocèsdoitgénéralementpayeràl’avocatdel’autreun
certainmontantàtitrededépens.Cemontantestfixésuivantuntarifquinetient
pascomptedutempsréellementpasséaudossierdemêmequedesefforts
déployés.Àtouségards,cetarifestinadéquatpourpleinementcompenserune
partiedesfraisjuridiquesencourus.
IlesttoutefoispossiblededemanderàlaCourunhonorairespécialtenantcompte
del’importancedelacauseouencoreunmontantforfaitaireàtitrededépens
liquidés.Delamêmefaçon,taxationsurunebaseavocatetclientplutôtquepartie
etpartie,c’est-à-diresuivanttarif,peutêtrerequise.Àcetégard,ilestutiledenoter
quelesrèglesdepratiquedelaCourfédéraleduCanadapermettentunegrande
latitudeàl’officiertaxateurquantàcequipeutfairel’objetd’unetelletaxationdes
dépens.
9.3.10Recouvrementdepossession
UnedesparticularitésdelaLoisurledroitd’auteurestl’enchâssementdurecours
en«detinue»queconnaîtlaCommonLaw.Celasefaitparlacréationenfaveurdu
titulairedudroitd’auteurviolé,d’undroitdepropriétédanslesobjetsetmoyensde
contrefaçon.Bref,lepropriétairedudroitd’auteurpeutêtreégalementdéclaré
propriétairedesobjetscontrefacteursetendisposeràsaguise.Cerecoursest
égalementcumulatif(etnonalternatif)àl’octroidedommages.Ilnedoitcependant
pasêtreconsidérécommeunrecoursendommagesmaisplutôtcommeun
recoursfondésurladétentionillégitimequ’auntiers(enl’occurrence,le
contrefacteur)d’unbiendontlaLoiattribuelapropriétéautitulairedudroitd’auteur.
C’estd’ailleurscettefictionquipermetderecouriràlasaisieavantjugementque
prévoitleCodedeprocédurecivileduQuébec(L.R.Q.,c.C-25).
Ainsi,danslecasdurecouvrementdepossession,letitulairedudroitd’auteur
pourra,sansindemnitéaucune,ensusdesdommagesetprofitsquiauraientpului
êtreautrementoctroyés,réclamerlapossessionphysique,àtitredepropriétaire,
desexemplairescontrefacteursoudesplanchesayantserviouétantdestinéesà
serviràlaconfectiondeceux-ci.
48
9.3.11Délivrance(«deliveryup»)
EnvertudespouvoirsinhérentsdelaCourfédéraleoudescoursprovincialesde
juridictionsupérieure,celles-cipeuventordonneraucontrefacteurderemettreau
propriétaire,pourfinsd’êtredétruits,touslesobjetscontrefacteurs.
9.3.12Bonnefoi
Enmatièrecommercialetoutcommeenmatièrededroitd’auteur,labonnefoine
constituepasunedéfenserecevable,toutaupluspeut-elledonnerlieuàla
mitigationdesdommages.Duralex,sedlex!
Siàladatedecontrefaçonledroitd’auteurétaitenregistré,undéfendeurnepourra
plaiderqu’iln’avaitaucunmotifdesoupçonnerl’inexistencedudroitd’auteur.
9.3.13Oeuvresarchitecturales
Danslecasd’uneoeuvrearchitecturale,laCourn’émettrapasd’injonctionmaistous
lesautresrecoursseront,eux,admissibles.
9.3.14Abusdeconfiance
Malgrésoncaractèreexhaustif,laLoisurledroitd’auteuramaintenulerecoursen
abusdeconfianceetce,indépendammentdetouteprocédurepourviolationdedroit
d’auteur.Ilpeut,eneffet,yavoirdescirconstancesoudel’informationconfidentielle
quin’estpasnécessairemententièrementréduitesousuneformematérielle
quelconque,aététransmisàunfuturcontractantdansunbutprécis.LaLoisurle
droitd’auteurnedonnantpasouvertureàuneaction,fautedesupportmatériel
adéquat,celuiquialivré,dansuntelcontexte,del’informationprotégéedoitêtre
considérécommedépourvuderecourspuisquenoncouvertparlaLoisurledroit
d’auteur.Lerecoursenabusdeconfiancequiestmaintenuvisejustementàéviter
cegenredesituation.
10Lagestioncollective
10.1Lasociétédegestion
LaLoisurledroitd’auteurprivilégielagestioncollectivedecertainsdroits.Une
sociétédegestionestunorganismequiselivreàlagestioncollectivedudroit
d’auteur-oududroitàlarémunération-pourl’exercicedesactivitéssuivantes:
49
a)l’administrationd’unsystèmed’octroidelicences
i)portantsurunrépertoired’œuvres,deprestations,
d’enregistrementssonoresoudesignauxdecommunicationde
plusieurspersonneset
ii)envertuduquelelleétablitdescatégoriesd’utilisateurs
iii)ainsiquelesredevancesetmodalitésafférentesàleurutilisation;
b)laperceptionetlarépartitiondesredevancespayables.
10.1Naturedesdroitsgérés
Lagestioncollectives’exerceplusparticulièrementenregard
•dudroitd’exécutionetdecommunication,
•desautresdroitsexclusifsconférésenregarddesœuvres,
prestations,enregistrementsonoresetsignauxdecommunication,
•decertainesreproductionsetexécutionsenpublicfaitesparles
établissementsd’enseignements,
•dudroitderetransmissionet
•delacopieprivée.
Cettegestioncollectivepeutfairel’objetd’ententesentrel’utilisateuretlasociétéde
gestionouencored’unetarificationquecertifie,danslecadred’unprocessus
statutairestrict,laCommisiondudroitd’auteur.
11.Bibliographiesommaire
11.1Monographies
FOX(HaroldGeorge),TheCanadianLawofCopyrightandIndustrialDesigns,2e
éd.(Toronto,Carswell,1967),848pages.
HARRIS(LesleyEllen),CanadianCopyrightLaw,3
eéd.(Toronto,McGraw-Hill-
Ryerson,2001),320pages.
HENDERSON(GordonF.)réd.,CopyrightandConfidentialInformationLawin
Canada(Toronto,Carswell,1994),378pages.
HUGHES(RogerT.)etal.,HughesonCopyrightandIndustrialDesign,2
eédition
(Toronto,Butterworths,2005),surfeuillesmobilesavecmise-à-jour.
McKEOWN(JohnS.),FoxonCanadianLawofCopyrightandIndustrialDesigns,4
e
éd.(Toronto,ThomsonCarswell,2005),surfeuillesmobiles.
RICHARD(HuguesG.)etal.,Robic-LegerCanadianCopyrightActAnnotated
(Toronto,Carswell,1993),4volumes,surfeuillesmobilesavecmise-à-jour.
50
TAMARO(Normand),Laloisurledroitd’auteurcommentéeetannotée,6eéd.
(Toronto,Carswell,2003),932pages.
VAVER(David),CopyrightLaw(Toronto,IrwinLaw,2000),355pages
VINCKE(Christian)etal.,Problèmesdedroitd’auteurenéducation(Québec,
Éditeurofficiel,1977),247pages.
11.2Revues
IntellectualPropertyJournal(publiétroisfoisl’anparCarswell/Thomson).
Cahiersdepropriétéintellectuelle(publiétroisfoisl’anparBlais/Thomson).
Revueinternationaledudroitd’auteur(publiéquatrefoisl’an)
CopyrightWorld(publiéonzefoisl’anparLLPPublications)
51
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevouédepuis1892à
laprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstouslesdomaines:brevets,dessins
industrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marquesdecertificationetappellations
d’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;
informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;
secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;
commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,
litigeetarbitrage;vérificationdiligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesignsand
utilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightandentertainment
law,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;
biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionandbusinesslaw;
marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence;inCanadaand
throughouttheworld.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHE
WORLD