L’arbitrage et le droit d’auteur…Chouette!
L’ARBITRAGEETLEDROITD’AUTEUR…CHOUETTE!
CatherineBergeron*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242-Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
Le21mars2003,laCoursuprêmeduCanadarendaitsadécisiondans
l’affaireÉditionsChouette(1987)inc.c.Desputeaux
1enmatièredesentence
arbitraleapplicableàunequestiondedroitd’auteur.LaCoursuprêmedu
Canada,infirmantl’arrêtdelaCourd’appelduQuébec
2etrejetantla
requêteenannulationdelasentencearbitrale,décidait,entreautres,que
lespartiesàuneconventiond’arbitragejouissentd’uneautonomiequasi
illimitéepouridentifierlesdifférendsquipourrontfairel’objetdelaprocédure
d’arbitrage.S’attardantàlanatureetauxlimitesdelamissionarbitrale,aux
principesdejusticenaturelleetauxrèglesdepreuvecivileetd’ordrepublic,
laCoursuprêmen’entendpasécarterledroitd’auteurdecetteméthode
derésolutiondeconflitsdeplusenplusfavorisée.
1.Lesfaits
L’historiquedesfaitsayantdonnénaissanceauprésentlitigedébuteen1988
lorsquel’intimée(«Desputeaux»)etlesappelantes(LesÉditionsChouette
(1987)inc.(«Chouette»)etsadirigeanteetactionnairemajoritaire
(«L’Heureux»))décidentdes’associerdanslebutdecréerdeslivrespour
enfants.DesputeauxaucrayonàdessinetL’Heureuxàlaplume,lespremiers
livresdelasérieCaillousontpubliésen1989.Entre1989et1995,plusieurs
contratsrelatifsàlapublicationsousformedelivresetdeproduitsdérivés
desillustrationsdupersonnageinterviennententrel’intiméeDesputeauxet
LégerRobicRichard,2003.*Avocateauseinducabinetd’avocatsLégerRobicRichard,s.e.n.c.etducabinetd’agentsde
brevetsetdemarquesdecommerceRobic,s.e.n.c.Capsuledejurisprudencepubliéedansle
numérodemai2003deLescahiersdepropriétéintellectuelle(vol.15,n
o3).Publication307.12003CSC17(coramlesjugesGonthier,Iacobucci,Bastarache,Binnie,Arbour,LeBelet
Deschamps).LesmotifsdeladécisionsontécritsparlejugeLeBel,auxquelssouscriventses
collègues.
2(2001),16C.P.R.(4th)77(C.A.Q.;lesjugesGendreau,Rousseau-HouleetPelletier).
l’appelanteChouette.L’intiméeDesputeauxsignealorscescontratsàtitre
d’auteure,etl’appelanteL’Heureuxàtitred’éditrice.
En1993,lespartiessignentuncontratdelicenced’exploitationdu
personnageCaillou.DesputeauxetL’Heureuxysontdésignéescomme
coauteuresd’uneoeuvreconsistantenunpersonnagefictifconnusousle
nomdeCaillou.Cecontratdelicenced’exploitationprévoit,entreautres,la
cessionàChouette,àl’exclusiondesdroitsaccordésdanslescontrats
d’édition,dudroitdereproduireCaillousoustouteformeetsurtoutsupport
oumarchandise.Danslecadredececontrat,lespartiesrenoncent
égalementàexercertouterevendicationfondéesurleurdroitmoralà
l’égarddupersonnage.Unavenantestsignéen1994,prévoyantdes
redevancesàl’intiméedansl’éventualitéoùelleréaliseraitdesillustrations
destinéesàl’undesprojetsd’utilisationdeCaillou.
Enoctobre1996,Chouettesevoitconfrontéeàdesdifficultés
d’interprétationetd’applicationducontratdelicenced’exploitationet
présenteunerequêtepourjugementdéclaratoirepourfairereconnaîtreses
droitsdereproduction.Sebasantsurl’article37delaLoisurlestatut
professionneldesartistesdesartsvisuels,desmétiersd’artetdelalittérature
etsurleurscontratsaveclesdiffuseurs
3(ci-après«laLoisurlestatut
professionnel»),l’intiméerétorqueenluiopposantunerequêteenexception
déclinatoirevisantàrenvoyerlespartiesdevantunarbitre.Lavaliditédu
contratn’étantpasremiseencauseparlesparties,laCoursupérieure
accueillecemoyendéclinatoireenpartieetrenvoielespartiesdevantun
arbitrepourréglerleurdifférend.
Ainsisaisidumandat,l’arbitreconclutdefaçonpréliminairequetant
l’intiméeDesputeauxquel’appelanteL’Heureuxsontendroitderéclamer
leurstatutd’auteuràl’égarddeCaillou,s’agissantd’uneoeuvrecrééeen
collaboration.LescoauteuresayantainsicédéàChouettetouslesdroits
nécessairesàl’exploitationcommercialedeCailloudanslemondeentier,
c’estcettedernièrequidétientlesdroitsdereproductionetqui,sousréserve
delavaliditédescontratsdéclaréeparuntribunaljudiciaire,estseule
autoriséeàutiliserCaillousoustouteformeettoutsupport.Insatisfaitedece
résultat,l’intiméeDesputeauxdécided’interjeterunerequêteenannulation
delasentence.
2.LadécisiondelaCoursupérieure
4
3«Saufrenonciationexpresse,toutdifférendsurl’interprétationducontratestsoumis,àla
demanded’unepartie,àunarbitre.(…)».
4[1997]A.Q.no716(QL).
Poursupportersonattaqueàlasentencearbitraledontelledemande
l’annulation,l’intiméeDesputeauxallèguenotammentquel’arbitres’est
prononcésurundifférenddontiln’étaitpassaisi,qu’iln’apasappliqué
commeilauraitdûlesdispositionsdelaLoisurlestatutprofessionnel,etqu’il
amenélaprocédurearbitraleauméprisdesrèglesfondamentalesdejustice
naturelle.
Rejetantchacundecesmoyensdenullitéetréférantnotammentaux
articlespertinentsduCodedeprocédurecivileduQuébecportantsurle
contrôlejudiciairedelavaliditédesdécisionsarbitrales,lejugeGuthriedela
Coursupérieurerejettelademanded’annulationdel’intimée.L’intiméese
pourvoitalorsdevantlaCourd’appelduQuébec.
3.LadécisiondelaCourd’appel
5
Poursapart,laCourd’appelfaitdroitaupourvoidel’intiméeetannulela
sentencearbitrale.LesmotifsquipoussentlajugeRousseau-Houleàunetelle
décisiondécoulentd’uneinterprétation,quelquepeudouteuseàencroire
lapositiondujugeLeBel,desdispositionslégislativesapplicables.
Premièrement,lajugeestd’avisquel’article37delaLoisurledroitd’auteur
renvoieletraitementdesdifférendssurlatitularitédudroitd’auteuràlaCour
fédéraleouauxcourssupérieures,excluantainsilemécanismede
l’arbitrage.Deuxièmement,àlalumièredesoninterprétationdesprincipes
dedroitcivil,lajugeajoutequ’onnepeutsoumettreàl’arbitrageun
différendportantsurl’étatetlacapacitédespersonnesousurlesautres
questionsrelevantdel’ordrepublic.Finalement,lajugeRousseau-Houle
justifiesapositionenréférantàdesdispositionsdelaLoisurlestatut
professionnelquiprévoientdesexigencesrelativesaucontenudescontrats.
Àsonavis,l’arbitreauraitomisd’appliquercesdispositions,oudumoinsilen
auraitfaitunefausseinterprétation.
C’estdoncdanscecontextejudiciairequelesappelantesportent
finalementenappelcettedécisiondevantletribunaldeplushauteinstance
dupays.
4.LadécisiondelaCoursuprêmeduCanada
5(2001),16C.P.R.(4th)77(C.A.Q.).
Danslecadredecepourvoi,lesjugesdelaCoursuprêmesontamenésàse
penchersurtroisquestionsprincipales,toutesrattachéesàlaquestion
centraledelavaliditédelasentencearbitrale,àsavoir:lanatureetles
limitesdelamissionarbitrale,l’arbitragedesdifférendsrelatifsaudroit
d’auteur,etl’arbitrageetlamiseenoeuvredesrèglesd’ordrepublic.
4.1Lanatureetleslimitesdelamissionarbitrale
D’entréedejeu,dansunespritfavorableaumodederèglementdes
différendsqu’estl’arbitrage,lejugeLeBelécritquelespartiesàune
conventiond’arbitragejouissentd’uneautonomiequasiillimitéepour
identifierlesdifférendsquipourrontfairel’objetdelaprocédure.Dansla
mêmefoulée,lejugeconsentàunecertainelatitudequidoitêtrelaisséeà
ladéterminationducadredelaconventiond’arbitragequi,bienque
devantêtreconstatéeparécrit,peuttrouversasourcedansplusieurs
éléments.
Ladéterminationdeslimitesdelamissionarbitraleviselaquestion
fondamentaledesavoirsil’arbitreétaitsaisidumandatdeseprononcersur
lestatutdecoauteuresdesparties.D’avisquelemandatdel’arbitrenedoit
pas,defaçonrestrictive,êtrelimitéàcequiestexpressémenténoncéàla
conventiond’arbitrage,maisplutôtenprenantenconsidérationle«liende
connexitédelaquestiontranchéeparlesarbitresaveclelitigequileurest
soumis»,lejugeLeBelconclutquelamissionarbitralevisaitlaquestiondu
statutdecoauteur.Selonlui,cettequestionestintrinsèquementliéeàla
déterminationdesautresquestionssoulevéesparlaconventiond’arbitrage.
4.2L©arbitragedesdifférendsrelatifsaudroitd©auteur
SelonlaCoursuprême,laCourd’appelaerronémentinterprétélespouvoirs
desarbitresenmatièrededroitd’auteur,plusprécisémentlaportéede
l’article37delaLoisurledroitd’auteur.L’article37,sansexclurela
procédurearbitrale,visedeuxobjectifsprincipaux:
affirmerlacompétencedeprincipedestribunauxprovinciaux
dansleslitigesdedroitprivéconcernantlesdroitsd’auteur,et
éviterlafragmentationdesprocèsconcernantlesdroits
d’auteurenraisondupartagedescompétencesmatérielles
entrelestribunauxfédérauxetprovinciauxdanscedomaine.
6
Surcepoint,lejugeLeBelécritque:
6Supranote1,par.39.
[l]’adoptiond’unedispositioncommel’article37delaLoisur
ledroitd’auteurviseàdéfinirlacompétencematérielledes
tribunauxjudiciairessurunequestion.Ellen’entendpasexclure
laprocédurearbitrale.Ellenefaitqu’identifierletribunalqui,
auseindel’organisationjudiciaire,auracompétencepour
entendreleslitigesconcernantunematièreparticulière.Onne
sauraitprésumerqu’elleexclutlajuridictionarbitrale,fautede
lamentionnerexpressément.Celle-cifaitmaintenantpartiedu
systèmedejusticeduQuébec,telquecelui-cipeut
l’aménagerenvertudesescompétencesconstitutionnelles.
7
4.3L©arbitrageetlamiseenoeuvredesrèglesd©ordrepublic
LaCoursuprêmepositionned’abordleprésentdébatdanslecadrelégislatif
del’arbitrageauQuébec,etadoncrecoursauxdispositionsapplicablesdu
CodecivilduQuébec(C.c.Q.)etduCodedeprocédurecivileduQuébec
(C.p.c.).
Lapolitiquelégislativequébécoiseacceptel’arbitragecommeformede
règlementdesdifférends.Parexemple,l’article2639C.c.Q.reconnaît
l’existenceetlavaliditédelaconventiond’arbitrage,sousréservedes
questionsintéressantl’ordrepublicetcertainesmatièrescommel’étatdes
personnes.Danslamêmefoulée,l’article946.5C.p.c.disposequeletribunal
peutrefuserd’homologuerunesentencelorsquesonobjetnepeutêtre
réglépararbitrageoulorsqu’elleviolel’ordrepublic.
Àprimeabord,lasentencearbitralen’estpascontraireàl’ordrepublic,ni
l’ordrepublicécartéduchampdelaconventiond’arbitrage.Laquestion
del’ordrepublicsesituedavantageauniveaudel’appréciationdela
validitédelasentencearbitrale.End’autrestermes,letribunaldoit
recherchersiladécisionelle-même,commefinalité,contrevientàdes
dispositionslégislativesouàdesprincipesquirelèventdel’ordrepublic.
SelonlaCoursuprême,laCourd’appelacommisuneerreurendécidant
queleslitigesconcernantlapaternitédesdroitsd’auteurnepeuventêtre
soumisàl’arbitrageconsidérantqueledroitd’auteur,commedroitmoral,se
rattacheàlapersonnalitédel’auteuretestainsiassimiléàdesquestions
d’ordrepublic.Ledroitd’auteur,bienqu’émanantmanifestementdela
personnalitédel’auteur,nepeutêtredissociédesadimensionéconomique.
Laquestiondelapaternitédesdroitsd’auteurnepeuts’inscriredansle
cadredesexceptionsviséesparl’article2639C.c.Q.LaCoursuprêmeajoute
qu’ilseraitparailleursparadoxalquelelégislateuraitvoulusoustraireles
7Supranote1,par.42.
questionsdedroitd’auteuràl’arbitrage,toutenprivilégiantcemodede
règlementenmatièred’interprétationetd’applicationdescontratsrégissant
l’exercicedudroitd’auteurentrelesartistesetlesdiffuseurs(article37dela
Loisurlestatutprofessionnel).
Quantauxlimitesdesinterventionsjudiciaires,quecesoitàl’occasiond’une
demanded’homologationoud’annulationdesentencearbitrale,laCour
suprêmerappellequecesinterventionsdoiventêtrerestreintesdefaçonà
préserverl’autonomiedel’institutionarbitrale.Ainsi,laCourd’appelaeutort
d’adopterunenormederévisionfondéesurlecontrôlepuretsimplede
touteerreurdedroitcommiseàl’examend’unequestiond’ordrepublic.
Enfin,laCoursuprêmerappelleleprincipedelasouplessedelaprocédure
enmatièrearbitralequidoitêtredéterminéeparlespartiesoul’arbitre.Dans
cetteoptique,ilétaitimpossibledeconclurequelesprocéduresadoptées
parl’arbitreontmenéàuneviolationdesrèglesdejusticenaturelle.
5.Conclusion
IlressortdecettedécisionunevolontédelaCoursuprêmedesauvegarder
lerôledel’arbitrageetdeconfirmerlareconnaissancedesonautonomie
décisionnelle.Lanatureparticulièredudroitd’auteursuruneoeuvrequi,
pourreprendrelesparolesdujugeLeBel,«constitueunemanifestationdela
personnalitédel’auteur»,n’apaspoureffetd’écarterlesquestionsdedroit
d’auteurdel’institutionarbitrale.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;
licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroit
desaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérification
diligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.Lamaîtrisedes
intangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.Ideaslivehere.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHEWORLD