L’activité de brevetage en chimie et biotechnologie au Canada
L’ACTIVITÉDEBREVETAGEENCHIMIEETBIOTECHNOLOGIE
AUCANADA
ZHENWONGETLAURENCEBOURGET-MERLE*
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
SelondesrésultatspubliésrécemmentparThePatentBoard
TMunecompagnie
spécialiséedansl’analyseetl’évaluationdeportefeuillesdebrevets,lacompagnie
DuPontoeuvrantdansledomainedelachimiedepuisprèsde200ansarejointle
premierrangmondial,toutdomaineconfondu,entermedeportefeuillesdebrevets
devançantlesgéantsdel’informatiqueInteletMicrosoft.
Pourévaluerlesportefeuillesdebrevets,ThePatentBoardTMsebasesurdes
critèresbienparticuliers,commeparexemple«l’impactindustriel»correspondant
aunombredefoisoùlesbrevetsdelacompagniefaisantl’objetdel’étudesontcités
dansdesdocumentsdebrevetsd’uneautrecompagnie,la«forcetechnologique»
quifournituneévaluationbaséeàlafoissurlaqualitéetlaquantitédesbrevetsd’un
portefeuilled’unecompagnie.ThePatentBoard
TMévalueaussilenombrede
brevetsdélivrésaunomdelacompagnieouencorelafréquenceàlaquelleun
brevetdecettecompagnieestcitédansdesjournauxscientifiques.
1
Cesdonnéesstatistiquessontimportantesetreflètentlasantédesentreprises.Elles
serventàmesurerlerendementenrechercheetdéveloppement,laproductivité,
l’évolutionetledéveloppementd’unecompagnie.Enoutre,lanatureduportefeuille
debrevetsd’unecompagniereflètesouventsaperformancefinancière.
Silamajoritédesdétenteursdebrevetsdansledomainedelachimieetdela
biotechnologiesontdescompagniesprivées,lesuniversitésetcentresderecherche
gouvernementauxreprésententtoutefoisunepartienonnégligeabledesdéposants.
Concernantlescompagniesprivées,onnotesouventuncomportementdifférentvis-
à-visdelapropriétéindustrielle(PI)selonlatailleetlesecteurdanslequelcelles-ci
œuvrent.DesdonnéespubliéesenMars2000parIndustrieCanada
ontmontréque
lacroissanceannuellemoyennedel’activitéliéeauxbrevetspourlesentreprisesde
©CIPS,2007.*
DeROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired,avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarques
decommerce.Publiéà(Automne2007),22:3Chimiste8-13.Publication060.009.
2
50employésoumoins(petitesentités)étaitnettementsupérieurequepourles
entreprisesdeplusde50employés(grandesentités)àlafoisdanslesdomainede
lachimieorganique,delabiotechnologieetdesautresdomainesdelachimie(voir
Tableau1).
2Unedesraisonsexpliquantcephénomèneestlapossibilitépourla
petiteentreprisedesepositionnersurlemarchépuisquelesbrevetsaccordentun
avantagecompétitifàleurdétenteur.Uneautreraisonincitantlespetitesentreprises
àdéposerdesdemandesdebrevetestlebesoind’obtenirdessubventions
d’investisseurs(capitalderisque).Ducôtédesuniversités,onvoituneévolution
depuisquelquesannéesenfaveurdelaPI.Lesuniversitéscommencentàréaliser
toutlebénéficequ’ellespeuventtirerdesbrevetsenoctroyantdeslicences.
Tableau1:Croissanceannuellemoyennedel’activitéliéeaux
brevets–Grandesvspetitesentités(1991-1998)(en%)
2
SecteurdelachimiePetites
entités
Grandes
entités
Biotechnologie
Chimieorganique
Autresdomainesdela
chimie
28,2
15,4
9,3
10,1
-1,4
2,0
AuCanada,lesentreprisesprivéesetautresinstitutsgouvernementauxoeuvrant
danslesecteurdelachimieetdesbiotechnologiessonttrèsactifs.Celasetraduit
parunnombrededépôtsdedemandedebrevetsenregistrésàl’Officedela
PropriétéIntellectuelleduCanada(OPIC)quiresteélevédanscesecteurdepuis
ces10dernièresannées(voirFigure1).Malgréunelégèrediminutiondunombrede
dépôtsen2004et2005,ilesttoutefoisnotablequelesdépôtsdedemandesde
brevetauCanada,toussecteursdelachimieconfondus,restentconstantsdepuis
10ans.Ainsi,lenombretotaldedemandesquiétaientdéposéesàl’OPICen1998
s’élevaità876,ilétaitde898en2000,750en2005et929en2006.
3
3
Figure1:Nombrededemandesdebrevetdéposéesàl’OPICdepuisles10dernièresannées
Secteurdelachimieetdesbiotechnologies
0
100
200
300
400
500
600
199819992000200120022003200420052006
Années
Nombrededemandesdebrevet
BiotechnologieChimieorganiqueAutresenchimie
Poursavoirquelssontlessecteursplusspécifiquesdelachimiepourlesquels
l’activitédebrevetageestplusprononcée,ilfautseréférerauxclassesIPC
(InternationalPatentClassification)delaclassificationdesbrevets.Ilexisteun
nombreconsidérabledeclassesetsous-classesdanslaclassificationIPCse
rapportantauxdomainesdelachimie.Atitred’exemple,laclasseA61correspondà
laclasse«
SCIENCESMÉDICALEOUVÉTÉRINAIRE;HYGIÈNE»etlasous-classeA61Kconcerneplus
précisément
les«PRÉPARATIONSÀUSAGEMÉDICAL,DENTAIREOUPOURLA
TOILETTE».UneautregrandeclasseparticulièreestlaclasseC(CHIMIEET
METALLURGIE),avecparexemplesasous-classeC22couvrantla
«MÉTALLURGIE;ALLIAGESFERREUXOUNONFERREUX;TRAITEMENTDES
ALLIAGESOUDESMÉTAUXNONFERREUX»ouencorelasous-classeC08
concernantles«COMPOSÉSMACROMOLÉCULAIRESORGANIQUES;LEUR
PRÉPARATIONOULEURMISEENŒUVRECHIMIQUE;COMPOSITIONSÀBASE
DECOMPOSÉSMACROMOLÉCULAIRES».
4
LaFigure2représentelenombrededemandesdebrevetdéposéesauCanada
selonlaclasseIPCdansledomainedelachimieetdelabiotechnologie.
5Avecun
totalde103500demandesdebrevetdéposéesàl’OPIC,c’estlesecteurdes
produitspharmaceutiquesetcosmétiques(classeA61K)quiestentêtedupalmarès.
Cesecteurdelachimieliéàlasantéatoujoursététrèsactifetestenconstante
expansion.Laconcurrenceestrudeentrelesgrandescompagniesderenommée
internationaleetlesnouvellescompagniesenbiotechnologieenpleinessor.Ceci
expliquelegrandnombrededemandesdanscesecteur.Lesdomainesdelachimie
organiqueconcernantplusparticulièrementlesCOMPOSÉSACYCLIQUESOU
CARBOCYCLIQUES(C07C),lesCOMPOSÉSHÉTÉROCYCLIQUES(C07D)etles
PEPTIDES(C07K)totalisentunnombredeplusde122800demandes.Làencore,
cestroisclassescomprennentdesmoléculeschimiquesàapplicationthérapeutique.
Finalement,laFigure2indiqueunderniergroupededemandesdebrevet
appartenantauxclassesC12N,PetQreliéesplusparticulièrementauxMICRO-
4
ORGANISMESOUENZYMES;AUXCOMPOSITIONSLESCOMPRENANTou
AUXPROCEDESLESUTILISANT.Unnombretotaldedemandesde57090ontété
déposéesdanscettecatégorie.
Intéressons-nousmaintenantaunombrededemandesdebrevetdéposéesau
Canadaselonletitulaire,engénéralunecompagnieoubienuneuniversité(voir
Figure3).
5LeplusgranddéposantestsanscontestelacompagnieDuPontavecun
totalde13560demandesdéposéesàl’OPIC,enconformitéaveclapremièreplace
decettecompagnieaupalmarèsmondialpubliéparThePatentBoard
TM.Bayer
prendlasecondeplacedesdéposantsauCanadaavecuntotalde11150
demandesensonnom.SesuiventensuitelesgrandescompagniesHoechst(7360
demandes),BASF(6710demandes)etDowChemical(6390demandes).LesPME
déposentbienentendumoinsdedemandesdebrevet.Ilestévidentquelenombre
dedépôtsestfonctiondelatailledel’entrepriseetdesesressourcesfinancières.
Toutefois,commenousl’avonsmentionnéprécédemment,ilnefautpasuniquement
considérerleportefeuilledebrevetsd’uneentrepriseenfonctiondelaquantitéde
brevets.Ilestimportantaussid’évaluerceportefeuilleentermedela«qualité»des
brevets.Dansleprésentcontexte,la«qualité»d’unbrevetsetraduitparlanature
desesrevendications.Ainsi,ilestplusintéressantpourunecompagniedeposséder
desbrevetspourlesquelslesrevendicationscouvrentdesproduits(composition,
composéchimique)plutôtquedesbrevetscouvrantuniquementunprocédéde
préparationd’unproduit.
Mêmesilesuniversitéssontbienloinderrièrelesgéantsdelachimieentermede
demandesdebrevetdéposéesauCanada,ellesontréalisédepuisquelquesannées
lebénéficequ’ellespouvaienttirerdesbrevetsdontellesétaientpropriétaires.Le
nombrededemandesdebrevetsdéposéesauCanadapardesuniversitésn’estpas
négligeable.Lesuniversitésontsouventdescontratsderechercheavecles
compagniesenbiotechnologiequisefinalisentdanslemeilleurdescasparledépôt
dedemandesdebrevetpourlesquellesl’universitéseracessionnaireouco-
cessionnaire.
LeTableau2donneunecomparaisondunombrededemandesdéposéespar
certainesdesuniversitéscanadiennes.Lesuniversitésquébécoisessonttrèsactives
enpropriétéintellectuelleparrapportauxautresuniversitésauCanada.L’université
McGillestl’universitéquiadéposéleplusgrandnombrededemandesdebrevetau
Canada.LesuniversitésdeMontréaletLavalsontégalementbienplacées.Ces
résultatsnesontpassurprenantsétantdonnéqueleQuébecestunedesprovinces
lesplusactivesdanslesecteurdelachimieetdesbiotechnologiesauCanada.
Tableau2:Nombrededemandesdebrevetsdéposéesàl’OPICparuniversité
6
Université
Nombrede
demandes
déposéesà
l’OPIC
5
McGillUniversitry
Queen’sUniversity
UniversitéLaval
UniversitédeMontréal
GuelphUniversity
UniversityofToronto
UniversityofOttawa
ManitobaUniversity
McMasterUniversity
UniversityofWestern
Ontario
DalhousieUniversity
UniversitéduQuébec
SimonFraser
University
ConcordiaUniversity
CarletonUniversity
126
71
50
47
27
24
22
21
20
18
13
12
6
3
2
6
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelle
danstouslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marques
decommerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDE
LAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
_____________________________________________________________
1Pourplusd’informationsvoirhttp://www.patentboard.com/home/index.asp2IndustrieCanada,IEMMars2000(ISSN1206-2596),page17.3Informationsrecueilliessurlesitewebdel’OPIC(http://patents1.ic.gc.ca/intro-
f.html)
4Pourplusd’informationssurlesclassesdelaclassificationIPC,voir
http://www.wipo.int/classifications/ipc/ipc8/?lang=fr
7
5Donnéesrecueilliessurlesitewebdel’OPIC.Labasededonnéescontientdes
documentsdebrevetsdepuis1920jusqu’àprésent.
6Chiffresobtenussurlesitedel’OPICencombinantlesrésutatsobtenusdansles
classesIPCsuivantesB01J,A61K,C07D,C12N,C01B,B03B,C10M,C10G,
C07CetC09Dpourchaqueuniversitémentionnéedansletableauentantque
« Demandeur »ou »Titulaire »
8
Figure2:Nombrededemandesdebrevetdéposéesàl’OPICselonlaclasseIPC
Secteurdelachimieetdesbiotechnologies
C12N
A61K
C07D
020000400006000080000100000120000
A61B
A61C
A61DA61F
A61GA61HA61J
A61K
A61L
A61M
A61NA61P
B01B
B01D
B01FB01J
B01L
B03B
A61QC01B
C01C
C01DC01F
C01GC02F
C03B
C03CC04B
C05B
C05C
C05DC05F
C05G
C06B
C06C
C06DC06F
C07B
C07C
C07DC07F
C07GC07HC07J
C07K
C08B
C08C
C08F
C08GC08HC08J
C08KC08L
C09B
C09C
C09DC09F
C09GC09HC09J
C09K
C10B
C10CC10F
C10GC10H
C10J
C10KC10L
C10M
C12CC12F
C12GC12HC12J
C12L
C12MC12N
C12P
C12QC12RC12S
C13C
C13D
C13F
C13GC13HC13J
C13K
C14B
C14C
C21B
C21C
C21DC22B
C22CC22F
C25B
C25C
C25DC25F
C30B
C40B
NumérodeclasseIPC(InternationalPatentClassifi
cation)
Nombrededemandesdebrevet
9
Figure3:Nombrededemandesdebrevetsdéposéesàl’OPICpardéposants(titualires)
Secteurdelachimieetdesbiotechnologies
0200040006000800010000120001400016000
Abbott
AgouronPharmaceuticalsinc.AllerganAmgenApotex
AstraZenecaInternationalAventis
AxcanPharmaBASFBayer
BerlexLaboratoriesBiogen
Biovail
BoehringerIngelheim
Bristol-MyersSquibbCarletonUniversityCarter-HornerCiba
ConcordiaUniversityDalhousieUniversityDowChemicalDraxis
E.I.DupontdeNemoursEliLillyandCompanyExxon
FischerPharmaceuticalsLtd.Ferring
FournierPharmaFujisawa
WarnerChilcott
Galderma
Genentechinc.
GenerexBiotechnologyGenzyme
Gerber
GlaxoSmithKlineGuelphUniversityHoechst
Hoffmann-LaRocheinc.ICNPharmaImmunex
ImperialChemicalJanssen-Ortho
Johnson&JohnsonLeoPharma
ManitobaUniversityMcGillUniversity
McNeilConsumerHealthcareMeadJohnson
MedcoResearchinc.Medtronic
LifeScan
McMasterUniversityMedicis
Merck&Co.MobilOil
Nestle
Novartis
Organon
OrsukaPharmaceuticalCorp.Petro-CanadaPfizerinc.
Pharmacia
Pharmascience
PurduePharma
Proctor&Gamble
Queen’sUniversity
RatiopharmRoche
RoxaneLaboratoriesSanofi
ScheringPlough
SchwarzPharmaServier
ShellOilShire
SimonFraserUniversitySolvayPharmaStiefel
SmithandNephew
StressgenBiotechnologiesSumitomoChemicalCo.
TaroPharmaceuticalIndustriesUniversitédeMontréalUniversitéduQuébecUniversitéLaval
UniversityofOttawa
UniversityofToronto
UniversityofWesternOntario
VertexPharmaceuticaWhitehall-Robins
WyethXoma
ZilaPharmaceuticals
Compagnie(titualire)
Nombredebrevets
10