La responsabilité du concédant de licence de marques de commerce à l’égard de produits défectueux
1
LARESPONSABILITÉDUCONCÉDANTDELICENCEDEMARQUESDECOMMERCE
ÀL’ÉGARDDEPRODUITSDÉFECTUEUX
PanagiotaKoutsogiannisetMarie-ÈveCôté*
LEGERROBICRICHARD
,S.E.N.C.R.L.
Avocats,agentsdebrevetsetdemarques
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE–8
eétage
Montréal,Québec,CanadaH2Z2B7
Tél.(514)9876242–Fax(514)8457874
www.robic.ca–info@robic.com
1.Introduction
2.Lerôledupropriétairedemarquesdecommerce:d’hieràaujourd’hui
3.Lesacteursprincipauxdelachaînededistributiondesproduits
3.1Lesconsommateurs
3.2Lesdistributeurs,lesdétaillantsetlesvendeurs
3.3Lesfabricantsetlesfournisseurs
3.4Leslicenciésetlesfranchisés
3.5Lepropriétaire/concédantdelicencesdemarquesdecommerce
4.Applicationlégislative
4.1LeCodecivilduQuébec
4.1.1Garantiesdequalitéetdesécuritédesproduits
4.1.2Fauted’autruietmandatapparent
4.2LaLoisurlesmarquesdecommerce
4.3Loissurlaprotectionduconsommateur
4.4LaConventiondesNationsUnies
5.Doctrineetjurisprudence
5.1Tendancesaméricaines
5.1.1Implicationduconcédantdelicencedanslachaînededistribution
(streamofcommerce)
5.1.2Lanotiondecontrôle
5.1.3Lanotionde«fabricantapparent»(apparentmanufacturer)
5.2Jurisprudencecanadienne
5.2.1Bélangerc.BicInc.
5.2.2Fraserc.U-Need-A-CabLtd.
6.Conclusion
1.Introduction
Engénéral,auCanada,sousréservedel’applicationdequelqueslois,lefait
d’êtresimplementpropriétaired’unemarquedecommerceetconcédant
! »#$ » » »%$ » »&
’’(!&#&)##&!$ »*$#*&+ »&
,-« &%&%& »** »$$$$!$ » ».
/
2
d’unelicencesurcelle-ci,sansaucuneautreparticipationdanslafabrication
oudanslachaînededistributiond’unproduitdéfectueux,qu’ellesoitréelle
ouprésumée,nesemblepas,jusqu’àaujourd’hui,avoirétésuffisantafin
d’imposerausimpleconcédantlaresponsabilitéderéparerlepréjudice
causéparleproduitdéfectueuxsurlequelsamarqueestapposée.
Celaneveuttoutefoispasdirequ’unconcédantdelicencedemarquede
commerce,àceseultitre,estàl’abrid’êtretenuresponsableenversuntiers
pourlepréjudicesubiàcausedeladéfectuositéd’unbienportantsa
marque.Eneffet,certaineslégislationscanadiennesetplusieursdécisions,
principalementaméricaines,pourraientouvrirlaporteàcetypede
responsabilitéauCanada.
Nousconstateronsquecertainesloiscanadiennesprévoientlaresponsabilité
desconcédantsdelicenceaumêmetitrequelesfabricants.D’autrepart,
auxÉtats-Unis,lestribunauxonteffectivementreconnularesponsabilitédu
concédantdelicenceenmatièrededommagescausésdufaitdesproduits.
Parcontre,ilestimportantdenoterquechacunedecesdécisionsasoulevé
desfacteursau-delàdelasimpledétentiondelapropriétésurlamarqueet
laconcessiond’unelicencesurcelle-ciàlabasedelaresponsabilitédu
concédant.
Quelquesexemplesdecesfacteurssont:l’implicationduconcédantdansle
processusdefabricationduproduit
1,leniveaudecontrôleduconcédantde
licencesurlaqualitédesproduits,leconcédantdelicenceconsidéré
comme«fabricantapparent»,ainsiquelarelationcontractuelleentrele
concédantdelicenceetletierslésé
2.Nousverronsquelamajoritédeces
principesayantétéretenusafind’engagerlaresponsabilitédesconcédants
delicencedemarquesdecommerceexistentégalementendroitquébécois
etcanadienet,qu’àcetégard,unparallèlepeutêtretracé.
AuQuébecetauCanada,laresponsabilitédesconcédantsdelicencede
marquesdecommerceàl’égarddesproduitsn’apasétéamplement
discutéeaumêmetitrequ’ellel’aétécheznosvoisinsaméricains.Dansle
cadreduprésentarticle,nousdiscuterons,entreautres,del’évolutiondu
statutdupropriétairedemarquesdecommerceetconstateronsque,
pendantlongtemps,laresponsabilitédusimpleconcédantdelicenceest
demeuréepratiquementintouchableenmatièrederesponsabilité
concernantlesproduitsenrelationaveclesquelssesmarquesétaient
associées.
/
0.01
& »2/00 3
4 135/1
’/0543
3
Parlasuite,nousanalyseronsbrièvementlerôledesdifférentsintervenants
danslachaînededistributiondesproduits,ainsiqueleurniveaurespectifde
responsabilitéàl’égarddeproduitsdéfectueux.
Deplus,nousverronslalégislationapplicableenmatièrederesponsabilitéà
l’égarddesproduitscommercialisés,laquelles’estdéveloppéeafinde
conférerauconsommateurundegréplusimportantdeprotectionetde
recouvrementdanslecasderesponsabilitédufaitdesproduits.Àcetégard,
nousconstateronsqu’ilexisteunetendanceàvouloirétendrela
responsabilitéauxdiversintervenantsdelachaînededistribution,incluant,à
l’occasion,lesconcédantsdelicence,lorsqu’unconsommateursubitdes
préjudicescausésparladéfectuositédeproduits.
Lanotiondelicencedemarquesdecommerceesttrèslargeetcouvreles
contratsdefranchise;toutefois,lefranchisageestundomainetrèsparticulier
etnousn’endiscuteronspasdefaçondétailléedanslecadredecetarticle.
Aumêmetitre,leslicencesdemarquesdecommercepeuventêtreen
associationavecdesservices,maisnousnetraiteronspasdecetaspect.
D’autrepart,leprésentarticlen’anullementlaprétentiond’êtreuneétude
exhaustivedudroitinternationalenmatièrederesponsabilitéduconcédant
delicencedemarquesdecommerce,maisseveutsimplementunsurvolde
l’étatdudroitenlamatièreauQuébecetauCanada.
2.Lerôledupropriétairedemarquesdecommerce:d’hieràaujourd’hui
Traditionnellement,lepropriétairedemarquesdecommerceétaitbien
souventceluiquicommercialisaitlesproduitsassociésàsesmarques.Eneffet,
ilétaitgénéralementlefabricantetledistributeurdecesproduits.Le
commerceabeaucoupévoluéet,denosjours,lepropriétaireconcède
souventdesdroitsd’utilisationdesesmarquesdecommerceàdetierces
partiesquiprennentalorsenchargelafabrication,ainsiquela
commercialisationdesproduitsenassociationaveclesditesmarques.Dans
detelscas,leconcédantdelicencedemarquesrécoltelesredevanceset,
sujetàcertainesobligationsdecontrôledontnousdiscuteronsci-après,n’a
qu’unrôlelimitédanslafabricationetlaventedesproduits.Cettesituation
estdeplusenplusfréquente,enconsidération,entreautres,de
l’import/export,delamondialisationetdel’essordelasous-traitancedela
fabricationdeproduitsdansdespaysétrangers,telsquelaChineetautres
paysd’Asieetd’AmériqueduSud.
Ainsi,denosjours,leconcédantdelicencedemarquesn’esttypiquement
aucunementoupeuimpliquédanslaventedesproduitssurlesquelsses
4
marquessontapposées.Parconséquent,lesfabricants,distributeurset
vendeurssontsouventceuxtenusresponsablesencasdedéfectuositédes
marchandisescommercialisées.Àceteffet,lesloisprotègentles
consommateursàl’égarddesfabricantsetdesdistributeursoudesvendeurs
deproduitsdéfectueux,telquenousentraiteronsunpeuplusamplement
danscetarticle.Toutefois,lepropriétaireetconcédantdelicencede
marquesdecommerce,soitceluiquireçoitlesredevances,estbiensouvent
leplusnantiouleplussolvabled’entretous.Enconséquence,ilesttrès
attrayantpourleconsommateurléséderéclamerdesdommagesoude
poursuivrelepropriétairedesmarquesenassociationaveclesquellesles
produitsdéfectueuxsontvendus.Commenousleverronsci-après,au
Canada,contrairementauxÉtats-Unis,lestribunauxontrarementreconnula
responsabilitésimpledesconcédantsdelicenceàl’égarddeproduits
défectueux,maisontplutôtmaintenucelledesfabricantsetautres
intervenantsétantplusdirectementimpliquésdanslaconception,dansla
venteoudanslachaînededistributiondesproduits.Malgrécequiprécède,
nousverronsquelelibellédecertainesloisétendoupourraitpotentiellement
étendrecetteresponsabilitéausimpleconcédantdelicence.
Àcetégard,voyonsdefaçonpluspréciselespartiesintervenantesàla
chaînededistributiondeproduits,ainsiqueleursfonctionsetresponsabilités
respectives.
3.Lesacteursprincipauxdelachaînededistributiondesproduits
Telquementionnéprécédemment,lepropriétairedemarquesde
commerceétait,parlepassé,plussouventqu’autrement,celuiquifabriquait
etvendaitsesproduits.Depuisuncertaintemps,lasituationestbien
différenteetplusieursintervenantsfontdorénavantpartiedelachaînede
distribution.Pourlesfinsdesprésentes,nousanalyseronsbrièvementlerôlede
cesprincipauxacteurs.
Dansunechaînededistributionclassique,nousretrouvonslepropriétairedes
marquesquioptedeconcéderdeslicencesd’utilisationdesesmarquesde
commerceàdestiercespartiesqui,elles,désirentcommercialiserlesproduits.
Ceslicenciéspeuventêtre,entreautres,desfranchisés,auquelcasle
contrôleduconcédantestgénéralementplusimportantetlesconsidérations
delarelationcontractuelledépassentlecadredelasimplelicence,mais
nousn’entreronspasdanslesdétailspourlesfinsduprésentarticle.Le
propriétaireoulelicenciépeutsoitfabriquerou,plussouventqu’autrement,
fairefabriquerlesproduitspardesfabricantsauCanadaouailleurs.
5
Lesfabricants,pourleurpart,fontsouventappelàdesfournisseursencequi
atraitàlacompositiondesproduits.Lelicenciépeutégalementrecouriraux
servicesdedistributeursafind’assurerunecommercialisationdiffusedes
produitsdansplusieursterritoires,lesquelspeuventvendreàleurtourles
produitsauxdétaillants.
Endernierlieu,cesonthabituellementlesdétaillantsquis’occupentdela
ventedesproduitsauxconsommateurs,quieux,lesutiliserontetdonc
risquentd’ensubirlespréjudicess’ilssontdéfectueux.Ainsi,leconcédantde
licenceseretrouvegénéralementpluséloignédanslachaînededistribution
desproduitsvendusenassociationavecsesmarquesdecommerceetfait
rarementaffairesdirectementavecleconsommateurlésé.Enfait,le
consommateurn’est,biensouvent,pasaucourantdel’identitédu
propriétairedesmarquesdecommerce.Voiciuneillustrationdecetypede
chaînededistribution:
PROPRIÉTAIRE/CONCÉDANTDELICENCESDEMARQUESDECOMMERCELICENCIÉSOUFRANCHISÉS
DISTRIBUTEURS(IMPORTATEURS)
DÉTAILLANTS(VENDEURS)(GROSSISTES)CONSOMMATEURS
FABRICANTS
FOURNISSEURS
Ilestànoterqu’unemêmeentitépeutjouerplusd’unrôle.Parexemple,il
peutarriverquelelicenciésoitlefabricantetdistributeurdesproduitsou
encorequeledistributeursoitégalementledétaillantdesproduits.Voici
donc,defaçonsuccincte,lesfonctionsprincipalesdecesintervenants,ainsi
queleursresponsabilitésàl’égarddesproduitscommercialisés.
3.1Lesconsommateurs
Lesconsommateurssontceuxquiachètentlesproduitspourleurusage
personneletseretrouventdoncàlatoutefindelachaînededistributiondes
produits.
IlexistedanslesdifférentesprovincesduCanadadesloisparticulièresvisantà
protégerlesconsommateurs,carcesonteuxquirisquentdesubirdes
préjudicessitelsproduitssontdéfectueux.Parconséquent,cesont
généralementlesconsommateursquiréclamentdesdommagesou
6
entreprennentdespoursuitesàl’égarddesintervenantsdelachaînede
distributionenmatièrederesponsabilitéàl’égarddeproduitsdéfectueux.
Nousverronsci-aprèsquelesloisdecertainesprovincesduCanada
prévoient,entreautres,desdispositionsoffrantdesrecoursaux
consommateurscontrediversintervenantsdelachaînededistribution,
particulièrementlesfabricantsetlesvendeurs,etquelelibellédecertaines
d’entreellesontcommeeffetd’étendrecetteresponsabilitéauxsimples
concédantsdelicence.
3.2Lesdistributeurs,lesdétaillantsetlesvendeurs
Lesdistributeurs(ouimportateurs)sontgénéralementceuxquireçoiventles
produitsfabriquésetquilesdistribuentensuiteauxdétaillantsqui,àleurtour,
lesrevendentdirectementauxconsommateurs.Leslicenciésontsouvent
recoursauxdistributeursafind’élargirlesterritoiresdanslesquelslesproduits
peuventêtrecommercialisésetvendus.Lesdistributeurspeuventêtrenon
exclusifsouexclusifset,plussouventqu’autrement,assignésdanslepaysoù
ilssontétablisoudansunterritoiredéterminé.Lesdistributeursrevendentles
produitsauxdétaillantsouvendeursàunprixplusélevéqueceluifixéparles
fabricants,lesdétaillantsrevendentlesproduitspluschersaux
consommateurs,etc’estainsiquechacunfaitsonprofit.Commenousle
verrons,cesintervenantsont,outreleursobligationscontractuellesavecles
diversintervenants,certainesresponsabilitésàl’égarddesacheteurs(dontles
consommateurs)envertudedifférenteslégislations.
Ilestànoterque,danscertainscas,lesintervenantsontdesresponsabilités
additionnellesselondiverseslégislationsparticulières,dépendammentdu
typedeproduitsvendus(parexemple,enmatièredeventedeproduits
certifiésbiologiques
3).Nousn’entreronstoutefoispasdanslesdétailsdeces
lois,règlementsetdirectivespourlesfinsdesprésentes.
3.3Lesfabricantsetlesfournisseurs
Lesfabricantstypiques,quantàeux,sontdirectementimpliquésdansle
processusdefabricationetdeproductiondesbiens.Trèssouvent,ilssontles
principauxfautifsdanslescasdeproduitsdéfectueux.Lesfabricantsfont
. »& »/678″( »$%&) »##& »$ »9*!
%& »(&$ »# »& »$:(& »$&! »$(« );*!$ »%&$ »$
%%$$ »
(&$ »# »&9*!1
93&$
!19-
< 3
7
généralementaffairesavecdesfournisseursafindes’approvisionnerdes
composantesnécessairesàlafabricationdesproduits.Lesfabricants
peuventoffrirdesgarantiesconventionnellesparlebiaisdeleursdistributeurs,
lesquellesfontpartiedescontratsdevente,etd’autresgarantiesprennent
leursourcedanslaloi,notammentdansleCodecivilduQuébec,lesloissur
laprotectionduconsommateurdesdifférentesprovinces(lorsquel’acheteur
estunindividu)etlaConventiondesNationsUniessurlaventeinternationale
demarchandises(lorsquelevendeuretl’acheteursontdescommerçants).
Nousdiscuteronsplusamplementdesresponsabilitésetgarantieslégalesci-
après.
3.4Leslicenciésetlesfranchisés
Leslicenciésetlesfranchiséssontceuxquibénéficientdedroitsd’utilisation
demarquesdecommerceparlebiaisdelicencesdelapartdupropriétaire
desmarques.Leslicencespeuventêtre,entreautres,exclusivesounon
exclusives,limitéesàunterritoireounon,etprévoientgénéralementle
paiementderedevancesenfaveurduconcédantdelicenceen
considérationdesdroitsconférés.Leslicencespeuventégalementfaire
partiedescontratsdefranchisage.Lelicenciéestlepremierintervenant
directementimpliquédanslacommercialisationdesproduits.Ilarrivequece
soitluiquifassefabriquerlesproduitsetquidétermineleréseaudedistribution
desproduitssurlemarché.Selonleurrôleetleurimplicationauniveaudela
commercialisationdesproduits,leslicenciésetlesfranchiséspeuventêtre
tenusresponsablesdufaitdesproduitsàtitred’intermédiairescommerciaux.
3.5Lepropriétaire/concédantdelicencesdemarquesdecommerce
Telquementionné,lepropriétairedemarquesdecommercefaitsouvent
appelàdeslicenciésenvuedelacommercialisationdeproduitsavec
lesquelssesmarquesserontassociées.Ainsi,lepropriétairedemarques
permetàcertainslicenciés(oufranchisés)d’utilisersesmarquesde
commercedanscertaineslimites.
Biensouvent,lepropriétaireetconcédantdelicence,afindes’assurerde
maintenirlesmarquesdecommerce,doitexerceruncertaincontrôlesurles
caractéristiquesoulaqualitédesproduits,telquenousleverronsci-après,et
reçoitlesredevancesdeseslicenciésoufranchisés.Ainsi,leconcédantde
licenceestrarementdirectementimpliquédanslacommercialisationdes
produits,contrairementàauparavant.
8
Qu’advient-ilalorsdelaresponsabilitéduconcédantdelicencequise
retrouvedeplusenpluséloignédanslachaînededistributiondesbiens
vendussoussesmarques?
Àceteffet,voyonsd’abordbrièvementlalégislationapplicableenla
matière.
4.Applicationlégislative
Afindedéterminerl’étendueoularesponsabilitédesdifférentsintervenants
delachaînededistributiondeproduits,ilimportedepréalablementcernerla
naturejuridiquedesrelationsentrelavictimedubiendéfectueuxetcelui
devantrépondredudommagesubi,lecaséchéant
4.Nousdiscuterons
brièvementdecertainesdesloisapplicablesenlamatièreci-après.Nous
verrons,qu’entreautres,envertuduCodecivilduQuébecetdelaLoisurla
protectionduconsommateurduQuébec,l’acheteurd’unproduitpeut
poursuivretantlevendeur,lefabricant,ledistributeur,legrossiste,
l’importateuretlefournisseurduditproduitet,parfoismême,lesimple
concédantdelicence.
LaLoisurlesmarquesdecommerce
5netraitepasparticulièrementdela
responsabilitéduconcédantd'unelicenceenversuntiersléséparunproduit
défectueuxsurlequellamarqueduconcédantestapposée,maisnous
discuteronsdecertainsautresaspectsdelaloireprésentantunecertaine
pertinencequantausujetquinousintéresse.
D’autrepart,nousverronsquelesloissurlaprotectionduconsommateurde
certainesprovincesduCanadaprévoientdesdispositionsimposantaux
vendeurs,auxfabricantsetcertainsautresintervenantsdelachaînede
distributiondeproduits,incluantdansdescasparticulierslesconcédantsde
licence,desdevoirsetresponsabilitésspécifiquesenmatièredequalitéetde
sécuritédesbiens.
Finalement,nousétudieronsbrièvementlaConventiondesNationsUniessur
laventeinternationaledesmarchandises,laquelleprévoit,entreautres,
certainesnormesdeconformitédesbiensàêtrerespectéesparlesvendeurs.
=
!
"
#
>
?@@&AB& <
BBB)C%!$"C""&%<@!&"-#&"D&#"E
+&$.#"
4/054-F&*$> »$$L »& »AM 43
13
Nousverronsqu’uneobligationéquivalenteexistecheznosvoisinsaméricains
etquececontrôleestunfacteurquiaétéconsidéréafindereconnaîtrela
responsabilitéd’unconcédantdelicence.
Finalement,ilestégalementopportundenoterquel’article8delaLoisurles
marquesdecommerceprévoitqueceluiquicèdedesmarchandises
garantitaucessionnairequelamarquedecommerce(ounomcommercial)
apposéesurlesditesmarchandisesaétéetpeutêtrelicitementemployée.
Toutefois,cettedispositionneprévoitpasdegarantiequantàlaqualitédes
produitstransférés,maissimplementquantàlalégalitédel’emploidela
marquedecommerceapposéesurlesditesmarchandisestransférées
16.
4.3Loissurlaprotectionduconsommateur
Mêmesil’objetduprésentarticlen’estpasd’analyserendétaillesloissurla
protectionduconsommateur,ilesttoutefoisàproposdementionnerqueces
dernières,lesquelless’appliquentseulementlorsquelevendeurestun
commerçantetquel’acheteurestunepersonnephysiqueachetantàdes
finsnoncommerciales,soitunconsommateur,imposentcertainesobligations
auxvendeursetauxfabricantsdeproduitsenmatièredequalitéetde
sécuritédesbiens.Notamment,nousverronsqu’auQuébeceten
Saskatchewan,lesloissurlaprotectionduconsommateurassimilent,dans
certainscas,lesconcédantsdelicenceàdesfabricantsdeparleurdéfinition
élargiedelanotiondefabricant.
Lamajoritédesprovincescanadiennesontadoptéuneloivisantàprotéger
lesintérêtsdesconsommateurs.Puisquecesloissontgénéralementd’ordre
public,lespartiesnepeuventenlimiterouenexclurelesdispositions.Par
conséquent,ilestimpossiblepourlesintervenantspourlesquelsdes
obligationssontprévuesdelimiteroud’exonérerleurresponsabilité,etce,
mêmeavecleconsentementduconsommateur.
Envertudesarticles37et38delaLoisurlaprotectionduconsommateur
(Québec)
17,lebiendoitêtretelqu’ilpuisseserviràl’usageauquelilest
destinéetàunusagenormalpendantuneduréeraisonnable.D’autrepart,
l’article53delaLoisurlaprotectionduconsommateurprotègele
consommateurcontrelesvicescachésetobligelecommerçantetle
/
(
&
N
+#
++*1F&&B$$ 3%/=04
/,
++9-%"&<= /
14
fabricantàfourniraveclebiendesindicationsvisantl’utilisationcontreun
risqueouundangerd’utilisationdubien.
Ilestparticulièrementintéressantdenoteretd'attirervotreattentionsurles
définitionsdesmots«fabricant»(anciennement«manufacturier»)et
«manufacturer»enanglais)danslaLoisurlaprotectionduconsommateur
(Québec)et«manufacturer»dansleConsumerProtectionAct
(Saskatchewan)dontvoicilesextraits
Alinéa1g)–Loisurlaprotectionduconsommateur(Québec):
g)«fabricant»:unepersonnequifait
lecommerced’assembler,de
produireoudetransformerdes
biens,notamment:g
)"manufacturer"meansapersonin
thebusinessofassembling,
producingorprocessinggoods,and,
inparticular,
i)unepersonnequiseprésenteau
publiccommelefabricantd’un
bien;i
)apersonwhorepresentshimselfto
thepublicasthemanufacturerof
goods;
ii)lorsquelefabricantn’apas
d’établissementauCanada,une
personnequiimporteoudistribue
desbiensfabriquésàl’extérieurdu
Canadaouunepersonnequi
permetl’emploidesamarquede
commercesurunbien;i
i)wherethemanufacturerhasno
establishmentinCanada,aperson
whoimportsordistributesgoods
manufacturedoutsideCanadaora
personwhoallowshistrademarkto
beusedongoods;
[Lesitaliquessontnôtres.]
Alinéa39(h)-ConsumerProtectionAct(Saskatchewan):
(h)"manufacturer"meansapersonwhocarriesonthebusiness
ofassembling,processingormanufacturingconsumer
productsandincludes:
i)anypersonwhoattacheshisorherbrandnameorcausesor
permitshisorherbrandnametobeattachedtoconsumer
products;
ii)anypersonwhodescribeshimselforherselforholdshimself
orherselfouttothepublicasthemanufacturerofconsumer
products;and;
iii)whereconsumerproductsaremanufacturedoutside
Canadaandtheforeignmanufactureroftheproductsdoes
15
nothavearegularplaceofbusinessinCanada,apersonwho
importsordistributesthoseproducts;»
[Lesitaliquessontnôtres.]
Ilappertdulibellémêmedecesdéfinitionsque,danscertainscas,une
personnequipermetquesesmarquesdecommercesoientapposéessurdes
produitsdestinésàdesconsommateurs,soitunconcédantdelicence,soit
assimiléeàunfabricantausensdeceslois.
Àl’époquedel’adoptiondelaLoisurlaprotectionduconsommateur
(Québec)en1978,ladéfinitionduterme«fabricant»(alors,«manufacturier»)
aétéprésentéecomme«élargissantlanotioncommunedemanufacturier
defaçonàpermettreauconsommateurdelerejoindreplusfacilementen
casderecours
18».Cettedéfinitionélargieaétébaséesurcellequiexistaità
l’époqueenSaskatchewan,danslebutdepréserverlesrecoursde
consommateurslorsquelevéritablemanufacturiern’apasd’établissement
auCanada.Cetteextensiondeladéfinitionavaitpourobjectifd’empêcher
quelerecoursduconsommateurquébécoiscontrelemanufacturier
étrangersoitillusoire
19.
Unetelledéfinitionestsubstantiellementsimilaireàcelleretrouvéedansle
ConsumerProtectionAct(Saskatchewan),unedesdifférencesétantquela
dispositiondelaSaskatchewans’appliqueàquiconquepermetquesa
marquedecommercesoitapposéesurdesproduits,mêmesitellepersonne
necorrespondpasautrementàladéfinitiondefabricant,alorsqu’au
Québec,leconcédantdelicenceestassimiléàunfabricantseulement
lorsquelevéritablefabricantduproduitn’apasd’établissementauCanada.
EnSaskatchewan,lepropriétairedemarquedecommerceetleconcédant
delicencequipermetquesesmarquessoientutiliséesenrelationavecdes
produitscommercialiséssontautomatiquementprésumésdesfabricantsau
sensduConsumerProtectionActetdonctenusauxmêmesobligationset
responsabilitésquelesfabricantsausensstrict.
Parailleurs,auQuébec,leconcédantdelicenceseraassimiléàunfabricant
seulementdanslecasoùlefabricantduproduitn’apasd’établissementau
Canada.
/5##""%�#!&/0,5<5/,>#A/0$$$ »9*!&$& »##&1&+$ »,3
@*&>#& »$>& »-1>&$> »$$L »& »A/0,03%/=
16
D’autrepart,lelibellédecesdeuxloisassimileégalementàunfabricanti)
celuiquiseprésenteaupubliccommeétantlefabricantdesproduitsetii)le
distributeuroul’importateurdeproduits,lorsquecesproduitssontfabriquésà
l’extérieurduCanadaetquelefabricantétrangern’apasd’établissement
oudeplaced’affairesauCanada.
Voiciunexempled’applicationhypothétiquecitédansl’ouvrageMeredith,
ConférencesMemorial,1979,delafacultédedroitdel’UniversitéMcGillsur
LanouvelleloiduQuébecsurlaProtectionduconsommateur:
If,tomakeahypotheticalexample,CanadianGeneralElectric
importsamicrowaveovenfromJapanandsellstheoven
underitsowntrademark,aQuebecconsumer-buyer
complainingofadefectintheovenwillbeabletosue
GeneralElectric.However,hewillnotbeabletosueGeneral
ElectriciftheJapanesemanufacturerhasestablishedan
assemblyplantinBritishColumbiaunlesshecanshowthat
GeneralElectrichasalsohelditselfoutasthemanufacturerof
theovenwithinthemeaningofclause(i)ofthedefinitionof
manufacturer.
20
Ilestintéressantdenoterquecesdispositionsn’ontpasétéfréquemment
mentionnées,encoremoinsdiscutéesouinvoquéesdevantlestribunaux.
Pourtant,lelibellédecesarticlesestlimpideetétend,danscertainscas,la
responsabilitédesfabricantsauxsimplesconcédantsdelicence.Par
conséquent,ilestprimordialpourlesconcédantsdelicenced’entenir
compte,lorsquepossible,dansleurstratégiedecommercialisation.
4.4LaConventiondesNationsUnies
LaConventiondesNationsUniessurlaventeinternationaledesmarchandises
(«CNUVIM»)estincorporéeaudroitquébécoisenvertudelaLoiconcernant
laconventiondesNationsUniessurlescontratsdeventeinternationalede
marchandises
21etaudroitcanadienenvertudelaLoisurlaconvention
relativeauxcontratsdeventeinternationaledemarchandises
22.L’objectifde
laCNUVIMestd’uniformiserledroitapplicableenmatièredevente
internationaledemarchandisespourtouslespayssignataires.Lesarticles35
etsuivantsdelaCNUVIMprévoientlesexigencesdeconformitédes
0. /9<
, //00//.
17
marchandisesvenduesàl’égardduvendeur.L’article35indique
particulièrementlescritèresdeconformitédesmarchandises:
1)Levendeurdoitlivrerdesmarchandisesdontlaquantité,la
qualitéetletyperépondentàceuxquisontprévusaucontrat,
etdontl'emballageouleconditionnementcorrespondàcelui
quiestprévuaucontrat.
2)Àmoinsquelespartiesn'ensoientconvenuesautrement,les
marchandisesnesontconformesaucontratquesi:
a)ellessontpropresauxusagesauxquelsserviraient
habituellementdesmarchandisesdumêmetype;
b)ellessontpropresàtoutusagespécialquiaétéporté
expressémentoutacitementàlaconnaissanceduvendeurau
momentdelaconclusionducontrat,saufs'ilrésultedes
circonstancesquel'acheteurnes'enestpasremisàla
compétenceouàl'appréciationduvendeurouqu'iln'était
pasraisonnabledesapartdelefaire;
c)ellespossèdentlesqualitésd'unemarchandisequele
vendeuraprésentéeàl'acheteurcommeéchantillonou
modèle;
d)ellessontemballéesouconditionnéesselonlemode
habituelpourlesmarchandisesdumêmetypeou,àdéfautde
modehabituel,d'unemanièrepropreàlesconserveretàles
protéger.
3)Levendeurn'estpasresponsable,auregarddesalinéasa)à
d)duparagrapheprécédent,d'undéfautdeconformitéque
l'acheteurconnaissaitounepouvaitignoreraumomentdela
conclusionducontrat.
Lespartiespeuventtoutefoisexclurel’applicationdetouteoupartiedela
CNUVIMdansleurcontrat.Ilestégalementimportantdementionnerquela
CNUVIMs’appliqueseulementlorsquelevendeuretl’acheteursontdes
commerçantsetnes’appliquedoncpasauxconsommateurs.Deplus,les
partiesdoiventrésiderdansdespaysayantadhéréàlaCNUVIM.
LaCNUVIMneprévoitaucunementlaresponsabilitédesconcédantsde
licencedemarquesdecommerce.D'autrepart,laCNUVIMnefournit
aucunedéfinitiondumot«vendeur»etlajurisprudencenesemblepass'être
18
penchéesursoninterprétation.Toutefois,ilestimportantdementionnerquesi
lanotionde«vendeur»estappeléeàêtreélargie,dansuntelcas,les
obligationsduvendeurenvertudelaCNUVIMpourraientêtreétenduesau
concédantdelicencedemarqueetpourraitengendrersaresponsabilitéà
cetégard.
5.Doctrineetjurisprudence
Dansquelscaslaresponsabilitéd'unconcédantdelicencedemarquesde
commercea-t-elleétéreconnueparlestribunauxlorsqu'iln'estnifabricant,ni
distributeur,nifournisseurouvendeurdubienquiportesamarqueetqui
causeunpréjudiceàuntiers?Commenousleverrons,ilyatrèspeude
décisionscanadiennessurlesujet.Parconséquent,lemanquededécisions
canadiennesnousobligeànoustournerverslesÉtats-Unisetàanalyserles
décisionsquiyontétérendues,ainsiqueladoctrineétablieafindefaireun
parallèleavecleQuébecetleCanada.
5.1Tendancesaméricaines
Seloncertainsauteurs,lestribunauxaméricainssebasentsurdifférentes
théories,dontprincipalementlanégligence,laresponsabilitéstricteetla
responsabilitéindirecte,afind’étendre,dansdescirconstancesprécises,la
responsabilitédufaitdesbiensauxconcédantsdelicencedemarquesde
commerce.Entreautres,lesfacteurssuivantsontparticulièrementété
considérésàceteffet:
1.l'implicationduconcédantdelicencedanslachaînede
distribution(«streamofcommerce»);
2.lanotiondecontrôle;et
3.lanotionde«fabricantapparent».
Ilsembletoutefoisexisterdesdifficultésàconcilieretcirconscrireces
différentesnotions.Àceteffet,lestribunauxn’exprimentpasclairementdans
leursjugementslabasesurlaquelleilss’appuientafind’engagerla
responsabilitéduconcédantdelicence,telqu’énoncéparunauteur
américain
23:
…althoughcourtshaverecitedanumberof“factors”that
shouldbeconsideredinassessinglicensorliability,theyhave
notindicatedwhetheranyofthesefactorsismoreimportant
thanothers,orwhetheracertainnumberoffactorsmustbe
."?G&K$A/
&&")
"
+1
1/0053,)&
"
/!
/E$%(=
19
presentbeforestrictliabilitywillbeimposed.Instead,courts
frequently“mix”togetherloosely-definedvicariousliability
conceptswithproductsliabilityrationalestocreatea“soup”of
factorsthatsomehowjustifiesimposingstrictliabilityona
particulartrademarklicensor.
Engénéral,mêmeauxÉtats-Unis,leconcédantdelicencedemarquede
commercen'estpasledéfendeurtypiquedansunepoursuitebaséesurla
responsabilitédufaitdesproduits.Unetellepoursuiteestnormalement
intentéeàl'encontredesautresintervenantsdelachaînededistributiond'un
produit,endébutantparlefabricantetlevendeur.
Toutefois,auxÉtats-Unis,laresponsabilitédeceluiquioctroieunelicencesur
unemarqueabeaucoupévoluéaucoursdesannées.Historiquement,la
responsabilitédufaitdesproduitsnepouvaitêtreimposéequ'aufabricantdu
bienetce,seulementdanslescasoùl’onprouvaitquelefabricantavaitété
négligentdanslafabricationduditbien
24.Éventuellement,ildevenaitdeplus
enplusdifficiledeprouverlanégligencedufabricant,surtoutavecl'écart
entrelefabricantetleconsommateurquicontinuaitdes’agrandir.
Danslebutdecontournercetobstacleimportantetdeprotégerles
consommateurs,lelégislateuraméricainadoptaleprincipedela
responsabilitéstricte(strictliability)
25.L'analysefaitedeceprincipeparla
jurisprudenceaélargisaportéeaufildesannées.Ilestainsidevenudeplus
enpluscourantdevoirlaresponsabilitéduconcédantdelicenced'une
marqueengagéeenversleconsommateurenvertuduprincipedela
responsabilitéstricte.
Essentiellement,laloiaméricaineenquestionprévoitquelevendeurd'un
produitdéfectueuxseratenuresponsablepourlepréjudicephysiquecausé
auconsommateurouàsapropriétésii)lefaitdevendrelesproduitsfait
partiedesaffairesduvendeuretii)lebien,lorsquereçuparle
consommateur,estsubstantiellementdanslemêmeétatqu'aumomentde
lavente
26.Lebutprincipaldelaresponsabilitéstricteestdeplacerlefardeau
delapreuvesurlesfabricantsetvendeursd'unproduitdéfectueuxet
d’accorderuneprésomptionenfaveurduconsommateur
27.Aveclacréation
duconceptdelaresponsabilitéstricte,leconsommateurléséparunbien
=$%-?$
)1/05 3/4<.5)!%"&
,56
!)
E$%/
,
4"= 1
3@-#13@F&
"= 1
3@-#13@F&,?">&B$A
)
1/05.3/5<5)!%"
&
,56
!)
E$%/4
20
défectueuxn'adoncpasbesoindeprouvernilaconnaissancedudéfautpar
lefabricant,nisanégligencedanslafabricationduproduit.Leraisonnement
àl'appuidececiest,dumoinsenpartie,lefaitquelesvendeursetfabricants
ontgénéralementplusdemoyensetderessourcesàleurdispositionquele
consommateur.
AuCanada,lanotionderesponsabilitéstricteexisteégalement,commepar
exempledansdesloisoùlaresponsabilitédecertainespersonnesest
engagéesansavoiràdémontrerleurimplication,leurfauteouleur
négligence.Toutefois,ceprincipenesemblepasavoirétéappliquéde
façonaussilargeauCanadaparlestribunauxafindereconnaîtrela
responsabilitéd’unconcédantdelicencedanslecasdedommagescausés
parunproduitdéfectueuxsurlequellamarqueduconcédantétaitapposée.
Malgrécequiprécède,lesimpleconcédantdelicencepourrait,dans
certainscas,engagersaresponsabilitésurlabasedelaresponsabilitéstricte
envertudesloissurlaprotectionduconsommateurduQuébecetdela
Saskatchewan,telquenousl’avonsvuprécédemment.
5.1.1Implicationduconcédantdelicencedanslachaînededistribution
(streamofcommerce)
Unedespremièresdécisionsaméricainesàétendrel'applicationdela
doctrinedelaresponsabilitéstricteafind'inclureceluiquioctroieunelicence
surunemarquedecommerceestl'affaireKaselc.RemingtonArms
Company
28.Danscetarrêt,lavictimeaétéblesséelorsqu’uneballe
défectueused'unfusildechasseaexplosé.Laballeaétéfabriquéeparle
licenciédelamarque.Leconcédantdelicence,soitRemington,détenait
quarantepourcent(40%)desactionsémisesetencirculationdulicencié,
maiscetterelationentreleconcédantdelicenceetlelicencién'apasétéle
facteurdéterminantdansladécisiondelacour.LaCourd'appelaplutôt
décidéqueladéfenderesseRemingtondevaitêtretenueresponsablesurla
based'uneresponsabilitéstricte.
Enpremièreinstance,lejugeadécidéenfaveurdeladéfenderesse,mais
cettedécisionaétérenverséeenappel.LaCourd'appel,touten
reconnaissantquelaresponsabilitéstrictes'appliquesurtoutàl'encontredes
intervenantsquel'onretrouveendescendantlachaînededistributiond'un
produitencommençantparlefabricantversleconsommateur,aconclu
quetantquelefranchiseurouleconcédantdelicencedemarquede
commerceestunintervenant(lien)danslacommercialisationd’unproduit
5*+
,++
%%/ /$%&./=1/0,3
21
défectueux,iln’yaaucuneraisonderefuserd’appliquerlathéoriedela
responsabilitéstricteàunetelleentité:
Aslongasthefranchisorortrade-marklicensorcanbesaidto
bealinkinthemarketingenterprisewhichplacedadefective
productwithinthestreamofcommerce,thereisnoreasonin
logicforrefusingtoapplystrictliabilityintorttosuchanentity.
29
Pourarriveràcetteconclusion,lejugeacitéunextraitd'unarticle
30où
l'auteurexprimel'opinionsuivante:
Theproductsliabilityrationaleshouldbeextendedtothe
licensorsoftrademarks.Itisinconsistenttoholdproducers,
manufacturers,andothersinthelineofsupplytoastandardof
carewithrespecttothepublic,andatthesametimepermit
thetrademarkownertoescapethisresponsibilitybyentering
intoalicenseagreement.Ifthemarkownerweretoutilizethe
markonhisownproduct,thetraditionaltheoriesofproducts
liabilitywouldprovidetheinjuredconsumerwitharemedy.The
factsthatthetrademarkisanimportantfactorinconsumer
productselectionandthatthemarkownerhasagreat
influenceonthequalityofthefinalproductarenotchanged
bythelicensingagreement.Allthatischangedisthemark
owner'sdutytothepublicwithrespecttothoseproducts.
Quelquesannéesplustard,lemêmeraisonnementaétéappliquédans
l'affaireConnellyc.Uniroyal,Inc.
31afinderetenirlaresponsabilitédeUniroyal,
propriétairedelamarquequiapparaissaitsurunpneuquiacausédes
dommagesaudemandeur.Uniroyalavaitoctroyéunelicencepour
l'utilisationdesamarquesurdespneusfabriquésparlelicencié.Lacourétait
d'avisque:
Alicensorisanintegralpartofthemarketingenterprise,andits
participationintheprofitsreapedbyplacingadefective
productinthestreamofcommercepresentsthesamepublic
policyreasonsfortheapplicabilityofstrictliabilitywhich
supportedtheimpositionofsuchliabilityonwholesalers,
retailersandlessors.
32
Ainsi,cesdécisionsétaientparmilespremièresoùlestribunauxonttenule
concédantdelicencedemarquesresponsableduseulfaitqu’ilétaitpartieà
lachaînededistributiondeproduitsdéfectueux.
0*+
,++
%%/ /$%&./=1/0,3E$%... 7F&"!"$"A@F&#&K"&;442//!
/%
0../
2.50/441/0,03.
2.50/441/0,03
22
5.1.2Lanotiondecontrôle
Telquementionnépréalablement,auCanada
33,commeauxÉtats-Unis34,le
propriétaired’unemarquedecommercequisouhaiteoctroyerunelicence
sursamarquedoitexerceruncertaincontrôle,directouindirect,surles
caractéristiquesoulaqualitédesmarchandisesenassociationavec
lesquelleslamarquedecommerceestemployéeparlelicenciéafinquele
propriétairepuissebénéficierdel’emploidesamarqueparsonlicencié
35.
Toutefois,selonl’interprétationdeladoctrineetdestribunauxaméricains,le
contrôleexercéparleconcédantdelicencedemarquessursonlicenciéet
surlesmarchandisesaveclesquelleslamarqueestassociéepourraitêtre
déterminantafindetenirleconcédantresponsablepourunefautecommise
parsonlicencié.Ils'agitdoncdebiendiscernerlesdifférentsniveauxde
contrôlequ'unconcédantdelicencepeutetdoitexercerafindeconserver
sesdroitssursesmarques,maisd’éviterd’engagersaresponsabilité.
Commenousleverrons,ilseraitdoncjustifié,pourcertains,deprétendreque
leconcédantdelicencefaitpartiedelachaînededistribution,encequ’ila
undevoirdecontrôleàl’égarddesproduitscommercialiséssoussesmarques
decommerceetdonc,quesaresponsabilitépourraitêtreinvoquéeen
matièredepréjudicescausésparlefaitdemarchandisesdéfectueuses.Il
s’agitlàdethéoriessurlesquelleslesaméricainssesontbasésafind’étendre
laresponsabilitéauxconcédantsdelicence.
Eneffet,dansplusieurscausesaméricaines,leconcédantdelicencede
marquedecommerceaététenuresponsablevis-à-visleconsommateur
d'unproduitdéfectueuxsuiteaudegrédecontrôleexercéparleconcédant
surlesaffairesdulicencié,soitsurlabased’uneresponsabilitéstricteou
encored’uneresponsabilitéindirecte.
Dansl'affaireTorresc.GoodyearTireandRubberCo.
36,lesdemandeurs
étaientimpliquésdansunaccidentdelaroutecauséparunpneu
défectueuxquiavaitétéfabriquéparlelicenciédudétenteurdelamarque
GOODYEAR.Enessayantdedéterminersileconcédantdelicencepourrait
êtretenuresponsablepourlesdommagessubisparlesdemandeurs,laCour
amisl'emphasesurledegrédecontrôleexercéparleconcédantsurla
fabricationetlaventedespneusportantlamarquesouslicence.Ence
..
&"$4 $
+#
++/054-F
FO.&
+1
»
+
=$
> »F-#P
%/5