La protection statutaire des marques non traditionnelles au Canada: quelques réflexions sur leur enregistrabilité et distinctivité
1
LAPROTECTIONSTATUTAIRE
DESMARQUESNONTRADITIONNELLESAUCANADA
QUELQUESRÉFLEXIONSSURLEURENREGISTRABILITÉETDISTINCTIVITÉ
LaurentCarrière*
LEGERROBICRICHARD,Avocats
ROBIC,Agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
55St-Jacques,Montréal(Québec)CanadaH2Y3X2
Tél.(514)987-6242-Fax(514)845-7874
Courriel:marion@robic.com–SiteInternet:www.robic.ca
1.Introduction
2.Rappels
2.1Ladistinctivité
2.2L’emploi
3Couleurs
4Sons
5Odeurs
6Saveurs
7Hologrammes
8Marquescinétiques
9Numérosdetéléphone
10Marquestridimensionnelles
11Miscellanées
11.1Marquesarchitecturales
11.2Portraits
11.3Slogans
12Conclusion
AnnexeA-Article28duRèglementsurlesmarquesdecommerce(1998)
AnnexeB-Illustrationsdequelquesenregistrements
Marques«architecturales»
Marques«cinétiques»
Marquesetcouleurs
Marques«hologrammes»
Marques«depositionnement»
Signesdistinctifs
Marques«sonores»
©LaurentCarrière,1999.*Avocatetagentdemarquesdecommerce,LaurentCarrièreestl’undesassociés
principauxducabinetd’avocatsLÉGERROBICRICHARD,s.e.n.c.etducabinetd’agentsde
brevetsetdemarquesdecommerceROBIC,s.e.n.c.
2
1.INTRODUCTION
Qu’est-cequ’unemarquedecommerce?LaLoisurlesmarquesde
commerce
1fournitunedéfinitioncirculairedontonpeuttirerqu’ils’agitd’un
signe
2devantdistinguer3lesmarchandisesouservicesd’unepersonnede
ceuxd’uneautre.
L’onconçoitgénéralementunemarquedecommercecommeconstituée
d’uneouplusieurslettres
4,d’unouplusieursmots5–inventésounon–,d’une
phrase
6,d’armoiries7,d’unsceau,d’unpoinçon,d’uneétiquette8,de
chiffres
9,d’undessin10ou,même,d’unecombinaisondeceux-ci.Voilàpour
lesmarquestraditionnelles.
1Loisurlesmarquesdecommerce(L.R.C.1985,c.T-13);auxprésenteslaLoiouLdM.2Article2LdM:«marquedecommerce»Selonlecas:a)marqueemployéeparune
personnepourdistinguer,oudefaçonàdistinguer,lesmarchandisesfabriquées,vendues,
donnéesàbailoulouéesoulesserviceslouésouexécutésparelle,desmarchandises
fabriquées,venduesàbailoulouéesoudesserviceslouésouexécutés,pard’autres;b)
marquedecertification;c)signedistinctif;d)marqueprojetée».LepetitRobert(1996),lui,
définitlamarquecommeun«signematériel,empreintemis(e),fait(e)surunechosepourla
distinguer,lareconnaîtreoupourservirderepère».
3Article2LdM:«distinctive»Relativementàunemarquedecommerce,cellequidistingue
véritablementlesmarchandisesouservicesenliaisonaveclesquelselleestemployéeparson
propriétaire,desmarchandisesouservicesd’autrespropriétaires,ouquiestadaptéeàles
distinguer».
4LeparfumÔdeLancômeparfumsetbeauté&cie(enregistrementTMA341813)oulesigle
RCMPdelaGendarmerieroyaleduCanada(dossierTMO907125).
5Mot:lesappareilsphotosKODAKdeKodakCanadaInc.(enregistrementTMDA007446)ou
lesautomobilesGEOdeGeneralMotorsCorporation(enregistrementTMA428036);mots:le
sodaàpâteCOWBRANDouARM&HAMMERdeChurch&DwrightLtd.(enregistrements
TMA204654etTMA205758);phrase:NEPARTEZPASSANSELLEpourlesservicesfinanciersde
AmericanExpressCompany(enregistrementTMA353254);nom:lesvêtementsPIERRE
CARDINdePierreCardin(enregistrementTMA168669)oulesproduitsalimentairesHEINZde
J.J.HeinzCompany(enregistrementTMDA056296).
6TUMEDONNESLEGOÛT!(enregistrementTMA331397)ouIT’SWHEREYOUGOWHENYOU
KNOWABOUTCHICKEN!(enregistrementTMA316515)pourlesservicesalimentairesde
GroupealimentaireSt-HubertInc.ouDOITRIGHT.DOITPINK.pourlesmatériauxd’isolation
deOwens-CorningCanadaInc.(demandeTMO806568).
7PourlaGendarmerieroyaleduCanada:MAINTIENSLEDROITetlareprésentationd’un
bison(dossierTMO907128).
8LaliqueurGRANDMARNIERdeSociétédesproduitsMarnier-Lapostolle(enregistrementTMA
203249).
9L’analgésique222deMerckFrostCanadaInc.(enregistrementUCA045131)ou
l’hélicoptère222deBellHelicopterTextronInc.(enregistrementTMA389054).
10Leblason/étiquettedeH.J.HeinzCompanyofCanadaLtd.(enregistrementTMA163484)
oulatêtedecoqdeGroupealimentaireSt-HubertInc.(enregistrementTMA506689).
3
L’onconçoitégalementunemarquecommeportantsurlepositionnement
d’unélémentvisuelsurleproduitlui-même
11oureliéàcelui-ci12,ouencoreà
titredesignedistinctif
13,unfaçonnementdemarchandises14oudeleurs
contenants
15.
Maisqu’enest-ildessons,desodeursetdessaveurs,deshologrammesou
desmarquescinétiques?Etqu’enest-ildesnumérosdetéléphone,dansleur
formenumériqueouacronyme?Desmarquesquel’onapposesurtoutes
sortesdeproduitspromotionnels?Descouleurs?Desformesouconfiguration
deproduits?
Lesmarquesnesontplusquedessignesstatistiquesbidimensionnels,tels
qu’introduitsaveclespremièresmarquesdefabriquedesartisansoudes
guildesetquisesontinternationaliséesaveclarévolutionindustrielle
16.Les
11Parexemple,lacravatesurlegoulotdelabouteilledeChampagneMoët&Chandon
(enregistrementTMA399889),lespiècesdecouleurssurlestalonsetboutdebasde
Thorneburg(enregistrementTMA319504),labandesurlessouliersdecoursedePumaAG
RudolfDasslerSport(enregistrementTMA264673)
12LetrouenformedeserruresurlespinceauxdeNewellOperatingCompany
(enregistrementTMA460749),lapinceenflèchesurlesstylosdeTheParkerPenCompany
(enregistrementTMA315448),lapiècedetissuàl’extérieurdesvêtementsdeLeviStrauss&
Co(enregistrementTMA194716)oulabandecentraledenylondescahiersdeTheMead
Corporation(enregistrementTMA473317).
13Telquedéfiniàl’article13LdM.14LestylodeBicInc.(enregistrementTMA362414),lesfriandisescéréalièresBUGLESenforme
decorned’abondancedeGeneralMillsInc.(enregistrementTMA497479),lesbiscuitsOREO
deNabiscoLtd.(demandeTMO840917),lechocolatTOBLERONEdeKraftJacobsSuchard
(Suisse)(enregistrementTMA164635).
15LabouteilledesaucetomateHEINZ(enregistrementTMDA001177),labouteilledeyogourt
liquideYOPLAITdeSodima(enregistrementTMA379043),labouteilled’eauPERRIERdePerrier
Vittel(enregistrementTMA488661),labouteillesilhouettedeCoca-ColaLtd.(enregistrement
UCA044193),emballagedechocolatTOBLERONEdeKraftJacobsSuchard(Suisse)
(demandeTMO832993).
16«Trademarkstraditionallyarecharacterizedasoutgrowthsoftheancientuseofhallmarks
bysilversmithsandothercraftsmen.Whathistoricallywasthepropersubjectoftrademark
protection,however,isameresliveroftheexpansivescopeofmoderntrademark
protection»:RussellH.FALCONER,«BigFutureforNontraditionalMarks»(1998-05-18)The
NationalLawJournalC-28etURL
http://test01.ljextra.com/na.archive.html/98/05/1998_0511_153.html;aussidisponibleàURL
http://www.bakerbotts.com/practice/iptech/library/articles/bigfuture.html(siteconsultéle
19990401);HeinzDAWID,«PreservingHistory–TrademarkTimeline»(1992),82Trademark
Reporter1021;SidneyA.DIAMOND,«TheHistoricalDevelopmentofTrademarks»(1975),65
TrademarkReporter265,republiéà(1983),73TrademarkReporter222;ThomasD.DRESCHER,
«TheTransformationandEvolutionofTrademarks–FromSignalstoSymbolstoMyth»(1992),82
TrademarkReporter301;AbrahamS.GREENBERG,«TheAncientLineageofTrade-Marks»
(1951),33JournalofthePatentOfficeSociety876;BenjaminnJ.PASTER,«Trademarks–Their
EarlyHistory»(1969),59TrademarkReporter551;EdwardS.ROGERS,«SomeHistoricalMatter
ConcerningTrade-Marks»(1910),9MichiganLawReview29,republié(1972)62Trademark
4
nouvellestechniquesdemiseenmarché17coupléesàl’explosiondu
commerceélectroniquefontensortequelesmarquestraditionnellesnesont
plustoujourssuffisantespouraccrocherunconsommateurplussophistiqué
18.
LaLoisurlesmarquesdecommerce(etlajurisprudences’yrapportant)
permet-ellel’enregistrementdecesmarquesnon-traditionnelles?C’estce
dontcecourttexteveutdiscuter,danslaperspectivedudroitcanadien.
2.RAPPELS
2.1LADISTINCTIVITÉ
Lacaractéristiqueessentielled’unemarquen’estpasqu’ellesoitvisuellement
ouphonétiquementagréableouqu’ellesoitoriginalemaisbienqu’elle
distingue
19véritablementlesmarchandisesouservicesenliaisonavec
lesquelselleestemployée,ouquiestadaptéeàlesdistinguer
20.Dèslors,une
Reporter239;GeraldRUSTON,«OntheOriginofTrademarks»(1955),45TrademarkReporter
127.
17Mercatiqueetsesélémentsquesontlemarchéageetlemarchandisageautrementdéfinis
parLepetitRobert(1996)comme«mercatique:étudedesbesoinsduconsommateuretdes
actionspouradapterlaproductionetlacommercialisation»,«marchéage;application
coordonnéed’unensembled’actionscommercialesdansuneentrepriseenapplicationde
lamercatique»et«marchandisage:ensembledestechniquesdeprésentationdes
marchandisess’appuyantsurl’analyseducomportementdesconsommateursetvisantà
accroîtrel’écoulementdesproduitssurlespointsdevente».
18DanieldI.SCHLOSS,«SpecialProblemsinRegistrationofNontraditionalTrademarks»(1999),
5-4IntellectualPropertyStrategist1.
19Ilesticiutilederappelerque,selonl’article2LdM,unemarqueestcellequiestemployée
pourdistinguer(forthepurposeofdistinguishing)ouquiestadaptéeàdistinguer(orsoasto
distinguish).«Thus,bothintentionandresultapplyequallyindeterminingwhetherornota
markisatrademark»;annotationdel’arrêtistedansW.J.Hughes&Sons »CornFlower »Ltd.c.
Morawiec[TWELVEPETALSFLOWER](1970),62C.P.R.21,44FoxPat.C.88(C.d’É.),àlapage
89.Parconséquent,silamarquedistinguelesmarchandisesd’unepersonnedecellesdes
autres,iln’estpaspertinentqu’ellepuisseêtreégalementutiliséepouruneautreraison:
Chanel,S.A.(Re)[COCO](1988),[1988]T.M.O.B.215(Registraire),D.Savardauxpages2-3.
20Surlesujet:HaroldG.FOX,TheCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetition,3ième
éd.(Toronto,Carswell,1972),auxpages18,21et22(notesinfrapaginalesomises):«General
Definition:Itmay,therefore,beshortlyputthatatrademarktodaymeansamarkthatis
publiclyusedbyapersontoidentifyashisthegoodsthathemakesoroffersforsaleinthe
market,ortheservicesthatareperformedbyhim.Thewords »toidentify »intheabove
definitionmustberead,atleastsofarasthestatutorydefinitionisconcerned,ineitheroneof
twosenses,namely,thattheownerofthemarkusesthetrademarkforthepurposeof,or
withtheintentionof,distinguishinghiswaresorservicesinthemarketfromthoseofothers,or
alternatively,thatwhatevermaybethepurposefor,ortheintentionwithwhichheusesthe
mark,itdoesactuallyandinfactdistinguishhiswaresorservicesinthemarketfromthoseof
others.[p.18]
5
appellationcommuneàuneindustrieouungradedequalité21,unterme
descriptifduproduitouunélémentquin’aqu’une
fonctionornementaleou
utilitairenesauront,entantquetels,atteindrecebutetservirdemarques
distinguantlesmarchandisesouservicesdel’undeceuxdesautres
22.
Encequiatraitàlafonctionnalitéd’unemarquedecommerce,la
jurisprudenceestpeunombreuseetvautquel’ons’yattardepouren
dégagerlesprincipes.Defait,l’invaliditéd’unemarquepourfonctionnalité
n’apasdebasestatutaireexpressemaisdécouledelajurisprudence
23.
ImperialTobaccoCompanyofCanada,Limited(The)c.RegistrarofTrade
marks[COLOUREDBANDCELLOPHANE](1939),[1939]2D.L.R.141,[1939]
R.C.É.(C.d’É.),lejugeMacleanauxpages143et144-145:
TheRegistrarrefusedregistrationofthemarkonthegroundsthat
thecolouredbandperformedthefunctionofindicatingwherethe
tearstripwaslocatedandthusfacilitatingtheopeningoftheoutter
wrapper.[p.143]
« ForthePurposeofDistinguishing »:Thewords »forthepurpose »ins.2(t)arenottobereadas
necessarilysynonymousunderallconditionswiththeexpression »withtheintention ».Thiswas
pointedoutbyRomerL.J.inNicholson’sApplication[(1931),48R.P.C.227,at260)]wherehe
observedthatifamanufacturerusesamarkinassociationwithhisgoodsformerelyaesthetic
ordecorativemotives,orforwarehousepurposes,andthemarkcomestoberecognizedby
thepublicasindicatingorigin,thenthemarkhasbeenusedinsuchawayastohaveserved
thepurposeofindicatingoriginandcomeswithinthedefinition.Itmust,however,beusedfor
thepurposeofdistinguishingtheowner’sgoodsorservicesandnotforthepurposeof
embarrassingorunfairlycompetingwithothertraders.[p.21]
« SoastoDistinguish »:Thenatureoftheusesufficienttofulfilthedefinitionofthefunctionofa
trademarkisnottobeconsideredinanyrestrictivesense.Boththeintentionoftheuserand
recognitionbythepublicarerelevantfactsandeithermaybesufficienttoshowthatthere
hasbeentrademarkuse:itisnotnecessarythatthereshouldbeboth.Thisisinherentinthe
useofthedisjunctiveinthedefinitionofatrademark,thatitisused »forthepurposeof
distinguishingorsoastdistinguish. »Nordoestheuseofthewords »forthepurpose »implythat
anydeliberateresolutiontothateffectonthepartoftheuserofthemarkiscontemplated.It
isenoughifinpracticethemarkhasbeensousedastodenotetheoriginofthegoods.Itis
notessentialtoproveinadditionthatthemarkethasaccepteditasadistinguishingmark.
Theintentionoftheuser,thatis,thepurposeofuse,is,undertheTradeMarksAct,sufficientto
causeawordorothermarktobecomeatrademark.Thisisinherentinthefirstpartofthe
definitioncontainedins.2(t)(i).[p.22]
21VoirparexempleDecaturc.FlexibleShaftCo.[No.360](1930),[1930]R.C.É.97(C.d’É.),le
jugeMacleanauxpages99et101.
22IVGRubberCanadaLtd.c.GoodallRubberCompany[HELICALSTRIPE](1980),48C.P.R.
(2d)268,[1981]1C.F.143(C.F.),lejugeDubéàlapage146.
23RemingtonRandCorp.c.PhilipsElectronicsN.V[SHAVERHEAD](1993),51C.P.R.(3d)392,
69F.T.R.136,44A.C.W.S.(3d)579(C.F.);inf.(1995),191N.R.204,[1995]A.C.F.1660,64C.P.R.
(3d)467(C.A.F.),lejugeMacGuiganàlapage471;permissiond’appeleràlaCoursuprême
duCanadarefusée(1996),[1996]2R.C.S.ix(C.S.C.).
6
Onemaysafelysaythatthebandwasprimarilydesignedand
adoptedforthepurposeofopeningtheouterwrapper,anditis
unlikelythatiftheouterwrapperwerenotmoistureproofandthe
banddidnotfunctionasatearingstrip,they,incombinationwould
eversuggestedasatrademark.Itseemstomethatthetrademark
appliedforwasintendedtoreplacethepatentsreferredto,ifthey
shouldbefoundtobeinvalid,astheywere.Inmyopinionany
combinationofelementswhichareprimarilydesignedtoperforma
function,here,atransparentwrapper,whichismoistureproofanda
bandtoopenthewrapper,isnotfitsubjectmatterforatrademark,
andifpermittedwouldleadtograveabuse.[pp.144-145][Les
italiquessontnôtres.]
Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited[SEALEDBANDED
CAPSULES](1963),24FoxPat.C.88,38D.L.R.(2d)694,41C.P.R.121,[1964]
R.C.d’É.399(C.d’É.),lejugeNoëlauxpages416,418-419et419:
[…]inthiscasethecolouredgelatinbandisusedtoclosethe
gelatincapsule.[…]Wehaveseen[i.e.,thetestimonyanda
referencetothecorrespondingU.S.patents]thatthecolour
bandedcapsulesoftheplaintiffhavemanyutilitarianfunctionsand
thateventhepresenceofcolouronthebandsisusefulinenabling
theeasydetectionofabreakontheband.[…]However,this
extensivecoverageofthevariouscoloursandshadestogetherwith
theutilitarianuseofthecolouredbandsaroundthemiddleofthe
capsules(particularlythesealingandtheuseofcolouredbandsor
stripstodetectthebreakageofthebands)which,aswehave
seen,happenstobethebestplacethebandscanbeplacedin
ordertosealbothhalves,bringsmetotheconclusionthatthe
plaintiffbyusingitstrademarksasitdoes,becauseitcouldhave
merelypaintedastriporabandonthecapsule,undoubtedly
monopolizes,withtheexceptionhoweveroftheirutilityassimple
containers,alltheformsofthefunctionalpartsofthecolour
bandedsealedcapsulesandbecauseofthisIcannotbutfindthat
theplaintiff’strademarksareinvalid.[Lesitaliquessontnôtres.]
Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited[SEALEDBANDED
CAPSULES].(1964),27FoxPat.C.67,45D.L.R.(2d)97,43C.P.R.1,[1964]R.C.S.
351(C.S.C.),lejugeHallàlapage354:
[Traduction]Àmonavis,onpeutréglerlaquestiondelavaliditédes
marquesdecommerceenaffirmantquelesbandesdecouleuront
unecaractéristiqueouunusagefonctionnelet,partant,ne
peuventfairel’objetd’unemarquedecommerce.Ilsembleêtre
bienétabliendroitquesicequel’onveutfaireenregistrercomme
marquedecommerceaunecaractéristiqueouunusage
7
fonctionnel,l’enregistrementnepeutpasêtreaccordé.[Les
italiquessontnôtres.]
ElginHandlesLtd.c.WellandValeMfg.Co.Limited[DARKERTOOLHANDLE]
(1964),43C.P.R.20,[1965]R.C.É.3,27FoxPat.C.168(C.d’É.),lejugeJackett
auxpages171et172:
[Traduction]Àmonavis,[ladescriptiondelamarque]pourraitêtre
précisémentparaphraséeainsi«colorationplusfoncéedugraindu
boisdesmanchesd’outilsobtenueparlachaleur».Quoiqu’ilen
soit,ledurcissementparlachaleurestunprocédéqui,quellesque
soientsesautrescaractéristiques,durcitréellementlasurfacedu
boisdefaçonconsidérable.Jesuisdoncarrivéàlaconclusionque,
d’aprèslapreuve,leprocédédedurcissementparlachaleurvise
essentiellement[…]àaméliorerlespoignéesdeboisentant
qu’articlesdecommerceetadoncunecaractéristiqueouun
usagefonctionnel.Ils’ensuitquelamodificationdelaformedubois
quiestlaconséquencenormaledudurcissementparlachaleurne
sauraitconstituerunemarquedecommerce.[Lesitaliquessont
nôtres.]
W.J.Hughes&Sons »CornFlower »Ltd.c.Morawiec[TWELVEPETALSFLOWER]
(1970),62C.P.R.21,44FoxPat.C.88(C.d’É.),lejugeGibsonauxpages98-99
et100:
Apparentlyabodyofthepublicfindglasswarewiththiskindof
ornamentationcutonitmoreattactivethanplainglasswareofthe
samequality.Thisornamentationcutonglasswarewasnot
adoptedbytheplaintiff,thedefendantortheseothersforthe
purposeofidentificationandindividuality.Instead,such
ornamentationbycuttingwasrelatedsolelytotheconsuming
public’sdemandsinconnectionwithsuchglassware.[…]The
plaintiffincuttingonglasswareblanksthisdesignorpattern[…]did
so,inmyview,forautilitypurposeonly,namely,forthepurposeof
increasing,andsuchcuttingwassolelydesignedtoincrease,the
attractivenessofsuchwaresasobjectsofcommerceandtherefore
thisdesignorpatternassoemployedhadafunctionaluseor
characteristiconly.[Lesitaliquessontnôtres.]
Adidas(Canada)Ltd.c.Colins[THREEPARALLELSTRIPES](1978),38C.P.R.(2d)
145(C.F.),lejugeWalshàlapage169:
Moreover,asidefromthequestionofdistinctivenessthereisavery
seriousquestionastowhetherthethreestripesdonotconstitutea
functionaldesign,servingthefunctionofdecorationandarenot
properlyregistrableasatrademark.
8
Thereissomeevidencetotheeffectthatstripingonthesleevesor
legsofgarments,andathleticgarmentsinparticular,addstotheir
attractivenessforapotentialbuyer.Longitudinallyplacedstripes
haveaslenderizingeffectandmayperhapsgiveanillusionof
speedormotion.CertainlyIbelievethatitisfairtosaythata
garmentbearingsomesuchdecorativestripesismoreattractive
andhasmoreeyeappealthanaplaingarment.Foroneparticular
manufaturertoseizeupononeparticulartypeofstriping,andby
consistentuseofitincertainwidthsandspacingclaimthatthis
particulartypeofstripehasacquiredasignificancesoasto
indicatetothepublicgarmentsofitsmanufactureappearstobe
anattempttoconvertwhatismerelyornementaldesignintoa
trademark,whichisnotpermissible.[Lesitaliquessontnôtres.]
IVGRubberCanadaLtd.c.GoodallRubberCompany[HELICALSTRIPE]
(1980),48C.P.R.(2d)268,[1981]1C.F.143(C.F.),lejugeDubéàlapage146:
Toutefois,àmonavis,labandeenspiralesurletuyauGoodalln’a
paslemêmetypedefonctionquecelledelacapsuleParke,Davis.
Danscederniercas,labandeengélatineremplittantunefonction
matérielleessentiellequ’unrôledistinctif.Labandemaintientla
capsule.Sanselle,lacapsuletombeenmorceaux.Parcontre,la
bandeenspiraleentourantletuyauGoodalln’estpas
matériellementindispensableautuyau.Ellesertsimplementàle
distinguerdesautresmarchandises.[Lesitaliquessontnôtres.]
Samannc.Canada’sRoyalGoldPinetreeMfg.Co.Ltd.[TREECARFRESHNER]
(1984),4C.I.P.R.17,3C.P.R.(3d)313(C.F.);inf.(1986),8C.I.P.R.307,65N.R.
385,9C.P.R.(3d)223(C.A.F.),lejugeHealdàlapage231:
Onthisrecord,itisnotpossibletoconcludethatthemarksinissue
weremerelyorsolelyornemental.Iagreewiththeappellant’s
counselthatitislikelythatanydesignmarkwillhavesome
ornamentalfeatures.However,thatcircumstancewillnot,perse,
renderamarkunregistrablesolongasitpossessestheessential
requirementsforregistrability.[…]Whendeterminingthe
registrabilityofatrademark,theonlyrelevantconsiderationisthe
trademarkentryasitappearsontheregistry.Accordinglythe
mannerinwhichatrademarkhasinfactbeenusedisirrelevantto
thatdetermination.[Lestrosièmesitaliquessontnôtres.]
9
PizzaPizzaLtd.c.Canada(RegistrarofTradeMarks)24[967-1111](1985),7
C.P.R.(3d)428,6C.I.P.R.229(C.F.);(1989),26C.P.R.(3d)355,24C.I.P.R.152,
101N.R.378,16A.C.W.S.(3d)24,[1989]3C.F.379(C.A.F.),lejugePratteaux
pages356-357etlejugeUrieauxpages361-362:
L’avocatedel’intiméatentéd’étayerladécisiondelaSectionde
premièreinstance[…]eninvoquantunseulmotif,savoirqu’un
numérodetéléphonen’estpasenregistrableàtitredemarquede
commerceparceque,selonlajurisprudence[Parke,DavisetElgin
Handles],unemarquequiestprincipalementconçuepourremplir
unefonctionnepeutfairel’objetd’unemarquedecommerce.Ce
pointdevuedénote,àmonavis,uneinterprétationtotalement
erronéedecettejurisprudence.Danscesaffaires,lesmarquesqui
ontétéjugéesfonctionnellesfaisaient,enfait,partiedes
marchandisesàl’égarddesquellesl’enregistrementaété
demandé,desortequel’enregistrementdecesmarquesaurait
conféréauxrequérantesunmonopolesurlesélémentsou
caractéristiquesfonctionnellesdeleursmarchandises;les
requérantesauraientenfaitobtenudesbrevetssousformede
marquesdecommerce.Lasituationesttoutàfaitdifférenteen
l’espèce.Lamarquedecommercedontl’appelanteademandé
l’enregistrementn’estpasfonctionnelledanscesens;pourcette
raison,soncaractèrefonctionnelnelarendpas«non
enregistrable».[pp.356-357]
Àmonavis,bienqu’ilexistecertainementunélémentfonctionnel
danssonutilisationparl’appelante,c’est-à-direquepourpasserune
commandepartéléphonepourl’unquelconquedesproduitsde
l’appelante,lacombinaisonnumériquequiestlenumérode
téléphoneattribuéparleservicetéléphoniqueàl’appelantedoit
êtreutilisée,tellen’estpassonuniquefonction.Plutôt,elleest
complètementsansrapportaveclesmarchandiseselles-mêmes,ce
quineseraitpaslecas,parexemple,delapartienumérotéed’un
produitcorrespondantsimplementàunusagefonctionnel.Ilestvrai
qu’onnesauraitdirequelechoixparl’appelantedela
combinaisonnumériquecorrespondantàsonnumérode
téléphoneaétéfortuit.Ils’agissaitd’unchoixdélibéré[…]«parce
qu’elleétaitensoipropreàêtreutiliséeparPizzaPizzaLimitedpour
fairereconnaîtreàsesclientsetàsesclientséventuelslasourcedes
produitsdePizzaPizzaLimitedetlesniveauxdequalitéquiontété
etsontmaintenantliésàcesproduits»,etlamarqueestmaintenant
24Autrementcommenté:MariePINSONNEAULT,«Votrenumérodetéléphoneest-ilenregistré
àtitredemarquedecommerce?L’affairePizzaPizzaLimited»(1990),2Lescahiersde
propriétéintellectuelle263.
10
[TRADUCTION]«hautementindicatricedePizzaPizzaLimitedetde
sesproduits,etdistinguelesproduitsetservicesdecelle-cideceux
d’autrui».
Aucunepartiedutémoignageprécédentn’aétécontrediteou
mêmecontestée.Celaétant,ils’agitd’unemarquedecommerce,
etjenevoispaspourquoilesimplefaitqu’elleserveégalementde
numérodetéléphonedel’appelantepeutlapriverdeson
caractèreenregistrable.Ellecorrespondàladéfinitionde«marque
decommerce»figurantàl’article2delaLoiparceque
a)elleestunemarquequiestemployéeparunepersonne
(unesociété)
b)elleestemployéeauxfinsdedistinguerlesmarchandises
fabriquéesouvenduesparelle,et
c)elledistinguecesmarchandisesdecellesvenduespar
d’autres.[pp.361-362][Lesitaliquessontnôtres.]
SantanaJeansLtd.c.ManagerClothingInc.[CROOSSTICH](1993),72F.T.R.
241,52C.P.R.(3d)472(C.F.),lejugeJoyalauxpages476-477et478:
Itookjudicialnoticeduringthehearing,forthecurrentcasebefore
me,thatacrossstitchusedasastitchingmethodorasa
decorationisinthepublicdomain.Theaffidavitandtestimonyof
MmeAnnickVaudelleprovedthat.Thestitchhasbeenusedfor
sewinggarments,embroidery,folkcostumes,etc.Butasthecross
stitchispartofthepublicdomain,soisacircle,asquare,aline,etc.
Thedistinctivenessinthiscaseismeasuredbythecapacityofthe
trademarktodistinguishthewaresoftherespondentfromany
othermanufacturer’ssimilarwares.Doesaseriesof10crossstitches
distinguishthedenimclothingmanufacturedbyManagerfrom
denimclothingmanufacturedbyothers?
Theuseofthestitch,notasastitchingmethodnorasasimple
decoration,butasadistinguishingtrademarkisnovelanddistinct
ofanyprevioususeofthesaidstitch.Therespondentclaimedthat
itsuseofthestitchissuchastodistinguishitsdenimclothingfrom
theothermanufacturers’similarwares.Iagreethatsuchuseofthe
stichmakesitregistrableundertheAct.
Althoughtherespondentisentitledtothetrademark,theuseofthe
saidstitchasadistinguishingfeaturewillgivenorighttothe
respondenttopreventothersfromusingthestitch’sutilitarian
featuressuchasfordecorationandstitching.[pp.476-477]
11
Inthiscase,therespondent’scrossstitchdidnotserveafunctionas
itwasnotusedasamethodofstitchingnorwasitmerely
decorative.Obviously,acrossstitchmadeofyellow,orangeorlight
bluethreadhastheeffectofdecoratingthewarebutitsmain
purposewastobeusedasameanstodistinguishtherespondent’s
ware.ContrarytothecaseinW.J.Hughes&Sons »CornFlowers »Ltd.
v.Morawiec(1970),62C.P.R.21atp.34,44FoxPat.C.88(Ex.Ct.),
thestitchisnotusedforfunctionalnorornamentationpurposesonly.
Icometotheconclusionthatthecrossstitch,inthiscase,isnotused
asastitchnorasadecorationalthoughsuchpurposeshavebeen
itscommonuseformanyyears.Rather,therespondenthasused
thecrossstitchasadistinguishingmarkonthepockets,oralongthe
outerseamofthelegsofitsdenimware.Thetrademarkwill
thereforenotbeexpungedfromtheregisteroftrademarks.[p.478]
[Lesitaliquessontnôtres.]
SunIceLtd.c.KelseySportswearLtd.[V-STRIPE](1993),61F.T.R.136,47C.P.R.
(3d)443(C.F.),lejugeJoyalàlapage447:
Theothertestiswhetherthemarkispurelyornementalorserves
functionalpurpose.Fromtheevidencebeforeme,Iseenogrounds
whichwouldsubstantiatesuchaconclusion.Anexaminationofthe
photographsattachedtotheaffidavitevidenceoftheexpert
witnessesindicatestomethatthemarkisneitherornamentalnor
functional.[Lesitaliquessontnôtres.]
RemingtonRandCorp.c.PhilipsElectronicsN.V[SHAVERHEAD]
25(1993),51
C.P.R.(3d)392,69F.T.R.136,44A.C.W.S.(3d)579(C.F.);inf.(1995),64C.P.R.
(3d)467,191N.R.204,[1995]A.C.F.1660(C.A.F.)[requêtepourpermission
d’enappeleràlaCoursuprêmeduCanadarefusée(1996),67C.P.R.(3d)vi
(C.S.C.).],lejugeMacGuiganauxparagraphes18-21:
[18][…]Silecaractèrefonctionnelserapportesoitàlamarquede
commercemême(ImperialTobacco,etParke,Davis),soitaux
marchandises(ElginHandles),alorsilestessentiellementou
principalementincompatibleavecunenregistrement.Toutefois,s’il
estsimplementsecondaireouaccessoire,commeunnumérode
téléphonen’ayantaucunlienessentielaveclesmarchandises,alors
ilnefaitpasobstacleàl’enregistrement.
25Autrementcommenté:DianeLEDUC-CAMPBELL«Validityof’DistinguishingGuise’DoesNot
TurnOnFunctionality»(1994),8WorldIntellectualPropertyReport30,aussidisponibleàURL
www.robic.ca,souspublication142.45(siteconsultéle19990401);DianeLEDUCCAMPBELL
«FederalCourtofAppealInvalidatesPhilips’Trademarks»(1996),10WorldIntellectualProperty
Report69,aussidisponibleàURLwww.robic.ca,souspublication142.64(siteconsultéle
19990401);JustineWIEBEetal.«Philips’TripleHeadShaver:WhenaShaveCanBeTooClose
ForComfort»(1996),3IntellectualProperty120.
12
[19][…]Siunemarqueestprincipalementfonctionnelleentantque
«partiedesmarchandises»,l’enregistrementauraitpoureffetde
conférerauxrequérantes«unmonopolesurlesélémentsoules
caractéristiquesfonctionnellesdeleursmarchandises».Ilcréeraiten
réalitéunbrevetouundessinindustrielplutôtqu’unemarquede
commerce:«lesrequérantesauraientenfaitobtenudesbrevets
sousformedemarquesdecommerce».Àmonavis,ceserait
précisémentlaconséquencedel’enregistrementdudessin-marque
danslaprésenteespèce.Jenepeuxdoncpasconveniravecle
jugedepremièreinstancequelesdessins-marques«necontiennent
[…]aucunélémentouconstituantfonctionnel».Aucontraire,ilsont
unrapportintrinsèqueaveclaprincipalecaractéristique
fonctionnelledurasoirPhilips,soitsestêtesderasage,qu’ils
représentent.S’ils’agissaitd’unesimplereprésentation,
l’enregistrementnepourraitpasavoirpoureffetd’empêcherles
appelantesdeproduireunrasoirsimilaireavecundessin-marque
différent.Toutefois,l’intiméereconnaît,affirmeenfait-quetelest
l’effetdesonenregistrementdudessin-marque.
[20]Ausurplus,laconclusionsubsidiairedujugedepremière
instanceselonlaquelleriennepermettaitdecroireque«ledessin
durasoiràtroistêtesderasageétaitdictéparlecaractère
fonctionnelouutilitaire»nemeconvaincpas.Lestêtesderasage
engénéralontuncaractèreutilitaire,etlejugedepremière
instanceaconcluquela«dispositionentriangleéquilatéral[est]
l’unedesmeilleures[…]pourunrasoiràtroistêtesderasage».En
l’espèce,lestêtesderasagesontfonctionnellesetleurdisposition
entriangleéquilatéralestfonctionnelle.Puisqu’ilreprésenteces
élémentsfonctionnels,ledessin-marqueestessentiellement
fonctionnel.
[21][…]Quellequesoitl’étenduedumarchéenquestion,
l’enregistrementd’unemarqueessentiellementfonctionnelle
constitueuneentraveàlafabricationetaucommerce,étant
donnéqu’iléquivautdanslesfaitsàunbrevetouàundessin
industrielsousformedemarquedecommerce.[Lesitaliquessont
nôtres.]
L’ondistingueradonclafonctionnalitéutilitaireetlafonctionnalité
esthétique
26.
26SujettrèslargementcommentécheznosvoisinsduSud;surlautilitarianfunctionalityetla
aestheticfunctionality,voirparexempleDianaElzeyPINOVER,«AestheticFunctionality:The
13
Decettejurisprudence,l’onpeutdonctirer:
•Quecequiestuniquementdécoratifnesauraitconstituerune
marquedecommerceenregistrable
27[cequin’empêcherapas
unemarqueesthétiquementagréabled’êtreenregistrable];
•Quecequiestuniquementfonctionnelnesauraitconstituerune
marquedecommerceenregistrable
28[cequin’empêcherapas
unemarquedontl’utilitéestsecondaired’êtreenregistrable];
•Quesilacaractéristiquerésulteuniquementduprocessusde
fabrication,lamarquedecommercen’estpasenregistrable
29;
•Quesilacaractéristiquen’estpasuniquementdécorativeou
utilitaire,alorslamarqueestenregistrable
30;
•Quececaractèrefonctionnel-esthétiqueouutilitaire-doitse
rapporteràlamarqueelle-même
31;
NeedforaForeclosureofCompetition»(1993),83TrademarkReporter571;ErinM.HARRIMAN,
«AestheticFunctionality:TheDisarrayAmongModernCourts»(1996),96TrademarkReporter
276;JohnE.McKIE,«FunctionalitySurvivesIncontestabilityAsaTypeofConstructive
AbandonmentDespiteShakespeare»(1996),86TrademarkReporter304.Onréférera
généralementàJ.ThomasMcCARTHY,McCarthyonTrademarksandUnfairCompetition,
4
ièmeéd.(St.Paul,WestGroup,1996),au§7:63à7:93(miseàjour8du12/98)etàcetextrait
deQualitexCo.c.JacobsonProductsCo.[GREEN-GOLDDRYCLEANINGPRESSPADS](1995),
514U.S.15,115S.Ct.1300,34U.S.P.Q.(2d)1161(S.C.),lejugeBreyeràlapage1163:«The
functionalitydoctrinepreventstrademarklaw,whichseekstopromotecompetitionin
protectingafirm’sreputation,frominsteadinhibitinglegitimatecompetitionbyallowinga
producertocontrolausefulproductfeature».
27W.J.Hughes&Sons »CornFlower »Ltd.c.Morawiec[TWELVEPETALSFLOWER](1970),62
C.P.R.21,44FoxPat.C.88(C.d’É.),lejugeGibsonauxpages98-99et100;Adidas(Canada)
Ltd.c.Colins[THREEPARALLELSTRIPES](1978),38C.P.R.(2d)145(C.F.),lejugeWalshàla
page169.VoiraussiModernHousewareImportsc.Verreriecristalleried’ArquesJ.G.Durand&
cie[FLOWERSDESIGN](1998),[1998]T.M.O.B.74(Comm.opp.)M.Herzig,aux¶10-11.
28VoiraussiCarlingO’KeefeBreweriesofCanadaLtd.c.Goyarzu[MOLDEDINDENTATION]
(1991),36C.P.R.(3d)377,[1991]T.M.O.B.166(Comm.opp.]M.Herzigaux¶8-9.
29ElginHandlesLtd.c.WellandValeMfg.Co.Limited[DARKERTOOLHANDLE](1964),43
C.P.R.20,[1965]R.C.É.3,27FoxPat.C.168(C.d’É.),lejugeJackettauxpages171et172;Voir
aussiDotPlasticsLtd.c.GravenhurstPlasticsLtd.[UPPEREDGESTRIPE](1988),[1988]T.M.O.B.
279,22C.P.R.(3d)228(Comm.opp.)G.Partingtonàlapage231.
30IVGRubberCanadaLtd.c.GoodallRubberCompany[HELICALSTRIPE](1980),48C.P.R.
(2d)268,[1981]1C.F.143(C.F.),lejugeDubéàlapage146;Samannc.Canada’sRoyal
GoldPinetreeMfg.Co.Ltd.[TREECARFRESHNER](1986),8C.I.P.R.307,65N.R.385,9C.P.R.
(3d)223(C.A.F.),lejugeHealdàlapage231,permissiond’enappeleràlaCoursuprêmedu
Canadarefusée(1986),[1986]2R.C.S.v(C.S.C.);PizzaPizzaLtd.c.Canada(Registrarof
TradeMarks)[967-1111](1989),26C.P.R.(3d)355,24C.I.P.R.152,101N.R.378,16A.C.W.S.
(3d)24,[1989]3C.F.379(C.A.F.),lejugeUrieàlapage361;SantanaJeansLtd.c.Manager
ClothingInc.[CROSSSTICH](1993),72F.T.R.241,52C.P.R.(3d)472(C.F.),lejugeJoyalàla
page478.
31ImperialTobaccoCompanyofCanada,Limted(The)c.RegistrarofTrademarks
[COLOUREDBANDCELLOPHANE](1939),[1939]2D.L.R.141,[1939]R.C.É.(C.d’É.),lejuge
14
•Quelafonctionnalitédelamarque,qu’ellessoitesthétiqueou
utilitaire,doits’analysersuivantlademanded’enregistrement
formuléeoul’enregistrementobtenumaisnonsuivantlafaçon
dontlamarqueestemployée
32;
•Quecettepreuvedefonctionnalitédoitêtrefaiteetnepeut
s’inférer
33;
•Quel’onnepeut–dumoinsenthéorie–parmarquede
commerce«étirer»lavied’unbrevetoud’undessinindustriel
échu
34.
Macleanauxpages144-145;Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited[SEALED
BANDEDCAPSULES](1963),24FoxPat.C.88,38D.L.R.(2d)694,41C.P.R.121,[1964]R.C.d’É.
399(C.d’É.),lejugeNoëlàlapage416;IVGRubberCanadaLtd.c.GoodallRubber
Company[HELICALSTRIPE](1980),48C.P.R.(2d)268,[1981]1C.F.143(C.F.),lejugeDubéàla
page146;PizzaPizzaLtd.c.Canada(RegistrarofTradeMarks)[967-1111](1989),26C.P.R.
(3d)355,24C.I.P.R.152,101N.R.378,16A.C.W.S.(3d)24,[1989]3C.F.379(C.A.F.),lejuge
Pratteàlapage356;RemingtonRandCorp.c.PhilipsElectronicsN.V[SHAVERHEAD](1995),
64C.P.R.(3d)467,191N.R.204,[1995]A.C.F.1660(C.A.F.),lejugeMacGuiganau
paragraphe21.
32Samannc.Canada’sRoyalGoldPinetreeMfg.Co.Ltd.[TREECARFRESHNER](1986),8
C.I.P.R.307,65N.R.385,9C.P.R.(3d)223(C.A.F.),lejugeHealdàlapage231;PizzaPizzaLtd.
c.Canada(RegistrarofTradeMarks)[967-1111](1989),26C.P.R.(3d)355,24C.I.P.R.152,101
N.R.378,16A.C.W.S.(3d)24,[1989]3C.F.379(C.A.F.),lejugePratteauxpages356-357etle
jugeUrieauxpages361-362.VoiraussiAmericanFork&HoeCo.c.LansingEngineeringLtd.
[TRIPLETAPER](1947),[1948]2D.L.R.298,7FoxPat.C.75,7C.P.R.51(C.d’É),lejugeCameron
auxpages56et57;conf.(1948),[1948]3D.L.R.865,9FoxPat.C.1,8C.P.R.1(C.S.C.);«Where
thetrade-markitselfispersenotfunctional,itdoesnotbecomefunctionalsimplybecause,
whenappliedtothewares,incombinationwithotherelements,itbecomesfunctional»:
RogerT.HUGHESetal.,HughesonTradeMarks(Toronto,Butterworths,1984),§12,note14
(miseàjour36du3/98).
33SantanaJeansLtd.c.ManagerClothingInc.[CROOSSTICH](1993),72F.T.R.241,52C.P.R.
(3d)472(C.F.),lejugeJoyalàlapage476;SunIceLtd.c.KelseySportswearLtd.[V-STRIPE]
(1993),61F.T.R.136,47C.P.R.(3d)443(C.F.),lejugeJoyalàlapage447.VoiraussiDot
PlasticsLtd.c.GravenhurstPlasticsLtd.[UPPEREDGESTRIPE](1988),[1998]T.M.O.B.279,22
C.P.R.(3d)228(Comm.opp.),G.Partingtonàlapage231.
34ImperialTobaccoCompanyofCanada,Limted(The)c.RegistrarofTrademarks
[COLOUREDBANDCELLOPHANE](1939),[1939]2D.L.R.141,[1939]R.C.É.(C.d’É.),lejuge
Macleanauxpages144-145;Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited[SEALED
BANDEDCAPSULES].(1964),27FoxPat.C.67,45D.L.R.(2d)97,43C.P.R.1,[1964]R.C.S.351
(C.S.C.),lejugeHallàlapage356;PizzaPizzaLtd.c.Canada(RegistrarofTradeMarks)[967-
1111](1989),26C.P.R.(3d)355,24C.I.P.R.152,101N.R.378,16A.C.W.S.(3d)24,[1989]3C.F.
379(C.A.F.),lejugePratteauxpages356-357;RemingtonRandCorp.c.PhilipsElectronics
N.V[SHAVERHEAD](1995),191N.R.204,[1995]A.C.F.1660,64C.P.R.(3d)467(C.A.F.),lejuge
MacGuiganauxpages476-477.VoiraussiThomas&Betts,Ltd.c.PanduitsCorp.[OVAL
SHAPEHEAD](1997),129F.T.R.185,74C.P.R.(3d)185(C.F.),lejugeRichardàlapage198(en
appelA-352-97).VoiraussiGregoryC.LUDLOW,«SurveyofIntellectualProperty:PartII–
Trade-marksSuitabilityofApplicationandValidityofRegistrations»(1995),27OttawaLaw
Review339,àlapage342:«TheCourtalsoconcludedthatthetwo-dimensionaltrade-mark
registrationspossessedbyPhilipswouldpreventRemingtonfrommarketingashaverwith
threerotarybladesarrangedinequilateraltriangularconfiguration».
15
2.2L’EMPLOI
Nousavonsvuqu’unemarquedecommercedoitdistinguerles
marchandisesouservicesd’unepersonnedeceuxd’uneautre.Encorefaut-il
qu’ellesoitemployée,dumoinsdanslesenstechniquequ’endonnelaLoisur
lesmarquesdecommerce
35.
Ainsi,enliaisonavecdesmarchandises,unemarqueestréputéeemployée
36
si,lors
dutransfertdelapropriétéoudelapossessiondecesmarchandises,
elleestapposéeouliéeàcesmarchandisesdefaçonàdonneravisde
liaisonentrelesmarchandisesetcettemarque.
37
Enliaisonavecdesservices,unemarquedecommerceseraréputée
employéesielleestmontréedansl’exécutionoul’annoncedesservices.
Toutefois,pourconstitueremploidelamarquedecommerce,cettepublicité
lamontrantdevraêtrecoupléeàl’exécutiondesservicesauCanada.
38
35Article2LdM:«emploi»ou«usage».Àl’égardd’unemarquedecommerce,toutemploi
qui,selonl’article4,estréputéunemploienliaisonavecdesmarchandisesouservices».
Paragraphes4(1)et4(2)LdM:4(1)«Unemarquedecommerceestréputéeemployéeen
liaisonavecdesmarchandisessi,lorsdutransfertdelapropriétéoudelapossessiondeces
marchandises,danslapratiquenormaleducommerce,elleestapposéesurles
marchandisesmêmesousurlescolisdanslesquelscesmarchandisessontdistribuées,ousi
elleest,detouteautremanière,liéeauxmarchandisesàtelpointqu’avisdeliaisonestalors
donnéàlapersonneàquilapropriétéoupossessionesttransférée».4(2)«Unemarquede
commerceestréputéeemployéeenliaisonavecdesservicessielleestemployéeou
montréedansl’exécutionoul’annoncedecesservice».
36Pourunecritiquedel’interprétationjusrisprudentielledecettenotion«d’emploi»,onlira
DanielR.BERESKIN«Trade-MarkUse»,dansTrade-MarksLawofCanada,collectionHenderson
(Toronto,Carswell,1993),ch.4,spéc.pp.109-112,republiésousletitre«Trade-Mark‘Use’»in
Canada»(1997),87TrademarkReporter301,auxpages305-309;HuguesG.RICHARD«The
Definitionof’Use’MayAlterSection20InfringementsoftheTrade-marksAct»(1995),2
IntellectualProperty60etFrançoisGUAY«Pourenfiniravecl’affaireClairol-L’article22dela
Loisurlesmarquesdecommerceprévient-illapublicitécomparative?»(1999),11Lescahiers
depropriétéintellectuelle441.
37«Thus,theplacingofthemarkonabottlecap,alabel,packagesandinvoices,shrink-
wrappedwithanarticledisplayingthetrade-mark,onacomputerprogram[…]orontare
slipswhereinbulkproductsareweighedoronsealingtapeplacedacrossthecarton
containingthewaresissufficientuseofthemark»:RogerT.HUGHESetal.,HughesonTrade
Marks(Toronto,Butterworths,1984),au§18,notesomises(miseàjour37du7/98).
38VoirentreautresCornerstoneSecuritiesCanadaInc.c.Smart&Biggar[CORNERSTONE]
(1994),58C.P.R.(3d)417,87F.T.R.300(C.F.),lejugeWestonau¶8;Porterc.Donthe
Beachcomber[DONTHEBEACHCOMBER](1966),33FoxPat.C.79,48C.P.R.280,[1966]R.C.É.
982(C.d’É.),lejugeThurlowàlapage988,MarinelandInc.c.MarineWonderland&Animal
ParkLtd.[MARINELAND](1974),16C.P.R.(2d)77,[1974]2C.F.558(C.F.),lejugeCattanach
auxpages569-572.
16
Lapubliciténeconstitueradoncpas,entantquetel,uneemploidela
marqueàl’égarddemarchandisesetlamarquedevraêtreemployéede
façonàdistinguerlesmarchandisesouserviceslorsd’untransfertde
propriété.
39
Qu’enest-ilalorsdelamarquequiestapposéeàdesproduitspromotionnels
(merchandisingproducts)telsT-shirts,crayons,casquettes,d’autantplusque
cesproduitssontgénéralementdonnés?S’agit-ild’unemploicréatifdedroits
ausensdelaLoisurlesmarquesdecommerce,c’est-à-direquisertà
distinguerlasourced’unproduit,oud’autrechose,commeuneutilisation
ornementale
40?
Biensûr,cettedéterminationdépendradansbiendescasdescirconstances
del’apposition,decellesdutransfertdepossessionetdelanaturedes
procédures(demanded’enregistrement,opposition,procéduresen
déchéanceadministrativeoujudiciaire,actionencontrefaçon).Ils’agira
donc,suivantunejurisprudencequisemblejusqu’iciproveniruniquementde
laCommissiondesoppositions,dedéterminersi,mêmeenapposantsa
marquedefaçonproéminentesurdetellesmarchandises(généralement
ancillairesàunprogrammedemiseenmarché),ilyautilisationpour
distinguerousimplementornementale,lamarque(cequiest
39VoirainsiFarodoLd.’sApplication(1945),62R.P.C.111(Chan.Div.Angleterre),lord
Evershedàlapage123;«Itisnotuncommonto-dayformanufacturerofortradersingoods
ofaspecificclasstoadvertisetheirwaresbythedistributionasgiftsofgoods,e.g.,pencilsor
matches,bearingtheirnameortheirtrademarkthoughsuchlastmentionedgoodsare
whollydifferentincharacterfromtheirowngoods.[…]Amemberofthepublicseinggoods
ofthecharacaterofthosecomprisesinclasses5or34bearingthename »Ferodo »might
supposethatsuchgoodswerebeingdistributedaspartofanadvertisingcampaign[forthe
FERODObrakelinings]».
40«Rather,Ibelievethereisatleastanarguablecasetotheeffectthatthisisamere
decorationofthearticlesinquestionanddoesnotconstitutetrademarkuseinthesenseof
makingthearticlestowhichsuchdecorationisapplieddistinctiveoftheMontrealExposor
whateverotherclubbeinvolved»:PaulV.GADBAN«ThoughtsonTradeMarkUseFollowing
Pharmaco»(1982),8-13PatentandTrademarkInstituteofCanadaBulletin630,auxpages
637-638.
17
particulièrementvraidanslecasdesmarquesgraphiques41)n’ayantalors
qu’unefonctiondécorative
42.
Celaapourconséquencequesilaprésenced’unemarquesurdesarticles
depromotionn’estpasconsidéréecommeun«emploi»ausensdu
paragraphe4(1)delaLoisurlesmarquesdecommerce
43,l’enregistrement
decettemarquedecommercepourdetelsarticlesseravulnérableàune
procédureenradiationadministrative
44oujudiciaire45pourdéfautd’emploi46.
41Maisn’exclutpaslesmarquesnominales,surtoutlorsquecelles-cisont
malencontreusementincorporéesàunslogan:PartIKnittingLtd.c.TetraMusicLtd.
[CAUTION](1992),43C.P.R.(3d)154(Comm.opp.)D.Martinàlapage158etEverythingfora
DollarStore(Canada)Inc.c.DollarPlusBargainCentreLtd.[MORETHANADOLLARSTORE]
(1998),[1998]T.M.O.B.73(Comm.opp.),G.Partingtonau¶10.VoirégalementC.Lloyd
SARGINSON,«Color,Slogans&ShapesAsTrademarks–TheTransitionfromNon-traditionalto
Traditional»,dans1997INTAMid-YearMeeting–CourseMaterials(RioGrande,INTA,1997),
pp.15-25,auxpages19-21.
42MillerBrewingCo.Ltd.c.LabattBrewingCo.[ALLYOUWANTINBEER](1991),36C.P.R.(3d)
400,[1991]T.M.O.B.116(Comm.opp.),D.Savardau¶7;PartIKnittingLtd.c.TetraMusicLtd.
[CAUTION](1992),43C.P.R.(3d)154(Comm.opp.),D.Martinàlapage158;BodyShop
InternationalPLCc.KMartCanadaLtd.[BODYCOMPANY](1993),46C.P.R.(3d)556(Comm.
opp.),G.Partingtonàlapage559;Lapointe,Rosensteinc.BumWrapClothingStore[THE
BUMWRAP](1995),63C.P.R.(3d)564(Comm.opp.),D.Savardauxpages568-569;Philips,
FriedmanandKotlerc.BlackcombSkiingEnterprises[SOLARCOASTER](1995),[1995]T.M.O.B.
141(Comm.opp.),D.Davardau¶9;Philips,FriedmanandKotlerc.BlackcombSkiing
Enterprises[SOLARCOASTER](1995),[1995]T.M.O.B.140(Comm.opp.),D.Davardau¶9;
ThomasJ.Liptonc.TheHVRCo.[TAKEHEART](1995),64C.P.R.(3d)552,[1995]T.M.O.B.169
(Comm.opp.),D.Martinaux¶8et9;MolsonBreweriesc.MooseheadBreweriesLtd.[WHAT
BEERISNOW](1995),64C.P.R.(3d)560,[1995]T.M.O.B.173(Comm.opp.),M.Herzigau¶6;
SkydomeCorporationc.TorontoHeartIndustriesLtd.[TORONTOCOMETOPLAY](1998),
[1998]T.M.O.B.203(Comm.opp.),D.Savardau¶16;CanadianTireCorp.Ltd.c.Max
RittenbaumInc.[THERIGHTCHOICE](1998),[1998]T.M.O.B.201(Comm.opp.),D.Martinau
¶17.
43DanielR.BERESKIN«Trade-markUse»,dansTrade-markLawofCanada,collection
Henderson(Toronto,Carswell,1993),pp.97-112,republiésousletitre«Trade-Mark‘Use’»in
Canada(1997),87TrademarkReporter301;SheldonBURSHTEIN,«Trade-MarkUseinCanada:
TheWho,What,Where,When,WhyandHow–PartI»(1998),11IntellectualPropertyJournal
229,auxpages236-237;PaulV.GADBAN«ThoughtsonTradeMarkUseFollowingPharmaco»
(1982),8-13PatentandTrademarkInstituteofCanadaBulletin630,auxpages637-639;Barry
GAMACHE,«Laprotectiondesmarquesdecommercesurlesarticlesdepromotion:un
débatàfaire»(1994),3-2Update/RésumédelaSectionnationaledepropriétéintellectuelle
del’AssociationduBarreaucanadien,pp.4-6,aussidisponibleàURLwww.robic.ca,sous
publication171.1(siteconsultéle19990401);JohnR.MORRISSEY«DoubleTrademarking»
(1982),9-15PatentandTrademarkInstituteofCanadaBulletin957,aussipubliésousletitre
«DoubleTrademarkinginCanada»à(1983),73TrademarkReporter28;DonnaG.WHITE,
«PotentialPitfallsintheProtectionofMerchandisingMarksinCanada»(March1994),
TrademarksAmerica8,aussipubliéà(1994),65TrademarkWorld22.
44Article45LdM.45Article57LdM,surlabaseduparagraphe18(1)LdM.
18
Parcontre,unetelleutilisationpourraitsansdoutevaloirpouruneexploitation
delamarquedecommercepourdesservices
47.
3.COULEURS
«Danslenoirtouteslescouleurss’accordent»
-FrancisBACON,Essais(1597-1612)
Defaçontraditionnelle,unemarquedecommercepeutcomportercertains
élémentsdecouleurs,soitpourtoutoupartiedelaportionnominale
48,soit
pourtoutoupartiedelaportiongraphique
49.Maisqu’enest-ildelamarque
decommercequi,sansautreélémentdereconnaissance,neseraitqu’une
couleur?Rappelonsd’abordcertainesnotions.
Saufs’ilselimiteàunecouleurenparticulier,l’enregistrementd’unemarque
decommerceconfèreàsonpropriétaireundroitexclusifàl’emploidecette
marquedecommercedanstouteslescouleurs
50.
Parailleurs,l’enregistrementdansunecouleurdonneraundroitexclusifà
l’emploidecettecouleurdanssesdiversesvariationsdeteintes
51.
46Celaconstitueraitégalementunbonmotifd’oppositionàl’encontredel’enregistrement
d’unetellemarquedecommerce,savoirquelerequérantn’auraitpasemployélamarque
decommercedepuisladatedepremieremploiallégué:alinéas38(2)a)et30b)LdM.
47PaulV.GADBAN«ThoughtsonTradeMarkUseFollowingPharmaco»(1982),8-13Patent
andTrademarkInstituteofCanadaBulletin630,àlapage637.
48Voirparexemple,leGOLDENARCHESjaunepourlesvêtementsdeMcDonald’s
Corporation(enregistrementsTMA387318et299634).
49«Lecôneestjaune,St-Hubertetlacheveluresontrouges,lamainetlehautduvisagesont
blancs,lebecestor,lesyeuxetlenœudpapillonsontnoirs»:enregistrementTMA316852de
lamarqueST-HUBERT(&graphisme)deGroupealimentaireSt-HubertInc.Onpeutégalement
songerauREDDOTdesparapluiesdeKnirpsInternationalGmBH(enregistrementTMA158783)
toutcommeaupointrougedesproduitsdel’acierdeGroupeCanam-ManacInc.
(demandeTMO889216).
50Smithc.Fair[REDSEAL](1887),14O.R.729(Ont.Chan.Div.),lejugeProudfootàlapage
733;TavenerRutledgeLd.c.SpectersLd.[TAVENERDROPS](1959),[1959]R.P.C.385(C.A.
Angleterre),lejugeEvershedauxpages358-359;confirmant(1959),[1959]R.P.C.83(Chan.
Div.Angleterre);IVGRubberCanadaLtd.c.GoodallRubberCompany[HELICALSTRIPE]
(1980),48C.P.R.(2d)268,[1981]1C.F.143(C.F.),lejugeDubéàlapage146;HaroldG.FOX,
TheCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetition,2
ièmeéd.(Toronto,Carswell,1967),
àlapage230.
51Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited[SEALEDBANDEDCAPSULES](1963),
24FoxPat.C.88,38D.L.R.(2d)694,41C.P.R.121,[1964]R.C.d’É.399(C.d’É.),lejugeNoëlà
lapage419;confirmésurunpointdifférent(1964),27FoxPat.C.67,45D.L.R.(2d)97,43
C.P.R.1,[1964]R.C.S.351(C.S.C.).
19
Lorsque,danslecadred’unedemanded’enregistrement,lerequérant
revendiqueunecouleurcommecaractéristiquedelamarque,lacouleur
doitêtredécrite
52.Etsiladescriptionn’estpasclaire,leregistrairepeutexiger
laproductiond’undessinlignéquireprésentelescouleurssuivantuntableau
deconcordance
53.
Unemarquedecommerceconsistantdansuneouplusieurscouleursdans
uneprésentationparticulière
54estdoncpossible.Delamêmefaçon,un
positionnementdecouleurssurunproduit
55pourraaussifairel’objetd’un
enregistrement.
Toutefois,pourimportantequ’ellepuisseêtrepourson«utilisateur»,une
couleurseule
nepourrapas,entantquetelle,fairel’objetd’unemarquede
commerce
56,unemarquedevantêtredistincte57duproduitqu’elleviseà
52Paragraphe28(1)duRèglementsurlesmarquesdecommerce(1996);auxprésentes,le
Règlement.Parexemple,l’enregistrementTMA494137deCanonK.K.pourdesimprimantes
laservisantunemarquedécritecomme«Lamarquedecommerceestcomposéede9
silhouetteslenticulairessuperposées,de3barresoblongues,etd’unesilhouettetriangulaire
centrale»revendiquelescouleurssuivantes:«Duhautdelamarquedecommerceen
avançantdanslesensdesaiguillesd’unemontre,lestroissilhouetteslenticulairessous-
jacentessuivantessontvert,mauveetorange.Duhautdelamarquedecommerceen
avançantdanslesensdesaiguillesd’unemontre,lestroissilhouetteslenticulaireslesplus
bassessontrouge,moutardeetturquoise.Lestroisbarresoblonguesséparantlessilhouettes
lenticulairesdoréetbleu,bleuetmauve,etvioletetorangesontnoires.Lasilhouette
triangulairecentraleestblanche».Bref,ilfautundessin…
53Paragraphe28(2)duRèglement.54Onpeutsonger,parexemple,aurectanglebleuetrougedeTommyHilfigerLicensing,Inc
(enregistrementsTMA432095etTMA482283),auxbandesbleueetordeVisaInternational
ServiceAssociation(enregistrementTMA160565)ouaunoiretcuivredespilesdeDuracell
InternationalInc.(enregistrementTMA246861).
55«(…)distinguishbetweencolourasthewholesubjectofatrade-mark-suchasacoloured
label-andcolourappliedtooneparticularfeatureorelementinamanufacturedarticle»:
Wrights’RopesLimitedc.Broderick&BascomRopeCo[YELLOWSTRANDINAROPE](1931),
[1931]R.C.d’É.143(C.d’É.)lejugeMacLeanàlapage145etl’enregistrementTMDA048989
quiyétaitdiscuté«Descriptiondelamarque:Ayellowcolouredstrandrunningthrougha
lenghtofwirerope,noclaimbeingmadetotherepresentationofawireropeasshownin
theaccomapnyingdrawingapartfromthepresenceoftheyellowstrand».Voirainsi
l’enregistrementTMDA050742deUniontools,Inc.pourdesmanchesd’outilsdejardinage:«A
greencolouredbandwhichisappliedabouttheknobendofatoolhandleandagreen
colouredbandwhichisappliedtotheferruleofthetoolhandlewithanaturalwoodfinish
separatingthesaidgreencolouredbands».VoiraussiIVGRubberCanadaLtd.c.Goodall
RubberCompany[HELICALSTRIPE](1980),[1981]C.F.143(C.F.),lejugeDubéàlapage146
etl’enregistrementTMA245066quienestrésulté.VoiraussiReddaway(F.)&Co.Limited’s
Application[BLUEREDBLUELINES](1914),31R.P.C.147,[1914]1Ch.859(Chan.Div.
Angleterre),lejugeWarringtonàlapage862.
56«[Traduction]Silesmarquesdecommercedelademanderessedevaientportersurla
couleurseulement,jecroisqu’ilnefaitaucundoutequ’ellesnepourraientêtreenregistrées»:
ParkeDavis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLtd.[SEALEDBANDCAPSULES](1963),[1964]
R.C.d’É.399(C.d’É.),lejugeNoëlàlapage413.Voirégalement:Hanson’sTradeMark
20
distinguer58.Ilnefautpasconfondrelacouleurcommemarquede
commerceetlacouleurdelamarquedecommerce
59.
Pourraainsiêtreenregistréeunemarquedecommerceconsistantdansune
couleurparticulièreappliquéeàuneformeparticulière
60.Cen’estdoncpas
parcequelacouleurrecouvrel’ensembleduproduitquelamarquenesera
paspourautantnonenregistrable
61.
[RED,WHITE,andBLUE](1887),[1888]R.P.C.130(Chan.Div.Angleterre),lejugeJayàlapage
132;HaroldG.FOX,TheCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetition,2ièmeéd.
(Toronto,Carswell,1967),àlapage231.Pouruneperspectiveaméricained’avantla
décisionQualitex,voirThomasA.SCHMIDT,«CreatingProtectibleColorTrademarks»(1991),81
TrademarkReporter285,àlapage301:«Traditionally,themerecolorruleoperatedtobar
theregistrationofcolormarks.Themerecolorruleisbaseduponthecolordepletiontheory,
thefunctionalitydoctrineandshadeconfusionconcerns».
57VoirIverP.COOPER,«TrademarkAspectsofPharmaceuticalProductDesign»(1980),70
TrademarkReporter1,àlapage9:«Whenamedicinalcomponentofadrugisinherently
colored,thatcolorcannotacquiretrademarksignificance.Thus,theyellowofsulfur,theblue
ofcupricsulfate,andthevividredofmercuriciodidecannotbeappropriatedastrademarks
forthecorrespondingmedicinals[H.C.Ansel,IntroductiontoPharmaceuticalDosageForms
(1959),at68]».
58«Althoughacolorappliedtothevisiblesurfaceofatablethavingaparticularshapecan
functionasatrademark,itisnotthetypeoftrademarkwhichisreadilyidentifiableasamark
becauseitiscoextensivewiththeproductitself»:NovopharmLtd.c.BurroughsWellcomeInc.
[BLUESHIELD-SHAPETABLET](1993),52C.P.R.(3d)263(Commopp.),D.Martinauxpages271-
272;conf.(1994),58C.P.R.(3d)513(C.F.),lejugeMcKeownauxpages520et521;
désistementdel’appelA-717-94produitle11décembre1997.VoirégalementSmith,Kline
andFrenchLaboratoriesLtd.c.Sterling-WinthropGroupLtd.[MAROONANDTRANSPARENT
CAPSULEWITHYELLOWPELLETS](1971),[1972]R.P.C.247(Registrar);conf.(1973),[1973]1
W.L.R.1534,[1974]R.P.C.91(Chan.Div.Angleterre);inf.(1975),[1975]1W.L.R.801,[1975]
F.S.R.298,[1976]R.P.C.511-513(C.A.Angleterre);inf.(1975),[1975]1W.L.R.914;[1975]2All
E.R.578,119S.J.422,[1976]R.P.C.511-533(H.L.),lordDiplockàlapage537.
59«Assubmittedbyplaintiff’scounsel,onemustindeeddistinguishbetweencolourasatrade
markandcolourofatrademark»:Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited
[SEALEDBANDCAPSULES](1963),24FoxPat.C.88,38D.L.R.(2d)694,41C.P.R.121,[1964]
R.C.d’É.399(C.d’É.),lejugeNoëlàlapage415.
60Songeonsà«lamarquedecommerce[est]constituéedelacouleurbleuesurtoutela
surfacevisibledelacapsules»pourlescomprimésdesodiumdenaproxènedeHoffmann-La
RocheLimitée,objetdel’enregistrementTMA346453;«Leblochachurénefaitpaspartiede
lamarquedecommerce.Lapartiehachuréedudessinestdecouleurrose»pourl’isolantde
fibredeverredeOwens-CorningCanadaInc,objetdel’enregistrementTMA433100;«La
marquedecommerceprésentéedansledessinconsisteenlacouleurjauneserinappliquée
àtoutelasurfacevisibledesnotes.Lareprésentationdesnotesmontréesdanslecontour
pointillénefaitpaspartiedelamarquedecommerce»pourlesnotesadhésivesPOST-ITde
MinnesotaMiningandManufacturingCompany,objetdel’enregistrementTMA477683.Voir
égalementJ.ThomasMcCARTHY,McCarthyonTrademarksandUnfairCompetition,4
ièmeéd.
(St.Paul,WestGroup,1996),au§7:40(miseàjour4du12/97:«Totheauthor’sknowledge,no
[American]courthasgrantedacompanytheexclusiverighttouseacolorperse,apartfrom
beingdefinedasthecolorationofaspecificproduct,shapeordesign».
61«J’aiconcluqu’ilnes’agissaitpasenl’espèced’unedemanderelativeàunemarquede
commercequi«porteraitsurlacouleurseulement».Jelerépète,lamarquedecommerce
21
Uneusurpationdetellemarquepourrad’ailleursfairel’objetdeprocédures
judiciaires
62.
Unimportantcorpusdejurisprudences’estdéveloppé,principalementsinon
exclusivementdansledomainepharmaceutique,surles«technicalités»
relativesàladescriptiond’unetellemarquequel’onveutainsienregistrer
63.
Ainsi,undessindelamarquedecommerce(demêmequedes
dontl’enregistrementestdemandéestuneteinteparticulièredevertrecouvrantun
compriméd’uneformeetd’unegrosseurparticulière.Jen’empêcheraipasl’enregistrement
pourleseulmotifquelacouleurrecouvretoutl’extérieurducompriméetnonpasunepartie
seulementdecelui-ci.»[lesitaliquessontnôtres]:SmithKline&FrenchCanadaLtd.c.
Canada(Registrairedesmarquesdecommerce)[N
o2][GREENTABLET](1987),12C.I.P.R.
204,9F.T.R.129,[1987]2C.F.633(C.F.),lejugeDubéàlapage636infirmant(1984),10C.P.R.
(3d)246(Registraire).VoirégalementSmith,KlineandFrenchLaboratoriesLtd.c.Sterling-
WinthropGroupLtd.[MAROONANDTRANSPARENTCAPSULEWITHYELLOWPELLETS](1975),
[1975]1W.L.R.914;[1975]2AllE.R.578,[1976]R.P.C.511-533(H.L.),lordDiplockàlapage534.
62VoirCiba-GeigyCanadaLtd.c.ApotexInc.[BLUEMETROPOLTABLET](1992),44C.P.R.(3d)
289,J.E.92-1624,143N.R.241,95D.L.R.(4th)385,58O.A.C.321,36A.C.W.S.(3d)508,[1992]3
R.C.S.120(C.S.C.),lejugeGonthierauxpages141-143;CIBA-GeigyCanadaLtd.c.
NovopharmLtd.[PINKROUNDBICONVEXDICLOFENACTABLETS](1993),52C.P.R.(3d)497
(C.F.–injonctionprovisoire);(1994),83F.T.R.161,56C.P.R.(3d)289(C.F.–injonction
interlocutoire),lejugeRothsteinauxpages315et320:«Whilewithmorethanonecolour,a
tabletmightbemorestrikingorunusualandthereforemoreeasilyassociatedwithtrade
source,nothingintheauthoritiesprecludesappearanceofasingle-colouredtabletfrom
attractingasecondarymeaning»;(1994),83F.T.R.233,56C.P.R.(3d)344(C.F.–motifs
additionnels);(1997),77C.P.R.(3d)428(C.F.–rescission).Voiraussi,quoiquedansunautre
contexte,SmithKline&FrenchInter-AmericanCorporationc.Chiefetz[ORANGEANDWHITE
PELLETSINBROWNANDTRANSPARENTCAPSULE](1964),46C.P.R.86(C.S.Q.),lejugeSt-
Germainàlapage90.
63Voirparexemple:NovopharmLtd.c.BurroughsWellcomeInc.[BLUESHIELD-SHAPETABLET]
(1993),[1993]T.M.O.B.400,52C.P.R.(3d)263(Commopp.),D.Martinauxpages267-268;
conf.(1994),58C.P.R.(3d)513(C.F.),lejugeMcKeownauxpages520et521;désistementde
l’appelA-717-94produitle11décembre1997(demandeTMO593889).Voirégalement
NovopharmLtd.c.SearleCanadaInc.[YELLOWTABLET](1995),60C.P.R.(3d)400,[1995]
T.M.O.B.15(Comm.opp.),M.Herzigauxpages2-3(demandeTMO637454);ApotexInc.c.
BurroughsWellcomeInc.[BLUESHIELDTABLET](1996),68C.P.R.(3d)521,[1996]T.M.O.B.86
(Comm.opp.),M.Martinàlapage3(demandeTMO688591);NovopharmLtd.c.BayerInc
[DUSTYROSETABLET](1996),[1996]T.M.O.B.256(Comm.opp.),M.Herzigàlapage3
(demandeTMO657397),décisioncommentéeparMarkK.EVANS«Canada–prescription
pharmaceuticaltablets:Registeredtrade-markprotection(avril1997),96TrademarkWorld;
URLhttp://206.169.98.71/TW/articles/096/twc9603.htm(siteconsultéle19990401);Novopharm
Ltd.c.HoechstAktiengesellschaft[PINKTABLET](1997),[1997]T.M.O.B.57(Comm.opp.),D.
Martinàlapage3(demandeTMO671135);ApotexInc.c.SearleCanadaInc.[WHITE
HEXAGONALTABLET](1997),[1997]T.M.O.B.306(Comm.opp.),D.Martinàlapage3
(demandeTMO722545);NovopharmLtd.c.Ciba-GeigyCanadaLtd.(1997),81C.P.R.(3d)
558,[1997]T.M.O.B.221(Comm.opp.),M.Herzigauxpages2-3,appelsT-2483-97etT-4282-97
(demandesTMO630536[PINKTABLET]etTMO630537[PINKTRIANGULARTABLET]);Novopahrm
Ltd.c.AstraAktiebolag[BROWN-PINKCAPSULE](1997),[1997]T.M.O.B.303(Comm.opp.),M.
Herzigauxpages2et3,appelT-224-98(demandeTMO692410).
22
représentationsexactesdecelle-ci)serontexigéesdurequérant64defaçonà
décrireprécisémentlamarquedecommercedontonrecherche
l’enregistrement
65.Enpratique66,undessinreprésentantprécisémentl’une
desperspectivesduproduitsurlequelestapposéelacouleur
67sera
considérécommesuffisantpourvuqu’unspécimendelamarque,telle
64Alinéa30h)LdM(L.R.C.1985,c.T-13);auxprésentes,laLoiouLdM.Suivantlapratique,
l’Examinateurexigeraégalementundessinenlignespointilléesmontrantuneperspectiveen
troisdimensionsdelamarquedecommercedemêmequ’unedéclarationsuivantlaquelle
lareprésentationdesmarchandisesenlignespointilléesnefaitpaspartiedelamarquede
commerce:voirManueld’examendesmarquesdecommerce,2
ièmeéd.(Hull,
ApprovisionnementetServiceCanada,1996),au§IV.2.1.Lecaséchéant,silamarquede
commerceestdéjàemployée,l’Examinateurpourraexigerlaproductiondespécimens
démontrantlafaçondontlamarquedecommerceestainsiemployée:alinéa29c)du
Règlement.
65«Inthepresentcase,thedrawingistooimprecisetomaketheapplicant’sdescriptionofits
trademarkmeaningful.Theapplicantshouldhaveprovidedadrawingshowingthetrade
markinthreedimensionalperspective.Alternatively,theapplicantcouldhaveprovided
severaltwodimensionalrepresentationsofthemarkfromdifferentperspectives.Aless
satisfactoryalternativemighthavebeentoprovideadetailedwrittendescriptionofthe
shapeofthemarkandrelyonthesingledrawingalreadyfiled.Afurtheralternativealong
thoselineswoudbetohavedelineatedtheshapeofthetrademarkinthewritten
descriptionbyreferencetothespecimensfiled[…]Inanyevent,s.30(h)requiresthatthe
presentapplicantprovideadrawingofthetrademarkwhich,eitherbyitselforinconjunction
withthedescriptionofthetrademarkintheapplication,delinatestheshapeofthetrade
markclaimed»:NovopharmLtd.c.BurroughsWellcomeInc.[BLUESHIELD-SHAPETABLET]
(1993),52C.P.R.(3d)263(Commopp.),D.Martinàlapage268;conf.(1994),58C.P.R.(3d)
513(C.F.),lejugeMcKeownauxpages520et521;désistementdel’appelA-717-94produitle
11décembre1997(demandeTMO593889).
66Danssonprojetd’avisdepratiquedu1999-01-27,leBureaudesmarquespropose,sousle
titreLacouleurappliquéeàl’objetensonentier,que:«Lorsqu’unemarquedecommerce
consisteseulementenunecouleurparticulièreappliquéeàlasurfacevisibled’unobjet
particulier,celle-cin’estpasconsidéréeêtreunsignedistinctif.Afinqu’unetellemarquesoit
enregistrable,lademandedoitconteniri)unoudesdessinsdémontrantlesaspectsvisibles
del’objet,etii)unedescriptionindiquantquelamarquedecommerceconsisteenla
couleurappliquéeàl’objetmontrédansledessin.Ladescriptionetledessindoiventpareux-
mêmescomplètementdéfinirenquoiconsistelamarquedecommerce,etalorsquele
Bureaupourraitexigerdesspécimens,ladescriptiondelamarquenedoitpasfaireréférence
àdesspécimens.Voiciunexempled’unedescriptionacceptable:«Lamarquede
commerceconsisteenlacouleurpourpreappliquéeàlasurfacevisibledelapilulemontrée
dansledessin{voirSmith,Kline&Frenchv.Registrar,[1987]2F.C.633.}».
67Àcetégard,leBureaudesmarquesn’exigepasunedescriptionprécisedelanuancede
couleur;parcontresiunrequérantentendseréférerauxcouleursPANTONE,ildevraindiquer
qu’ils’agitlàd’unemarquedéposée;pouruneindicationdesdifférentesvariationsde
couleurspossible,voirPantone,thePowerofColorURL
http://www.pantone.com/aquapage.asp(siteconsultéle19990401).
23
qu’employée68,soitproduitetquelademanded’enregistrementcomprenne
unedescriptiondelamarquequiréfèreauspécimenproduit
69.
Lacouleur,biensûr,devraêtredistinctive
duproduitenliaisonaveclequelon
veutl’enregistrer.Certainescouleurssont,eneffet,reconnuesdanscertaines
industriespouravoirunesignificationparticulièreetnesauraientdonc
différencierlesproduitsouserviced’unepersonnedeceuxd’uneautre
70.
Celaétant,unecouleurquiestuniquementfonctionnelle
71nepourrapas
fairel’objetd’unemarquedecommerceparceque,deparsa
fonctionnalité,ellenepeutjustementpasêtreapteàdistinguerles
marchandisesouservicesdel’unparrapportàceuxdesautres
72.Toutefois,la
68Cequiapparaîtbiendifficilepourunemarqueprojetéeausensduparagraphe16(3)LdM
…
69NovopharmLtd.c.BayerInc(1996),[1996]T.M.O.B.256(Comm.opp.),M.Herzigàlapage
3[DUSTYROSETABLET](demandeTMO65739).
70«Itisincreasinglyrecognizedthatcertaincoloursaremoreappropriatethanothersforthe
packagingofparticulargoods.Yellowisobviouslyappropriateforalemon-flavoureddrink,
brownforpotatoproducts,andgreenforvegetablesuchasbeansandpeas»:Christopher
WADLOW,TheLawofPassing-Off,2
ièmeéd.(Londres,Sweet&Maxwell,1995),au§6.66.Dans
l’affaireaustralienneAktiebolagetAstrac.GlaxoGroupLtd.(1995),[1995]A.T.M.O40(Bureau
desmarques);conf.(1996),33I.P.R.123,l’enregistrementdeteintesdebleuetdebrunpour
desinhalateurscontrel’asthmeaétérefuséaumotifque,danscettebranchedel’industrie,
lebleusignifiaitl’aspectsoulagementetlebrunl’aspectpréventifdelathérapie.Defaçon
générale,voirMauriceDÉBÉRÉ,Lacouleur,9
ièmeéd.,collectionQuesais-je?(Paris,PUF,1996).71Parexemple,unebouteilleambréepourdelabièreseraitfonctionnellepuisqueservantà
protégercelle-cidel’effetdelalumière(évitantle«skunkyflavour»quidégoûtelevrai
consommateurdebière);lepointbleusurunflashd’appareilphotosertàindiquerlesfuites;
labanderougesurlecellophanequienveloppaitlespaquetsdecigarettesetquipermettait
demieuxvoirl’endroitoùilfallaitdéchirerlecellophane;lacouleurnoirepourdesmoteurs
hors-bordparcequecettecouleurapoureffetdediminuerlagrosseurapparentedumoteur
etdesemarieràtouslesbateaux.Surunemploifonctionneldescouleursdansdesfibres
dichroïdes,voir,parexemple,RobertCASSIUSDELINVAL,Unnouveaumoyendecombattre
lescontrefaçons(1997-09-17),siteCybersciencesURL
http://www.cybersciences.com/cyber/3.0/n313.asp(siteconsultéle19990401)etRonWALLI,
ORNLtechnologyhelpingN.Y.companybattlepiracy(1997-09-19),URL
http://www.ornl.gov/Press_Releases/archive/mr970919-00.html(siteconsultéle19990401)[Le
dichroïsmeétantdéfiniparLepetitRobert(1996)commelapropriétédecertaines
substancesdeprésenterunecolorationdifférenteselonlesconditionsd’observation,
l’absorptiondesrayonslumineuxvariantavecl’orientation,l’épaisseurducorps.]
72Parke,Davis&Co.Ltd.c.EmpireLaboratoriesLimited[SEALEDBANDEDCAPSULES].(1964),
27FoxPat.C.67,45D.L.R.(2d)97,43C.P.R.1,[1964]R.C.S.351(C.S.C.),lejugeHallàlapage
354«Thevalidityofthetrademarksmay,inmyview,bedisposedofonthegroundthatthe
colouredbandshaveafunctionaluseorcharacteristicsandcannot,therefore,bethe
subjectmatterofatrademark.Thelawappearstobewellsettledthatifwhatissoughttobe
registredasatrademarkhasafunctionaluseorcharacteristic,itcannotbethesubjectofa
trademark»;confirmant(1963),24FoxPat.C.88,38D.L.R.(2d)694,41C.P.R.121,[1964]
R.C.d’É.399(C.d’É.),lejugeNoëlauxpages416«[…]inthiscasethecolouredgelatinband
isusedtoclosethegelatincapsule»et418-419«Wehaveseenthatthecolourbanded
24
fonctionnalité(esthétiqueouutilitaire)d’unemarquedecommerce
n’empêcheral’enregistrementdecelle-ciquesielleportesurlamarqueelle-
même
73etnonsurunaspectsecondaireouincidentdecelle-ci74.Parmiles
élémentsfonctionnelsfréquentsd’unecouleur,onnoteral’indicationde
qualitéduproduitplutôtquedelasourcedecelui-ci
75.
Lapauvretédelajurisprudencecanadienne
76nousamèneraitànoustourner
versledroitaméricain,lequelpeuts’articulerautourdedeuxdécisions
récentes
77etd’uneabondantedoctrine78,dontilfauttoutefoissedéfiervu
lesfondementslégislatifsetjurisprudentielsdifférents.
capsulesoftheplaintiffhavemanyutilitarianfunctionsandthateventhepresenceofcolour
onthebandsisusefulinenablingtheeasydetectionofabreakontheband».
73Quoiquededroitaméricain,voiciuneformulequirésumebien:«Acolorthatperforms
someutilitarianfunctioninconnectionwithaproductcannotbeappropriatedasa
trademarkunderthegeneralrulethatnofunctionalfeaturecanbeavalidtrademark.[…]
whilethemajorityofcourtshavedefined »functionality »tocoveronlyfeaturesthatdirectly
contributetotheutilitarianfunctionalityoftheproduct.[…]Whencolorisusedonlyto
indicateacharacteristicoftheproduct,suchassize,capacityorstrenght,itisfunctional»:J.
ThomasMcCARTHY,McCarthyonTrademarksandUnfairCompetition(St.Paul,WestGroup,
1996),au§7:49(miseàjour8du12/98).
74RemingtonRandCorpc.PhilipsElectronicsN.V.[SHAVERHEAD](1995),64C.P.R.(3d)567,à
lapage475;Samannc.Canada’sRoyalGoldPinetreeMfg.Co.Ltd(1985),4C.I.P.R.17,3
C.P.R.313(C.F.);inf.(1986),65N.R.385,8C.I.P.R.307,9C.P.R.(3d)223(C.A.F.),lejugeHeald
àlapage231;permissiond’enappelerrefusée72NR159n(C.S.C.)[CARFRESHNER];Angela
FURLANETTO«PrescriptionPharmaceuticalsandthePassingOffAction»(1996),11Intellectual
PropertyJournal70,àlapage105.
75VoirainsiHaroldG.FOX,TheCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetition,3ième
éd.(Toronto,Carswell,1972),àlapage39etRogerT.HUGHESetal,HughesonTradeMarks
(Toronto,Butterworths,1984),§12,note13(miseàjour36du3/98).VoirégalementStephen
MOHRetal.,U.S.TradeDressLaw:ExploringtheBoundaries(NewYork,INTA,1997),aux
pages148-150etJ.ThomasMcCARTHY,McCarthyonTrademarksandUnfairCompetition(St.
Paul,WestGroup,1996),au§7:49(miseàjour8du12/98).
76Sionexceptelecontentieuxpharmaceutique,quijusqu’ici,apparaîtrelever
principalementdelaprocédure.
77Owens-CorningFiberglassCorp.(Re)(1984).221U.S.P.Q.417(T.T.A.B.);inf.(1985),774F.2d
1116,227U.S.P.Q.417(C.A.F.C.);QualitexCo.c.JacobsonProductsCo.[GREEN-GOLDDRY
CLEANINGPRESSPADS](1995),514U.S.15,115S.Ct.1300,34U.S.P.Q.(2d)1161(S.C.)etla
jurisprudencesubséquentecitéedansStephenMOHRetal.,U.S.TradeDressLaw:Exploring
theBoundaries(NewYork,INTA,1997),pp.137-165.
78Parexemple:JonathanD.BAKER,«CorrectingaChromaticAberration:QualitexCo.v.
JacobsonProductsCo.»(1996),9HarvardJournalofLawandTechnology547;MichaelF.
CLAYTONetal.,«DoestheLanhamActApplytoColorPerSe?»(1995-02-20),TheNational
LawJournalC-17;URLhttp://test01.ljextra.com/archive.html/95/02/cb1995_0211_1754_.html
(siteconsultéle19990401);IverP.COOPER,«TrademarkAspectsofPharmaceuticalProduct
Design»(1980),70TrademarkReporter1;JamesDAVEY,«TheLanhamActPermitsthe
RegistrationofColorAloneAsaTrademark«QualitexCo.v.JacobsonProdsCo.»(1995),63
TennesseeLawReview261;KristiL.DAVIDSON«SupremeCourtSaysYesToColor,Pureand
Simple:QualitexCo.v.JacobsonProds.Co.»(1995),21UniversityofDaytonLawReview855;
LawrenceB.EBERT«TrademarkProtectioninColor:DoItbyNumbers!»(1994),84Trademark
25
Résumons:unemarque,nominaleougraphique,peutcomprendreune
revendicationdecouleur,ellepeutconsisterenuneformecomportantune
oudescouleurs,enunélémentdecouleurpositionnésurleproduitetelle
peutaussiconsisterenunecouleurparticulièreadoptéeàuneforme
particulière.Entouslescas,cettecouleurdoitdistinguer-ouêtreapteà
distinguer-lesproduitsd’unepersonnedeceuxdesautres.Qu’ellefasseou
nonl’objetd’unenregistrementàtitredemarquedecommerce,siunetelle
couleurestdistinctive,sonusurpationpourrafairel’objetdeprocédures
judiciairespourréprimerl’usurpation
79.
4.SONS
«Lesparfums,lescouleursetlessonsserépondent.»
-CharlesBaudelaire,Lesfleursdumal(1857)
Reporter379;DavidC.GRYCE,«’Qualitex’RulingErasesShadesofGrayonColor–TheU.S.
SupremeCourt’srulingisevolutionary,notrevolutionary»(1995-05-08),TheNationalLaw
JournalC-7;URLhttp://test01.ljextra.com/na.archive.html/95/04/cb1995_0429_1523_8.html
(siteconsultéle19990401);BrianRichardHENRY,«RightHat,WrongPeg:InreOwnens-
CorningFiberglassCorporationandtheDemiseoftheMereColourRule»(1986),76
TrademarkReporter389;DonaldM.HILL«ProtectionforTrademarksConsistingofColorAlone»
(1995),63UniversityofCincinnatiLawReview989;DanielC.HUDOCK,«ColorReceives
TrademarkProtectionandtheCourtsReceiveConfusion»(1996),16JournalofCommerce
andLaw139;KevinM.JORDANetal.,«Qualitexv.JacobsonProductsCo.,TheUnanswered
Question–CanColorEverBeInherentlyDistinctive?»(1995),85TheTrademarkReporter371;
JeanHayesKEARNES,«QualitexCo.v.JacobsonProductsCo.:OrangeYouSorrythe
SupremeCourtProtectedColor?»(1996),70St.John’sLawReview337;PeterKOEBLER,
«QualitexCo.v.JacobsonProductsCo.:ItIsPossibletoTrademarkColorAlone»(1996),12
SantaClaraComputer&HighTechnologyLawJournal509;ElizabethA.OVERCAMP,«The
QualitexMonster:TheColorTrademarkDisaster»(1995),2JournalofIntellectualPropertyLaw
595;JeffreyM.SAMUELSetal.,ColorTrademarks:ShadesofConfusion»(1993),83Trademark
Reporter554;ThomasA.SCHMIDT,«CreatingProtectibleColorTrademarks»(1991),81
TrademarkReporter285;LauraR.VISINTINE,«TheRegistrabilityofColorPerSeAfter«Qualitex
Co.v.JacobsonProductsCo.»(1996),40St.LouisUniversityLawJournal611;JuanitaJ.
WEBBER,«TheGreen-eyedMonsterSoreorCanColorBeTrademarkedundertheLanham
Act?»(1996),21ThurgoodMarshallLawReview425.VoirégalementStephenMOHRetal.,
U.S.TradeDressLaw:ExploringtheBoundaries(NewYork,INTA,1997),pp.137-165,Jerome
GILSONetal.,TrademarkProtectionandPractice(NewYork,MatthewBender,1974),au
§2.11(miseàjour33du6/95)etJ.ThomasMcCARTHY,McCarthyonTrademarksandUnfair
Competition(St.Paul,WestGroup,1996),aux§7:39à7:52(miseàjour8du12/98).Voir
égalementAudreyA.HORTON,«Designs,ShapesandColours:AComparisonofTradeMark
LawintheUnitedKingdomandtheUnitedStates»[1989]9EuropeanIntellectualProperty
Report311,auxpages314-315et316-317.
79Voir:ChristopherWADLOW,TheLawofPassing-Off,2ièmeéd.(Londres,Sweet&Maxwell,
1995),aux§6.66-6.68etlajurisprudenceycitée.
26
Onafaitgrandcas,ilyamaintenantprèsdedixans,del’enregistrement
d’unepremièremarquesonoreauCanada
80.Ils’agissaitdel’explosionde11
notesmusicalesrapidementjouées
81.Lesproblèmestechniquesde
descriptiondelamarqueétantsecondaires
82pourquiadesnotionsdebase
desolfègeoud’ingénierieacoustique,restelaquestiondel’adéquation
d’unetellemarqueàlaLoisurlesmarquesdecommerce.
Eneffet,ilnefaitpasgranddouteque,danslesfaits,unesériedesonspeut
êtretoutàfaitadaptéeàdistinguerlesmarchandisesetservicesd’une
personnedeceuxd’uneautre
83.Maisunsonpeut-ilconstituer,ausensdela
Loisurlesmarquesdecommerce,unemarquedecommerce
enregistrable
84?
80RichardS.GAREAU,«UnegrandepremièreauCanada:lamarque«sonore»»(1991),3Les
cahiersdepropriétéintellectuelle103;SusanKING,«Aresoundsandscentstrade-marksin
Canada?»(1992),9Business&TheLaw6;GeorgesT.ROBIC,«L’enregistrabilitédesmarques
sonores,signesdistinctifsetcouleurs»,URLwww.robic.ca,souspublication53.1(siteconsulté
le19990401).VoirégalementGeorgeGOTTLIEB«InCaseYouMissedIt…»(1972),62Trademark
Reporter605etDebrettLYONS,«Sounds,SmellsandSigns»[1994]EuropeanIntellectual
PropertyReport540;voirégalementPeterLEE,«SoundmarksarenowregistrableinSweden»
(mars1999),115TrademarkWorldURL
http://206.169.78.71/W/articles/115/twc115/sweden1.htm(siteconsultéle19990401)et
HOFMAN-BANG,«Denmarkallowsregistrationofsoundmarks»(février1999),114Trademark
WorldURLhttp://206.169.78.71/W/articles/114/twn114denmark1.htm(siteconsultéle
19990401).
8111MUSICALNOTESpourlesaudiocassettesetservicesdequalitéetduplicationsonoresde
CapitolRecords,enregistrementTMA359318,marqueainsidécrite:«themarkconsistof11
musicalnotescomprisingthenotesC
2(62.5Hz),C3(125Hz),C4(250Hz),C5(500Hz),C6(1K),C7
(2K),C
8(4k),C9(8K),E9(10K),G#
9(12.5K),C10(16K)».82Aubesoin,référencepourraitêtrefaiteauxaméricainesTrademarkRulesofProcedure
(1998),§2.58(b)etauTrademarkManualofExaminingProcedure,2ièmeéd.(rev.1.1de1997),
§1301.02(d),URLhttp://www1.uspto.gov/web/offices/tac/tmep1300.htm(siteconsultéle
19990401).
83«Inviewofthisflexibleapproachtowardtheconceptofwhatconstitutesaservicemarkor
atrademark,aflexibilitythatisrequiredinordertokeepupwiththeever-changing
ramificationsbroughtaboutbythechangingtechnologythataccompaniesthegrowthofa
nationandcreatesgoods,services,andconceptunheardofinthepast,thePatentand
TrademarkOfficehasrecognizedthatamarkneednotbeconfinedtoagraphicform.That
is,soundsmay[…]likewisefunctionassourceindicatorsinthosesituationswheretheyassume
adefinitiveshapeorarrrangementandareusedinsuchamannersoastocreateinthe
hearer’smindanassociationofthesoundwithaservice»:GeneralElectricBroadcasting
Company(Re)[SHIP’SBELLCLOCK](1978),199U.S.P.Q.560(T.T.A.B.)lemembreLefkowitzàla
page563.
84Entouscas,parl’insertionsurunrubanmagnétiqued’unetellemarquesonore,desmalins
verraientlàunefaçond’éviterlepaiementdesredevancesprévuesparlapartieVIIIdela
Loisurledroitd’auteur(L.R.C.1985,c.C-42;auxprésentesLdA)pourlacopieprivéeen
regarddesupportsaudiovierges!
27
Ladéfinitionde«marquedecommerce»qu’endonnecetteloin’exclutpas
lamarquesonore.Defait,ladéfinitionstatutaireest«circulaire»dansla
mesureoùunemarquedecommerceyestdéfiniecommeunemarquequi
estadaptéeàdistinguer
85.LaLoin’édictedoncpas,parénumérationou
exclusion,cequiconstitueunemarque
86.Àprimeabord,unemarquesonore
devraitdoncêtreviséeparladéfinitionde«marquedecommerce»dansla
mesureoùelledistingue,ouestadaptéeàdistinguer,lesmarchandisesou
servicesd’unepersonnedeceuxd’uneautre
87.Rien,dansletextedelaLoi,
nelimiteraitunemarquedecommerceàcequiestuniquementvisuel
88.
Dèslors,pourquoin’at-onpasenregistrédavantagedemarquessonoreau
Canada
89?
85Article2LdM.86Àtitred’intérêt,onnotera,commelefaitremarquerHaroldG.FOX,TheCanadianLawof
TradeMarksandUnfairCompetition,3ièmeéd.(Toronto,Carswell,1972),àlapage20,que
dansleslégislationsantérieuresàlaLoisurlesmarquesdecommercede1954,leterme
«marque»étaitdéfiniparlaLoisurlesmarquesdecommerceetdessinsdefabrique(S.R.C.
1927,c.201,article5)comme«lesmarques,noms,empreintes,étiquettes,enveloppesettous
autressignes[orotherbusinessdevices]»)etparlaLoisurlaconcurrencedéloyale(S.C.1932,
c.38,alinéa2m))commesignifiant«unsymbole[symbol]quiaétéadapté».
87Enréponseauxobjectionsdel’Examinatricequiémettaitdesréservesquantà
l’enregistrabilitéd’unetellemarquesonore,l’agentdeCapitolRecords,Inc.aproduitune
réponse(1987-12-03)dontl’extrait,auparagraphe15,suivantméritereproduction:«The
markisusedinrelationbothtotherecordingservicesandtotheresultingaudiotape.The
appearanceoftheSOUNDMARKoneachtapeisanindicationofthequalityoftheservices
beingrenderedtorecordingartistsundercontractwithCapitolandothercompaniesusing
theservicesofCapitolRecords»;semblableréférencepeutêtrefaiteàuneautreréponse
(1988-12-01)dontleparagraphe2selisaitcommesuit;«Inshort,applicantdisplaysthetrade
markbothonitsowntapesandonthetapeswhichitpreparesasaservicetothe
specificationofothers».
88Lefaitqu’uneœuvresonorepuisseégalementfairel’objetd’uneprotectionautitre
d’œuvremusicaleausensdelaLoisurledroitd’auteur,nedevraitpascréernonplus
obstaclepuisqueladualitédeprotectionmarque/droitd’auteuradéjàétéreconnue,
notammentencequiatraitauxœuvresartistiques:voirHuguesG.RICHARD(dir.)etal.,
LegerCanadianCopyrightActAnnotated(Toronto,Carswell,1993)au§5.9.2(miseàjour
1997-4)etlajurisprudencecanadienneycitéesousle§7.1.5.Enl’absenced’autorisationdu
titulairedudroitd’auteur,resteratoutefoisl’intéressantequestiondedéterminersil’utilisation
dequelquesmesures–vraisemblablementlesplusreprésentatives–d’uneœuvremusicale
pouremploiàtitredemarqueconstitueralareproductiond’unepartieimportantede
l’œuvreausensdel’article3delaLoisurledroitd’auteur,faisantainsiconclureàla
contrefaçondesdroitséconomiquesd’auteurdutitulairedudroitd’auteur,sinonmêmeà
uneviolationdesdroitsmorauxdel’auteurparl’associationàuneentreprisequeprohibe
l’article28.2decettemêmeloi.Maisc’estlàunautredébat!VoirégalementFun-Damental
Too,Ltd.c.UniversalMusicGroup.,Inc.[JAWS](1997),43U.S.P.Q.(2d)1595(E.D.Pa.).
89Parmilesdemandesencoreeninstance,onnoteraunsondelionrugissantpourlesfilmsde
Metro-Goldwyn-MayerLionCorp(demandeTMO714314)etuneprogressiondecinqsons
pourlesappareilsdetélécommunicationdeIntelCorporation(demandeTMO858570).
28
D’abord,ilsembleraitquel’enregistrementdecettepremièremarquesonore
aitéveillédevieuxdémonsetleBureaudesmarquessemblemaintenant
systématiquementobjecter
90àdetellesdemandesd’enregistrementl’affaire
Playboy
91oùilaétédécidéqu’unemarque,ausensdelaLoisurlesmarques
decommercenepouvaitêtrequevisuelle
92,positiondepuisadoptéeparle
Bureaudesmarques
93.Donc,lamarquesonoreneseraitpasunemarque.
Deplus,iln’yauraitpasemploi.Eneffet,danscetteaffairededéchéance
administrativepournonemploid’unemarquenominale,lejugePinards’y
exprimaitainsi:
Therefore,inordertobedeemedtobeusedinassociationwith
wares,atthetimeofthetransferofthepropertyinorpossessionof
suchwares,thetrademarkmustbesomethingthatcanbeseen,
whetheritismarkedonthewaresthemselvesoronthepackagesin
90Entrevuetéléphoniqueinformelledu1999-03-31avecSuzanneCharette,directricedes
politiquesauBureaucanadiendesmarquesdecommerce.
91PlayboyEnterprisesInc.c.Germain(no1)[PLAYBOY](1986),[1986]T.M.O.B.176(Comm.
opp.);inf.(1987),16C.P.R.(3d)517(C.F.P.I).Onnoteratoutefoisquecejugementétaitdéjà
rendulorsdel’étudedelademanded’enregistrementdeCapitolRecords,àpreuve
l’argumentqu’avaitdûfaire(1988-01-17)l’agentaudossierpourdistinguerlacauseet
obtenirl’enregistrement…
92«Iamoftheopinionthat,useofaverbaldescriptionisnotuseofatrademarkwithinthe
meaningoftheTradeMarksAct.A »mark »mustbesomethingthatcanberepresented
visually»:PlayboyEnterprisesInc.c.Germain(n
o1)[PLAYBOY](1987),16C.P.R.(3d)517
(C.F.P.I.),lejugePinardàlapage522.Cetteavancéedujugesefondesuruncommentaire
dujugeMacLeandansl’affaireWrights’RopesLimitedc.Broderick&BascomRopeCo
[YELLOWSTRANDINAROPE](1931),[1931]R.C.d’É.143(C.d’É.),auxpages144-145quantà
ladéfinitionduterme«mark»quedonnaientlesdictionnairesdel’époque.Certainsseront
d’avisquec’estunpeucourtcommejustification.Onpeutêtred’accordaveclaconclusion
que,danslesfaitsdelacause,letitulairen’avaitsansdoutejamaisemployésamarqueet
quesonexplicationpathétiquevisaitàtenterdemaintenircoûtequecoûteson
enregistrement.Iln’endemeurepasmoinsque,enpratique,unsonpeutêtrereprésenté
graphiquement.LapositionduBureaudesmarquesnesemblepastenircomptedecet
aspectdeladécision–etdesoncontexteparticulier–ets’attarderaitplutôtàuneétape
subséquente,savoirqu’ilnesauraityavoird’emploiparlasimplereprésentationacoustique
delamarquesonore…Faudrait-iljoindreapposerauproduitunereprésentationgraphique
delamarque[réminiscentedeladéfinitiond’œuvremusicaleantérieureàlaLoimodifiantla
Loisurledroitd’auteurL.C.1993,c.23,art.1(1)]etprétendrealorsquelareprésentation
acoustiquedecettereprésentationgraphiqueconstitueusurpation?Pourunecritiquede
cettedéfinitionobsolètede«marque»,voirégalementSheldonBURSHTEIN,«Trade-mark »Use »
inCanada:TheWho,What,Where,When,WhyandHow–PartI»(1997),11Intellectual
PropertyJournal229,àlapage234.
93PlayboyEnterprisesInc.c.Germain(no1)[PLAYBOY](1986),[1986]T.M.O.B.176(Comm.
opp.);inf.(1987),16C.P.R.(3d)517(C.F.),lejugePinardauxpages522et523;Burns(Re)[HOT
LINE](1988),[1988]T.M.O.B.238(Comm.opp.),J.D’Aoustauxpages1-2;Phillips(Re)
[TECHNIQUEAVANTGARDE](1997),[1997]T.M.O.B.19(Comm.opp.),D.Savardau¶11;Little
CaesarEnterprises,Inc.c.FlyingWedgePizzaCo.Ltd.[VEGGIEWEDGIE](1998),[1998]
T.M.O.B.16(Comm.opp.),D.Martinau¶14.
29
whichtheyaredistributedorwhetheritisinanyothermannerso
associatedwiththewaresthatnoticeoftheassociationisthen
giventothepersontowhomthepropertyorpossessionis
transferred
94.[Lesitaliquessontnôtres.]
Sionexceptelebien-fondédel’argumentquantàl’inexistenced’une
marquesonore,appliquéàl’enregistrementdelamarquedecommercede
CapitolRecords,cetextraitlaissesongeur.L’onsesouviendraquepourqu’ily
ait«emploi»d’unemarque,ilfautqu’avisdeliaisonsoitdonnéentrecette
marqueetceluiquiprendpossessiondubienaumoment
delaprisede
possession
95.Ilpourraentendrelamarquelorsqu’ilauraachetéleproduitet
s’enserviramaiscelaseraaprès
letransfertdepossession96.
Or,lorsqu’unetelleaudiocassetteestachetée,lamarquesonoreestinvisible
etinaudible.Elleestinvisibleparcequelecommerçantn’asûrementpas
apposéauproduitunereprésentationgraphiquedurenduacoustiquedela
marquesonore;elleestégalementinaudibleparceque,defaçongénérale,
l’acheteurn’écouterapasavantdel’acheterlesupportsurlequelcette
marquesonoreest«apposée».D’oùilfautentirerque,danslanormedes
chosesetenl’absenced’explicationssurlespratiquesparticulièresàun
commerceouuneindustrie,iln’yauraquerarementavisdeliaisondansle
casdesmarquessonorespourlesmarchandises.Ilpourracependantenêtre
plusfacilementautrementdanslecasdesmarquessonoresvisantles
services.
94PlayboyEnterprisesInc.c.Germain(no1)[PLAYBOY](1987),16C.P.R.(3d)517(C.F.),lejuge
Pinardàlapage523.Aumêmeeffet,Thomas&Betts,Ltd.c.PanduitsCorp.[OVALSHAPE
HEAD](1997),129F.T.R.185,74C.P.R.(3d)185(C.F.),lejugeRichardàlapage200(enappel
A-352-97)enregardd’unemploiverbaldelamarqueBARBTIE.
95Paragraphe4(1)LdM.96Compare:BMBCompuscienceCanadaLtd.c.BramaleaLtd.[NETMAIL](1988),[1989]1
C.F.362,23F.T.R.149.20C.I.P.R.310,22C.P.R.(3d)561(C.F.),lejugeTeitelbaumàlapage
570etQuoVadisInternationalLtée(Re)[LEPLANNINGHORIZONTALDEVOTREANNÉED’UN
SELCOUPD’ŒIL](1997),[1997]T.M.O.B.87(Comm.opp.)D.Savardaux¶15-18;Cullmann
VenturesInc.c.QuoVadisInternationalLtée[YOURYEAR’SHORIZONTALPLANNINGATA
SINGLEGLANCE](1997),[1997]T.M.O.B.268,78C.P.R.(3d)268(Comm.Opp.),D.Savardaux
pages272-273.VoirégalementBostickLtd.c.SellotapeG.B.Limited(1993),[1994]R.P.C.556
(Chan.Div.Angleterre),lejugeBlackburneauxpages563-564oùilaétéestiméquela
couleurbleuedurubanadhésifdel’uneetl’autredespartiesnepouvaitfairepartied’un
habillagedistinctif(getup)privatifparcecettecouleurétaitinvisibleàl’achatetnepouvait
êtrevuequ’àl’utilisation;surlemêmepoint,voiraussiAristocLtd.c.RystaLtd.[RYSTA](1945),
[1949]1AllE.R.32,114L.J.Ch52,172L.T.69,62R.P.C.65,[1945]A.C.68(H.L.Angleterre)et
Uniliver’sLtd’s(StripedToothpaste)Application(1980),[1980]F.S.R.280(Chan.Div.
Angleterrre).
30
Unsurvolrapidedutableauquisuit97permettrasansdoutedemieuxévaluer
desexemplesd’emploidemarquessonoresenliaisonavecdesservices
98.
Musique
Enregistre
mentServicesTitulaireDescription
2155923Entertainme
ntservicesGolden
Books
Publishing
company,
Inc.Themarkconsistsoftheme
musicfortheLONERANGER
radio,film,andtelevision
series,resemblingportionsof
theoverturetothe1829opera
« WilliamTell »,composedby
GioacchinoRossini.
2149329Cellular
telephoneAirtouch
Communic
ationsIncThemusicalmarkconsistsofa
distinctivesynthesizedmusical
soundthathasaflute-like
timbreorsoundquality.This
musicalrepresentationmaybe
describedasfollows-this
musicalmarkiswritteninthe
trebleofGclefusingthe
symbol(8va)whichsignifies
thatallthenotesareplayed
oneoctavehigherthan
written.thismusicalmarkhasa
metronimicquarternote
beat/tempoofapproximately
96beatsperminute=96this
musicalmarkbeginswithtwo
sixteenthnotesonthepitchB
(expressedasb2ortheBan
octaveandminorseventh
abovemiddleC).
97Viaunsondageinformatiquesommairedesmarquesdecommerceenregistréesdansla
banquededonnéesduUnitedStatesPatentOffice:URL
http://www.uspto.gov/tmdb/index.html(siteconsultéle19990401),cequiexclut,par
exemple,les«Thesound »Clop,clop,clop,mooo »»(enregistrement1590267),«Themusical
notesEflat,Bflat,G,C,Felectricallyreproduced»(enregistrement928479)«Threeshortpulses
followedbyalongerpulse»(enregistrement922585),«Audioandvisualrepresentationofa
coinspinningonahardsurface»(enregistrement641872),«Creakingdoor»(enregistrement
556780),ou«LibertyBellringing»(enregistrement549458).
98LaclassificationestempruntéeàJamesE.HAWES,«Non-TraditionalTrademarks»,dans1997
INTAMid-YearMeeting–CourseMaterials(RioGrande,INTA,1997),pp.7-10.Certainsdes
sonscorrespondantauxenregistrementssontdisponiblesàSuzieLARSENetal.,«TheSounds
File»http://newsport.sfsu.edu/archive/f96/sounds/index.html(siteconsultéle19990401).
31
Rhythmically,thesetwonotes
actasanacrusicorpick-up
notesmovingupwardinan
eighthnoteE(whichoccurson
thedownbeat).ThisE
proceedsupwardintotwo
sixteenthnotesonthepitchA
beforereturningdownward
intotwosixteeenthnoteson
thepitchF(aminorthird
below).
2028472Movie
productionITC
Entertainm
entGroup
LimitedNotesD,E,A,C#,E,F,B:,F,B
2000732Entertainme
ntservicesTwentieth
Century
FoxNinebarsofprimarilymusical
chordsinthekeyofBflat;the
chordsconsistingoffour,eight
andsixteenthnotes
1959642Radiation
detection
probefor
medicaluse
(product)Neoprobe
Corporatio
nSixoctavesofsoundtone
startingwith20HZand
descendingto1288HZ,then
returningto20HZtoproducea
uniquesound
1872866Entertainme
ntservicesLucasArts
Entertainm
ent
Company30voicesoverseven
measures,startinginanarrow
range,200to400HZ,and
slowlydivertingtopreselected
pitchesencompassingthree
octaves.The30voicesbegin
atpitchesbetween200Hzand
400HZandarriveat
preselectedpitchesspanning
threeoctavebythefourth
measure.Thehighestpitchis
slightlydetunedwhilethere
aredoublethenumberof
voicesofthelowertwopitches
1829616Telecommu
nications
voice
messagingU.S.West
Communic
ations,Inc.Threeharmonicallyrelated
tonesplayedtogetherto
produceachimesound
1741879RetailWawa,IncThejinglehavingthefollowing
32
convenienc
estoressequenceofnotes:C,D,C,D,
C,D,CandG.Eachofthe
notesifthesequenceare
eighthnoteswiththe
exceptionofthelastDnote
whichisquarternote
1700895Entertainme
ntInternation
al
Broadcasti
ng
Corporatio
n(Harlem
Globetrotte
rs)Themelody »SweetGeorgia
Brown »
1680160Computerize
dtelephone
sytemsApplied
Voice
Technology
,Inc.Thechime-likenotesA,G,F,C
1620415Long
distance
telephoneMCI
Communic
ations
Corporatio
nFourharmonicallyrelated
toneswhicharesummed
togetherinasuccessive
mannertoproduceaunique
chimesoundthatisusedasa
prompttothetelephoneuser
1413137Sound
engineeringCapitol
RecordsC2,C3,C4,C5,C6,C7,C8,
C9,E9,G#,C10
1307448Telephone
messageOctel
Communic
ation
Corporatio
n(VMX,
Inc.)Fouraudibletonesofvarying
frequencesanddurationsand
containsthefollowingtone
frequencies:770HZ,770HZ,
853HZand697HZ
1280214Foodcarry-
outservicesDel’s
Lemonade
and
Refreshme
ntsInc.Asequenceofhornlike
musicalnotes,F,soundedat
leasttwiceinsequence,the
notesF+0andA+Obeingjust
abovethemiddleC
916522TVprogramsNational
Broadcasti
ng
Company,
Inc.MusicalnotesG,E,C,played
onchimes
Paroles
33
2033447Restaurant
servicesApple
South,Inc. »Areyoureadytorumba »
20000963Entertainme
ntServicesGinsburg
Enterprises,
Inc. »OohIt’sSoGood »
1838887RestaurantRally’s,Inc.Spokenterms »Ching »
1795371RestaurantRally’s,IncSpokenterm »ChaChing »
17617241TelephoneAmerican
Telephone
and
Telegraph
Company
(AT&T)Thespokenletters »AT&T »
Musique
etparole
17663541Retailpizza
restaurant
storePinocchio’s
Pizza,Inc.Thewords«NobodyNose
PizzaLikePinocchios »,setto
music
1754344Retail
bedding
storeT.J.B.,IncThewords »HaveaGood
Night’sSleeponUs,Mattress
Discounters »superimposed
overamusicaljingle
comprisedof12notes,inthe
keyofF,inthesequenceofA,
A,G,A,BFlat,D,C,E,E,G,F,
F
1573864Long
distance
telephoneAmerican
Telephone
and
Telegraph
Company
(AT&T)Thespokenwords »AT&T »
superimposedoverthe
musicalsoundsinthekeyofB
FlatMajor,namelythemelody
notesF,BFlat,Candtwo
accompanyingchord,oneof
thefournotesF,BFlat,CandF
andoneofthetwonotesF
andF
1471674Radio
broadcast
serviceSpanish
Coastto
Coast,Ltd.
(Grupo
Radio
Centro)Thewords »radiovariedades »
superimposedoverthenotes
C,D,E,C,DandG
1326350Radio
entertainmeAlHam
ProductionsThewords »TheDreamsWe
ShareWe’llAlways
34
nt,Inc.Remember,RememberThe
MusicOfYourLife »,setto
music
1299056CreditBeneficial
Managem
ent
corporatio
nof
AmericaThewords »AtBeneficialYou’re
GoodForMore »andthesound
« Toot,Toot »,allsettomusic
Sons
1746090Radio
broadcastin
gservicesBeacon
Broadcasti
ng
corporatio
nThesoundofathunderclap
1395550Entertainme
ntservicesMetro-
Goldwyn
Mayer
Corporatio
nLionroaring
Enfin,danslecasparticulierdecettemarquesonoredeCapitolRecords,
certains,àlalecturedudossierdepoursuite,éprouveraientsansdoutede
sérieusesréservesquantaucaractèrefonctionneldessonsdontonaobtenu
l’enregistrement
99.AuxÉtats-Unis,ledébatsurlafonctionnalitéoulanon-
distinctivitédesmarquessonoresestàsuivreaveclademande
d’enregistrementduson
100desilencieuxdescélèbresmotocyclettesHARLEY-
DAVIDSON
101.
99Ausoutiend’unedesesréponsesaurapportd’examen,l’agentdelarequéranteavait
produitundossierdepresse.Parmicesarticles,l’extraitsuivantduForbes(1986-10-06),mérite
citation:«Trademarksfortheear.[…]CapitolRecordshastrademarkedaburstof11rapidly
playedmusicalnotesithasusedforfiveyearsonaudiocassettestochecksoundand
quality».[Lesitaliquessontnôtres.]Lecaractèresecondairedecettefonctionalitéutilitaire
n’étantpaslàévident.Bref,dequoimettrelapuceàl’oreilleaumoinsméfiant.
100Autrementconnudesaficionadoscome«potato,potato,potato».101JillYOUNG-MILLER,«HarleyTriestoKeepEngineRoarforItself»(Spring1996),Universityof
KansasSchoolofLaw–IntellectualPropertyintheNews(1996-08-18);URL
http://lark.cc.ukans.edu/~akdclass/pct/pct_news.html(siteconsultéle19990401);voir
égalementKawasakiMotorsCorp.U.S.A.c.H-DMichiganInc(1997),43U.S.P.Q.(2d)1521,
1526et1528(U.S.P.T.O.)oùneufconcurrentss’objectentàl’enregistrementd’unemarque
sonoredécritecomme«theexhaustsoundofapplicant’smotorcycles,producedbyV-twin,
commoncrankpinmotorcycleengineswhenthegoodsareinuse»(demande74/485223de
H-DMichigan,Inc.)
35
Dansl’hypothèseoùl’enregistrementdesmarquessonoresseraitadmis,la
questiondelacontrefaçondetellesmarquesrisqued’êtredélicate
102,les
communicationssocialesetcommercialesétantplutôtaxéesurlavueque
surl’odoratoul’ouïe
103.Onnoteratoutefoisqu’unemploinon-visueld’une
marquedecommercedéposéepeutconstitueruneviolationdecette
marquedéposée
104.
Pareillement,ilnesemblepasqu’ilfaillealorsexigerquelamarquesonore
soitnouvelleoucaractéristique:pourvuqu’elledistingueousoitadaptéeà
distinguer,l’utilisationdesonsouderitournellesconnuesseraientdonc
susceptiblesd’enregistrement
105.
Résumons,unemarquesonoreneseraitpasenregistrableparcequ’ellene
constitueraitpasunemarqueetqu’ellenepourrait–enliaisonavecdes
marchandisesdumoins–êtreemployéeausensdelaLoi.
102CommeentémoignedéjàcedébatdeprocéduredansKawasakiMotorsCorp.U.S.A.c.
H-DMichiganInc(1997),43U.S.P.Q.(2d)1521(U.S.P.T.O.)laCommission,àlapage1525:
«Certainlyifapplicantiscorrectinitsassertions,supportedbyexpertsinacoustics,thatthe
essenceofthesoundineachpresentationisthesamebutforvolume,thentheapplication
doesnotpresenttwomarks.Forus,though,theissueisfarsimpler.Whenwecompareeach
ofthediscreterecordingsofthesoundtothedescriptionofthemark,eachrecordingcan
fairlybecharacterizedasanauralpresentationoftheliteraldescription,justasvarying
presentationofawordindifferenttypefacesandtypesizesallmaybesaidtoillustratethat
wordassetforthinplaintypedformofthedrawingofthemark».
103Toutefoisl’alinéa6(1)e)LdMprévoitdéjàqu’endécidantdelaconfusionentredeux
marquesdecommerce,ilfauttenircomptedetouteslescirconstancesdel’espèce,y
comprisledegréderessemblanceentrelesmarquesdecommercedanslareprésentation
ouleson,oudanslesidéesqu’ilssuggèrent.
104Mêmedanslalogiquedel’affairePlayboy,laviolationd’unemarquedéposéenedevrait
pasêtrelimitéeauxseulesactivitésrelevantduseulchampvisueletunemploinon
graphiquepourraitêtrequalifiédeviolation.Pouruneillustrationdufloudecetteapproche,
compareSheldonBURSHTEIN,«Trade-mark »Use »inCanada:TheWho,What,Where,When,
WhyandHow–PartI»(1997),11IntellectualPropertyJournalSheldon229,auxpages234-235
etSheldonBURSHTEIN,«Trade-mark »Use »inCanada:TheWho,What,Where,When,Whyand
How–PartII»(1997),12IntellectualPropertyJournal75,auxpages106-108.
105Contra.«Thus,adistinctionmustbemadebetweenunique,differentordistinctivesounds
andthosethatresembleorimitatecommonplace»soundsorthosetowhichlistenershave
beenexposedunderdifferentcircumstances.Thisdoesnotmeanthatsoundsthatfallwithin
thelattergroup,whenappliedoutsidethecommonenvironment,cannotfunctionasmarks
fortheservicesinconnectionwithwhichtheyareused,but,whereasthearbitrary,uniqueor
distinctivemarksareregistrableassuchonthePrincipalRegisterwithoutsupportiveevidence,
thosewhofallwithinthesecondcategorymustbesupportedbyevidencetoshowthat
purchasers,prospectivepurchasersandlistenersdorecognizeandassociatethesoundwith
servicesofferedand/orrenderedexclusivelywithasinglesource»:NancyRUBNERFRANDSEN,
«Ambience,SubliminalConfusion,Color,Smell,andSound:TheProtectionofNon-Verbal
RightsUndertheTrademarkandUnfairCompetitionLaw»(1991),C874ALI-ABA155,àlapage
187,passageinspirédeGeneralElectricBroadcastingCompany(Re)[SHIP’SBELLCLOCK]
(1978),1999U.S.P.Q.560(T.T.A.B.),lemembreLefkowitzàlapage563.
36
5.ODEURS
«Sesintentionsétaientbienpires:ceparfum,ilvoulaitlecopier»
-PatrickSüskind,Leparfum(1986)
Ilnefautpasconfondreicil’enregistrementdunomd’unparfum
106decelui
dunomdesonodeur
107ouencore,deladescriptionmêmed’unparfum108
avecl’enregistrementd’unélémentolfactifqui,enassociationavecun
produitouservicedonné,permettraitàunepersonnededistinguerson
produitouservicedeceuxdesautres.
Ilnefautpasnonplusconfondrelaformeolfactiveetlaformuled’un
parfum
109.
AuxÉtats-Unis,l’enregistrement,enliaisonavecdufilàcoutureetdufilà
tapisserie,d’unemarquedécritecomme«ahighimpact,fresh,floral
fragrancereminescentofPlumeria
110blossoms»111adonnélieuàune
106ParexempleleNO.5deChanel(enregistrementUCA018879).107Parhypothèse,CUIRDERUSSIECHANELdeChanel(enregistrementUCA018472).AuxÉtats
Unis,lamarqueAPPLEPIEpourunmélanged’épicesquisentaitlatarteauxpommesaété
refuséecommedescriptivedansGyulay(Re)[APPLEPIE],(1987),3U.S.P.Q.(2d)1009
(C.A.F.C.),lejugeNewmanàlapage1010.AuCanada,unrésultatsemblabledevraitêtre
atteintenvertudelaprohibitiondedescriptivitédel’alinéa12(1)b)LdM.
108ParexempleleparfumNO.5deChaneladéjàétédécritauRoyaume-Unicomme«The
scentofaldehydic-floralfragranceproduct,withanaldehydictopnote,fromjasmine,rose,
bergamot,lemonandneroli;andelegantfloralmiddlenote,fromjasmine,rose,lilyofthe
valley,orrisandylang-ylang;andasensualfeminebasenote,fromsandal,cedar,vanilla,
amber,civetandmusk.ThescentisalsoknownbythewrittenbrandnameNo.5»,demande
00724881abandonnée
109Jean-PierrePAMOUKDJIAN,Ledroitduparfum,collectionBibliothèquededroitprivé
(Paris,LGDJ,1982),auxpages212-216.Pouruneapprochedelaprotectionduparfumparle
droitd’auteur,voirAndréBRASSARD,«Lacompositiond’uneformuledeparfumest-elleune
‘œuvredel’esprit’ausensdelaLoidu11mars1957?»(1979),118Revueinternationalede
propriétéintellectuelleetartistique461;Jean-LouisCROCHET,«ParfumerieetDroitd’Auteur.
Quelquesréflexionsautourdel’arrêtdeLairec.ParfumsRochas»(1979),118Revue
internationaledepropriétéintellectuelleetartistique468.Àtitred’intérêt,voirégalementle
brevetaméricain4671959du1987-01-09pouruneMethodofcausingthereductionof
physiologicaland/orsubjectivereactivitytostressinhumansbeingsubjectedtostress
conditionspour«ascentblendselectedfromthegroupconsistingof:(i)NutmegOil;(ii)Mace
Extract;(iii)NeroliOil;(iv)ValerianOil;(v)Myristicin;(vi)Isoelemicin;and(vii)Elemicin».
110Oufrangipanier,cetarbrisseauexotiquedesclimatstropicauxetsous-tropicauxdela
familledesapocynadéesdontlesfleursontunparfumquirappelleceluidelafrangipanedu
parfumeuritalienFrangipani.Ons’enservaitpourparfumerlespeaux(gants)etles
37
intéressantediscussiondoctrinalesurlebien-fondéd’enregistrerdesmarques
pourdesodeurs
112.AuCanada,aucunetellemarquen’aencoreété
enregistrée
113.Toutefois,sousréservedeladéfinitionétroitede«marquede
commerce»consécutiveàl’affairePlayboy
114,pourquoiuneodeur115devrait-
elleêtreexcluedelaprotectiondelaLoisurlesmarquesdecommerce
116.
Onpeut,eneffet,fortbienenvisagerquelorsdutransfertdepossessiond’un
produit,unemarquesoitliéeàcelui-cidefaçonàdonneravisdeliaison
limonades.L’odeurestgénéralementdécritecommesweetfloral,cequi,àd’aucuns,
apparaîtraitunpeucourtcommedescriptif…
111Enregistrement1639128deCeliaClarke,radiéen1997pourdéfautdeproductionde
preuved’emploi.Unrapidesondageinformatiquedanslabanquededonnéesdesmarques
del’USPTOrévèleainsi6demandesd’enregistrement(75-360102à75-360106)d’unMike
Mantelpourdesmarquesconsistantrespectivementenuneodeurdefraise,uneodeurde
gommeballoune,uneodeurderaisin,uneodeurd’agrumeetuneodeurdetutti-fruttipour
…deslubrifiantsetcarburantsautomobiles!Unedemande75/120036pouruneodeurde
citronenliaisonavecdescartouchesdetoneretunedemande75-301972pouruneodeur
depommepourunmorsontétéabandonnées.AuRoyaume-Unionnoteral’enregistrement
2001416deSumitomoRubberIndustries,Ltd.pourunemarquedécritecomme«afloral
fragrance/smellreminescentofrosesasappliedtotyres».
112LeeB.BURGUNDER,«TrademarkProtectionofSmells:SenseorNonsense»,(1991),29
AmericanBusinessLawJournal459;JaneM.HAMMERSLEY,«TheSmellofSuccess:TradeDress
ProtectionforScentMarks»(1998),2MarquetteIntellectualPropertyLawReview105;Malcom
GLADWELL,«TrademarkPicksUptheScent;Thread’sSmellGetsLegalRegistration»(1990-12-
04),TheWashingtonPostA-15;JaneM.HAMMERSLEY,«TheSmellofSuccess:TradeDress
ProtectionforScentMarks»(1998),2MarquetteIntellectualPropertyLawReview105;James
E.HAWES,«FragrancesasTrademarks»(1989),79TrademarkReporter134;Moon-KiCHAI,
«ProtectionofFragrancesUnderthePostSaleConfusionDoctrine»(1990),80Trademark
Reporter368.CompareHelenBURTON,«TheUKTradeMarksAct1994:AnInvitationtoan
OlfactoryOccasion?»[1995]17EuropeanIntellectualPropertyReport378;.
113SusanKING,«Aresoundsandscentstrade-marksinCanada?»(1992),9Business&TheLaw
6.
114PlayboyEnterprisesInc.c.Germain(no1)[PLAYBOY](1986),[1986]T.M.O.B.176(Comm.
opp.);inf.(1987),16C.P.R.(3d)517(C.F.).
115LepetitRobert(1996)définit«odeur»commeune«émanationvolatile,caractéristiquede
certainscorpsetsusceptibledeprovoquerchezl’hommeouchezunanimaldessensations
duesàl’excitationd’organesspécialisés»etréfèreàeffluve,émanation,exhalaisonde
mêmequ’auxodeursagréablesquesont;arôme;bouquet,fragrance,fumet,parfumet
senteurainsiqu’auxodeursdésagréablesquesontempyreume,fétidité,puanteur,relentet
remugle…
116«Whilesuchnon-visualidentifiersbecomeconnectedinthemindsofthepublicwitha
particularsource,andtherebyacquiretheabilitytosymbolizegoodwillanddistinguishthe
goodsorservicesofonepersonfromthoseofothers,theymaynotsatisfythecriteriaofthe
Act.Thevalidityoftherestrictiontovisualmarksisbasedonahistoricalandoutdated
interpretationoftheword »mark »»:SheldonBURSHTEIN,«Trade-mark »Use »inCanada:The
Who,What,Where,When,WhyandHow–PartI»(1997),11IntellctualPropertyJournal229,à
lapage234.
38
entrecetteodeur-marqueetleproduitdontlapossessionestainsi
transférée
117.
Pourêtreainsiprotégée,l’odeurdevradoncavoirl’attributd’unemarque,
c’est-à-diredistinguer.L’odeurn’aurapasàêtrenouvelleoucomplexe:elle
devrasimplementdistinguerouêtreadaptéeàdistinguerlesproduitset
servicesd’unepersonnedeceuxdesautres
118.
Maisilyodeuretodeur
119.Àprimeabord,seraientdoncainsiexcluespour
absencedecaractèredistinctif
120lesodeursquisontcommunesàune
industrieouàunproduit
121ou,encore,quisontnaturellementcellesdu
117L’éthiquedel’utilisationdesodeurspourattirerlechalandetsusciterl’achatdemeureun
sujetàexplorer.VoirLeeB.BURGUNDER,«TrademarkProtectionofSmells:Senseor
Nonsense»,(1991),29AmericanBusinessLawJournal459,àlapage480.
118EtnonàtitredegadgetcommeDidierCONRADetal.,Poupéedebronze,sérieLes
innommables(Bruxelles,Dargaud,1998)dontl’autocollantdepromotionselisait«Cetalbum
pue!9casesenodorama»,lefilmPolyester(1981)deJohnWaters[filmedinOdorama–
SmellingIsBelievingoùunecarteàgratterétaitremiseauspectateuravecinstructionsde
gratterl’undes10pointsdecelle-cipourdégager,aumomentapproprié,uneodeur
correspondantàuneséquencedufilm]ouleséchantillonsscratch-n-sniffdesmagazinesde
mode.
119Certainsdistinguententrelesprimaryscentmarkslorsquelesodeursconstituentlaraison
principaledel’achat(parfumsetdésodorisants),secondaryscentmarkslorsquelesodeurs
neconstituentpaslafonctionpremièreduproduitmaisfontquandmêmepartieintégrante
duproduit(savon)etlesuniquescentmarksoùl’odeurn’aaucunrapportavecleproduit
(muguetpourdescrayonsoudel’eauminérale).VoirJaneM.HAMMERSLEY,«TheSmellof
Success:TradeDressProtectionforScentMarks»(1998),2MarquetteIntellectualProperty
LawReview105,auxpages124-126etBettinaELIAS,«DoScentsReallySignifySource–An
ArgumentAgainstTrademarkProtectionforFragrances»(1992),82TrademarkReporter475,
auxpages495-505.VoirgénéralementEdmondROUDNITSKA,Leparfum,5
ièmeéd.,collection
Quesais-je?(Paris,PUF,1996).
120L’article10LdMprévoitque«Siunemarque,enraisond’unepratiquecommerciale
ordinaireetauthentique,devientreconnueauCanadacommedésignantlegenre,la
qualité,laquantité,ladestination,lavaleur,lelieud’origineouladatedeproductionde
marchandisesouservices,nulnepeutl’adoptercommemarquedecommerceenliaison
aveccesmarchandisesouservicesouautresdelamêmecatégoriegénérale,oul’employer
d’unemanièresusceptibled’induireenerreur,etnulnepeutainsiadopterouemployerune
marquedontlaressemblanceaveclamarqueenquestionesttellequ’onpourrait
vraisemblablementlesconfondre».
121Àtitreillustratifducaractèregénériquedecertainesutilisationsd’odeuronsongeraau
citronpourlesnettoyeursménagersoulepinpourlesdésinfectants,d’autantplusquede
tellesodeursvisentsouventàmasquerlesodeurschimiquesdésagréablesdel’ingrédient
actifduproduit.VoirainsiLeeB.BURGUNDER,«TrademarkProtectionofSmells:Senseor
Nonsense»,(1991),29AmericanBusinessLawJournal459,auxpages468-469;IverP.COOPER,
«TrademarkAspectsofPharmaceuticalProductDesign»(1980),70TrademarkReporter1,àla
page9;«FragranceTrademarksinItaly»(September1998),2Horizon–ItalianandEUlaw
(Turin,JacobaccieParini,1998)4,àlapage5.
39
produit122.Delamêmefaçon,sil’odeurn’estquefonctionnelle,ellene
devraitpasêtreenregistrée
123:ilenseraitainsipourl’odeurmêmed’un
parfum
124.Sil’odeurn’aqu’unaspectsecondaire,l’odeurpourraitêtre
enregistrée
125.Enfin,sil’odeurn’aaucunrapportavecleproduit126–et,
présumément,qu’ellen’estpasdéjàemployée–elledevraitpouvoirêtre
protégée
127.
Commentenvisagerlademanded’enregistrement?S’agissantd’une
marqueautrequenominale,undessindevraaccompagnerlademandede
mêmequ’unedescriptiondeceenquoiconsistelamarque
128.
122Parexemple,decuirpourdessouliersouunattaché-casedecuir,defraisepourun
breuvageàlafraise.
123Ceseraitlecaspourl’odeurd’unparfumouundésodorisantdontl’odeurest
l’élément/fonctionessentiel:RemingtonRandCorp.c.PhilipsElectronicsN.V[SHAVERHEAD]
(1995),64C.P.R.(3d)467,191N.R.204,[1995]A.C.F.1660(C.A.F.)lejugeMacGuiganaux
paragraphes18-21.Qu’enserait-iltoutefoisd’unpapiermouchoirfortementimprégnéd’une
odeurdementholoud’eucalyptusetdestinéàceuxquiontlerhume?
124«Itshouldbenotedthatwearenottalkinghereabouttheregistrabilityofscentsor
fragrancesofproductswhicharenotedforthesefeatures,suchasperfumes,colognesor
scentedhouseholdproducts.Noritisacaseinvolvingthedescriptivenessofaterminvolving
thequestionofdescriptivenessofatermwhichidentifiesaparticularfragranceofaproduct.
Insuchcases,ithasbeenheldthatatermisunregistrable[…]ifitmerelydescribesanodoror
othersignificantfeatureoftheproduct»Clarke(Re),(1990),17U.S.P.Q.(2d)1238(T.T.A.B.),le
membreSimms,àlapage1239,note4.VoiraussiLeeB.BURGUNDER,«TrademarkProtection
ofSmells:SenseorNonsense»,(1991),29AmericanBusinessLawJournal459,àlapage479:
«Inthisway,noperfumesmellshouldbecapableoftrademarkprotectionevenwitha
significantshowingofsecondarymeaning.Byanalogy,perfumesmellsshouldbetreatedno
differentlythangenericmarks».
125Sousréservedelapratiquedansl’industrie,cepourraitêtrelecasd’unsavonàl’odeurde
brûlé:cetteodeurfaitpartieduproduitmaisn’enestpasunepartienécessaire.Parun
habileeffortdepublicitéonpeutconcevoirqu’unetelleodeurpuisseêtreappeléeà
distinguerleproduit.Encecastoutefois,ilfaudrasedéfierd’unpossible«reversegenericide
[if]theconsumersmayidentifythesmellbytheproduct»plutôtquel’inverse:LeeB.
BURGUNDER,«TrademarkProtectionofSmells:SenseorNonsense»,(1991),29American
BusinessLawJournal459,àlapage470.Ilestprobablequel’odeurcaractéristiquedusavon
IVORYauraitunetellevaleurdemarque.
126Clarke(Re)[SCENTEDYARN](1990),17U.S.P.Q.(2d)1238(T.T.A.B.),lemembreSimmsaux
pages1239-1240:«Uponcarefulreviewofthisrecord,webelievethattheapplicanthas
demonstratedthatthescentedfragrancedoesfunctionasatrademarkforherthreadand
embroidery.Underthecircumstancesofthiscase,weseenoreasonwhyafragranceisnot
capableofservingasatrademarktoidentityanddistinguishcertaintypeofproduct[…]the
fragranceisnotaninherentattributeornaturalcharacteristicofapplicant’sgoodsbutitis
ratherafeaturesuppliedbyapplicant».
127L’odeurcaractéristiquedelagommeBAZOOKAoucelled’unmarteauàl’odeurde
chocolatpourraitillustrercepoint.Parcontre,cetenregistrementanglaispouruneodeurde
roseàl’égarddepneusetcesdemandesaméricainespouruneodeurdebubblegumpour
del’huileàmoteursonttroublants….
128Rappelonsquel’alinéa30h)LdMprévoitquelademanded’enregistrementrenferme
«saufsilademandenevisequel’enregistrementd’unmotoudemotsnondécritsenune
40
LascienceayantévoluédepuisLaGrenouilledeSuskind
129etlesparfumeurs
duXVIIIesiècle
130,uneodeurpeutmaintenantêtreprécisément131décriteet
graphiquementreprésentée.
Commentdécrirelamarque?Probablementparlacombinaisond’une
descriptiondelamarquesuivantl’uneoul’autreméthodesd’analyse
sensorielleetdemétrologiesensorielle.
L’analysesensorielle(c’est-à-direl’examendespropriétésorganoleptiquesde
l’odeursurlesorganesdessens)permetcettedescription,parlerecoursàun
vocabulairestandardisédedescripteurs
132.«Lorsqu’ontentederemémorer
uneodeur,c’estl’imagedecequisentquinousvientd’abordàl’esprit»
133.
formeparticulière,undessindelamarquedecommerce,ainsiquelenombre,quipeutêtre
prescrit,dereprésentationsexactesdecettemarque»,dessindontlaréalisationobéitaux
critèresénoncésparl’article25duRèglement.Lecaséchéant,leregistrairepeut,envertu
del’alinéa29c)duRèglement,requérirlaproductiond’unspécimendémontrantlafaçon
dontlamarqueestemployée.
129PatrickSÜSKIND,Leparfum–Histoired’unmeurtrier(Paris,Fayard,1986),traduction
BernardLortholary.
130GhislainePILLIVUYT,TheArtofPerfumeinthe18thCentury(Paris,Labibliothèquedesarts,
1986).
131Ilseraitsansdouteplusprécisdedirequ’uneodeurpeutmaintenantêtreplus
précisémentdécrite.Eneffet,ilrestetoujoursunegrandepartdesubjectivitédansune
analysesensorielle,surtoutlorsqu’ils’agitdessenschimiquesquesontl’odoratetlegoûtpar
rapportauxsensmécaniquesquesontlavue,letoucheretl’ouïe:PierreBRESSE,«Propriété
intellectuelledescréationssensorielles:l’apportdelamétrologieetdel’analysesensorielle
pourdéfendrelesdroitsducréateur»(février1997),30Bulletindel’Associationdesamisdu
Centred’étudesinternationalesdelapropriétéindustrielle13,auxpages13-14.Onn’oubliera
pasquelaperceptiondesodeursvariebeaucoupd’unenvironnementàl’autre,tout
commed’unindividuàl’autre:voirMichelleDUBUC,L’odorat(Montréal,Sociétépourla
promotiondelascienceetdelatechnologie,ministèredel’Enseignementsupérieuretdela
ScienceduQuébec,1992),auxpages4-13;TerryENGEN,«RememberingOdorsandTheir
Names»(Septembre-octobre1987),AmericanScientist497;BoydGIBBONS«TheIntimate
SenseofSmell»(septembre1986),180NationalGeographic360,«TheSmellSurvey–Sniffing
OuttheSenseofSmell»(Mars1996),190NationalGeographic134;CathyNEWMANetal.,
«Perfume,theEssenceofIllusion»(octobre1998),194-4NationalGeographic96.
132DebrettLYONS,«Sounds,SmellsandSigns»[1994]EuropeanIntellectualPropertyReport540
etMarietteJULIEN,L’imagepublicitairedesparfums–Communicationolfactive(Montréal,
L’Harmattan,1997),troisièmepartie–Lalectureolfactive,pp.195-219;VoiraussiPierre
BRESSE,«Propriétéintellectuelledescréationssensorielles:l’apportdelamétrologieetde
l’analysesensoriellepourdéfendrelesdroitsducréateur»(février1997),30Bulletinde
l’AssociationdesamisduCentred’étudesinternationalesdelapropriétéindustrielle13,àla
page18;PierreBREESE,Propriétéintellectuelledescréationssensorielles,au¶12,URL
http://www.breese.fr/guide/htm/bibliographie/parfum1.htm(siteconsultéle19990401);
JamesE.HAWES,«FragrancesasTrademarks»(1989),79TrademarkReporter134,auxpages
145-146.
133MichelleDUBUC,L’odorat(Montréal,Sociétépourlapromotiondelascienceetdela
technologie,ministèredel’EnseignementsupérieuretdelaScienceduQuébec,1992),àla
41
L’aspectsubjectif134decesévaluationsparun«nez»,toutexpertqu’ilsoit,
devraitêtrecomplétéparuneanalyseplusobjectivedescomposantesde
l’odeur,neserait-cequepourfinsdefournirun«dessin»delareprésentation
delamarque.
Àcetégard,diversesméthodesd’analysetelleslachromotographiedesgaz
oudesliquidessontdisponiblespourréaliservisuellement,par
chromatogrammeetaromogramme,leprofild’uneodeurparticulière;pour
identifierchimiquementlescomposantesactivesdel’odeur,onaurarecours
àlaspectrométriedesmasses,larésonancenucléaireoulaspectroscopie
infrarougeouultraviolet
135.Ons’endoute,danslecasd’odeurscomplexes
artificiellementcréées,lestitulaireshésiteraientàdévoilertropprécisémentà
tousleurprécieuseformule
136.
Encequiatraitàlapreuvedelaviolationd’unetellemarque
137,ilrisque,on
s’endouted’yavoird’intéressantesbataillesd’expert
138,neserait-cequepar
l’évolutionrapidedestechniquesqueparlecaractèretoujourssubjectifdela
perceptiond’uneodeur.
6.SAVEURS
«Endégustantcettetarteexquise,vouscomprendrezpourquoilessœursTatin
page8.«Denouveau,ilfermalesyeux.Lessenteursdujardinl’assaillirent,nettesetbien
dessinéescommelesbandescoloréed’unarc-en-ciel»:PatrickSÜSKIND,Leparfum(Paris,
Fayard,1986),àlapage208.VoirégalementROUDNITSKA,Leparfum,5
ièmeéd.,collection
Quesais-je?(Paris,PUF,1996)àlapage18.
134JamesE.HAWES,«FragrancesasTrademarks»(1989),79TrademarkReporter134,àla
page138.
135EranPICHERSKY,«L’ingénierieduparfumdesfleurs»(1999),187Biofuturpp.32-36;Nicolas
GODINOT,Perceptionetcatégorisationdesodeursparl’homme(1994)URLhttp://olfac.univ-
lyon1.fr/~godinot/dea.htm(siteconsultéle19990401);MarietteJULIEN,L’imagepublicitaire
desparfums–Communicationolfactive(Montréal,L’Harmattan,1997),troisièmepartie–La
lectureolfactive,pp.131-219;GillesSICARDetal.,«Desreprésentationsdel’espaceolfactif:
desrécepteursàlaperception»(1997),24Intellectica85aussidisponibleàURL
http://olfac.univ-lyon1.fr/~godinot/intellec.htm(siteconsultéle19990401).
136JamesE.HAWES,«FragrancesasTrademarks»(1989),79TrademarkReporter134,aux
pages135-137.
137Commepourlecontentieuxdesscentalike,cesimitationsbonmarchédeparfums
célèbres.
138SaxonyProducts,Inc.c.Guerlain,Inc.[FRAGRANCES/SHALIMAR](1973),176U.S.P.Q.97
(C.D.Ca.);mod.(1975),185U.S.P.Q.477(C.A.9ecir.),lejugeJamesonauxpages477-478et
479:«Basedonananalysisofodorcomponents,lastingqualityandactualcharacterofthe
odor,thereportsconcludedthattheFragranceSwasnotonlyunlikeSHALIMARfromthe
standpointofchemicalcompositionbutalsointermsoffragranceandlastingquality».Voir
égalementSherrelPerfumers,Inc.c.Revlon,Inc.[EQUIVALENTTOCHANEL](1980),483F.
Supp.188,205U.S.P.Q.250(S.D.N.Y),lejugeSweetauxpages254-255.
42
restèrentdemoiselles.Ellesétaientdéjàauseptièmeciel.
Passitartes,lessœursTatin»
-DanielPINARD,Pinardises(1994)
L’enregistrementdessaveurs
139àtitredemarquesdecommerce140s’est
surtoutposéauniveauthéoriqueet,sousréserved’unedéfinitionde«marque
decommerce»,obéiraitsansdouteauxmêmescritèresqueceux
s’appliquantauxautrestypesdemarques,qu’ellessoienttraditionnellesou
non.
Lapremièredifficultéenseraitsansdouteunepratique,savoirladescription
delamarqueelle-mêmesurunebaseobjective
141.«Enfait,pourchacune
dessaveurs,nousmanifestonsdesperceptionsdifférentes,individuelles.
Chacund’entrenousestensomme,gustativement«daltonien»pourun
certainnombredesaveursparticulières»
142.Deplus,outredesfacteurs
subjectifsd’appréciationindividuelle,desfacteursextérieurspeuvententrer
enlignedecomptedansl’appréciationgustative
143.
139Onpeutsedemandercequegoûtentvraimentlessuper-sandwichesdeDagwood
Bumstead,lemarideBlondiedanslecomicstripéponymedeChicYoung!
140Etnonpasdelaprotectiondesrecettes:voirPOLLACK(Malla),«IntellectualPropertyfor
theCreativeChef,orHowtoCopyrightaCake:AModestProposal»(1991),12CardozoLaw
Review1477ouNoraMOUT-BOUWMAN,«ProtectionofCulinaryRecipesbyCopyright,Trade
MarkandDesignCopyrightLaw»[1988]10EuropeanIntellectualPropertyReport234.
141PierreMICLETTE,«Particulierscesarômes»(1998),7-4ActionCanadaFrance,pp.16-17,àla
page16:«Lepremierproblèmeauquelnoussommesconfrontésenvendantdesarômes
c’estdedécrirecequenousgoûtonsetdepouvoiréchangerlesperceptionsautantentre
nousqu’avecnosclients.Çasembleabsurde,maisvousêtes-vousdéjàattardésàlafaçon
dontvousdécrivezcequevousdégustez?Personnen’utiliselesmêmestermespuisqu’il
n’existepasvraimentdeconventionpouraiderladescriptiondesgoûts».
142FabienGRUHIER,«Millemillionsdepapilles»(1997),36QuébecScience15,àlapage17;
URLhttp://www.cybersciences.com/cyber/4.0/oct97/papilles.htm(siteconsultéle19990401).
Deplus,àlapage15,cemêmeauteurévoqueladifficiledissociationdessensations
gustativesetolfactivesdanslestermessuivants:«Commelaboucheest–plusquelenez–
sensibleauxodeurs,nousmélangeonsfacilementperceptionsolfactivesetperceptions
gustatives.D’ailleurs,s’ilesttoujourspossibledepercevoirisolémentlesodeurs(parlenez,en
fermantlabouche),l’inverseestimpossible:onnepeutpas,normalement,éliminerles
odeursdecequel’onmange».Onpeutprendrepourexemplelepoivre,unproduit
parfaitementinsipidedontl’intérêtculinairerésideplutôtdanssonodeur!Voirégalement
HervéTHIS,«Savantecuisine»(1997),36QuébecScience,pp.18-21.
143«Aflavor’ssubjectivityderivesprincipallyfromitscomplexity.Flavorsconsistofthree
elements:aroma,taste(sweet,acid,bitter,orsaline),andfeeling.Numerousfactors
influencetasteacuity,amongthemage,disease,and,forcertaintastes,temperature.In
addition,one’stasteperceptionvarieswithpractice,increasingthesubjectivityofthis
sense»:NancyL.CLARKE,«IssuesintheFederalRegistrationofFlavorsasTrademarksfor
Pharmaceuticals»(1993),1UniversityofIllinoisLawReview105,àlapage131.Pourune
descriptionduprocessusgustatifdanslecontexted’uneévaluationsensorielle,voirNancyL.
DeVORE,«SensoryPhysiology»,dansReadingsandConference(Corvallis,OregonState
43
Enfin,restelaquestiondelafonctionnalité.Lasaveurfait-ellepartiedu
produit
144?Est-ellesirépanduedansl’industriequ’ellenesauraitêtre
distinctive
145?Ou,encore,sonutilisationest-ellenécessaireauproduit?Par
exemple,danslecasdesproduitspharmaceutiques,l’utilisationdesaveurs
146
vised’abordàmasquerungoûtsouventdésagréable(ou,même,une
absencedegoût),auneffetplaceboouencoreagitenpartiecomme
excipient
147.
Cetaspectsubjectifpourrarendredifficile,soumettentcertains
148,une
descriptionadéquate/objectivedelamarque.C’estlàunaspectquine
devraittoutefoispasrebuter.Eneffet,toutcommeiln’estpasnécessairede
décrireavecprécisionlateintedecouleurquel’onveutprotéger,ilne
devraitpasyavoirderaisondedemanderpluspouruneodeurouune
saveur.Deplus,lesavancéesdelascience(bio-ingénierie,neuroscience,
neurobiologiesensorielle,etc.)fontmaintenantensortequel’onpeutplus
exactement/objectivementdécrireunesaveur
149.
University,1996),URL(àjourau1997-08-29)http://osu.orst.edu/foo-
resource/sensory/nancy.html(siteconsultéle19990401).
144Parexemple,lamenthepourdesbonbonsàlamentheouencorel’unedesfameuses31
FLAVORSdeBaskin-RobbinsInternationalCompanypoursacrèmeglacée!
145Parexemple,lamenthepourlapâtedentifrice.146NancyL.CLARKE,«IssuesintheFederalRegistrationofFlavorsasTrademarksfor
Pharmaceuticals»(1993),1UniversityofIllinoisLawReview105,àlapage127.
147«Respondenthasnoexclusiverighttotheuseofitsformula.Chocolateisusedasan
ingredient,notaloneforthepurposeofimpartingadistinctivecolor,butforthepurposeof
alsomakingthepreparationpeculiaryagreabletothepalate,tosaynothingofitseffectasa
suspendingmedium.Whileitisnotamedicinalelementinthepreparation,itservesa
substantialanddesirableuse,whichpreventsitfrombeingamerematterofdress.Itdoesnot
merelyservetheincidentaluseofidentifyingtherespondent’spreparation[…]anditis
doubtfulwhetheritshallbecallednonessential»:WilliamRWarner&Co.c.EliLilly&Co.
[COCO-QUININE/QUIN-COCO](1924),265U.S.526(S.C.),lejugeSutherlandàlapage531.
VoirégalementSmithKline&FrenchLaboratoriesc.Broder[DEXEDRINE](1959),125U.S.P.Q.
299(S.D.Texas),lejugeConnallyenregarddemédicamentsauxodeuretgoûtdecerise.
148«Unfortunately,whiletastecanbedescribedobjectively,flavorcannot.Forflavorisa
productofbothtasteandodor,andodorcannot,asyet,bedescribedobjectivelyinsome
universallyacceptedmanner[…]Forpracticalreasons,savorsandodorsarestilldescribed
mainlybyanalogy(a »cherry »flavor,a »honey-suckle »odor),anditisdebatablewhether
thesehighlysubjectivecomparisonsofferan »adequatedescription »ofthedistinctiveflavor
orfragranceinquestion»:IverP.COOPER,«TrademarkAspectsofPharmaceuticalProduct
Design»(1980),70TrademarkReporter1,àlapage6.VoiraussiNancyL.CLARKE,«Issuesin
theFederalRegistrationofFlavorsasTrademarksforPharmaceuticals»(1993),1Universityof
IllinoisLawReview105,àlapage131.
149VoirainsiGailVanceCIVILLEetal.,AromaandFlavorLexiconforSensoryEvaluation:
Terms,Definitions,References,andExamples,ASTMDataSeriesNo66(WestConshocken,
ASTM,1996);R.C.HOOTMAN(dir.),ManualonDescriptiveAnalysisTestingforSensory
Evaluation(WestConshocken,ASTM,1992).Voirégalementl’incontournableMaynardA.
AMERINEetal.,PrinciplesofSensoryEvaluationofFood(NewYork,NewYorkAcademicPress,
44
Enfin,onpeutégalementsedemandersiune«saveur»peutvraimentfaire
l’objetd’unemploi
150pourdistinguerunproduitdanslamesureoù,dansla
normedeschoses,c’estaprèsletransfertdepropriétéqueleproduitpourrait
êtregoûté
151.
7.HOLOGRAMMES
«YoushouldknowI’mahologramandcan’tbebent,spindled,ormutilated,
sodon’tbothertrying.»
-RobertPICARDO(TheDoctor),StarTrekVoyager
http://www.dalywav.com/s.html(April7)
Unhologrammec’estunephotographie
152entroisdimensionsobtenuegrâce
àlalumièrelaseretdonnantl’impressiondurelief
153.Latechniqueenest
généralementuned’enregistrementsurémulsionphotosensibled’uneimage
1965)ainsiquelavolumineusebibliographieduSensoryEvaluation(1998)delafaculté
ScienceofFoodsdel’universitédel’OrégonURLhttp://osu.orst.edu/food-
resource/sensory/sensory_ref.html(siteconsultéle19990401).
150Ausensduparagraphe4(1)LdM.151«Itisunlikely,forexample,thattastewouldeveroperateasatrademarkbecauseitwould
onlybeexperiencedafterthegoodshadceasedtobeinthecourseoftrade.Inotherwords,
therewouldbenopoint-of-saleexposureofthemark»:DebrettLYONS,«Sounds,Smellsand
Signs»[1994]EuropeanIntellectualPropertyReport540,àlapage540.
152Définitionquinecadreraitprobablementpas,strictosensu,aveccelledonnéeparl’article
2delaLoisurledroitd’auteur,savoir«‘photographie’.Ysontassimiléeslesphotolithographies
ettouteœuvreexpriméeparunprocédéanalogueàlaphotographie».Rienn’empêcherait
toutefoisd’yvoirlàuneœuvreartistiqueausensdelamêmeloi.
153Ouencore«Typedephotographierenfermantdesdonnéessurl’intensitéetlaphasedela
lumièreréfléchieparunobjet.Lorsqueilluminéaumêmeanglequepourl’expositionde
l’objetavecdelalumièresuffisammentcohérente,unhologrammeproduituntraind’ondes
diffractéesd’amplitudeetderépartitiondephasesidentiquesàcellesdelalumièreréfléchie
parl’objetlui-même,d’oùcréationd’uneimagetridimensionnellequel’onpeutobserveret
photographier»:ÉricBOSCO(dir),Holostar–Atelierd’holographieducollègeDe
MaisonneuveURLhttp://holostar.cmaisonneuve.qc.ca/(siteconsultéle19990401).Voir
égalementPaulD.BAREFOOT,Holophile,Inc.URLhttp://www.holophile.com/about.htm(site
consultéle19990401);RudieBERKHOUT,«UsingHOESintheHolographicImageMaking
Process»(1996),2652SpieProceedingSeries-PracticalHolographyX,pp.204-212;URL
http://rudieberkhout.home.mindspring.com/(SPIE)UsingHOE’stomakeholograms.htm(site
consultéle19990401);Groupederecherchesenartsmédiatiques–UniversitéduQuébecà
Montréal,Dictionnairedesartsmédiatiques(1996)URL
http://www.comm.uqam.ca/~GRAM/frames/termA.html(siteconsultéle19990401);
ChristopherOUTWATERetal.,«PracticalHolography»(1998-02-23);URL
http://www.shadow.net/~holodi/holobook.htm(siteconsultéle19990401);SybilPARKER(dir.),
McGrawHillEncyclopediaofPhysics,2
ièmeéd.(NewYork,McGraw-Hill,1991),auxpages546-
553.
45
d’unobjetrenfermantdel’informationsurl’amplitude,lalongueurd’ondeet
laphasedelalumièreréfléchieparcetobjet,d’oùcréationd’uneimage
tridimensionnelledel’objet.
Quelquesdemandesvisantl’enregistrementdemarquesdecommerce
constituéesd’hologrammesontdéjàétéproduitesauprèsduregistraire
canadiendesmarquesdecommerce
154:aucunen’aencoreétéadmiseà
publication.
Eneffet,lapositiondeprincipeadoptéeparleBureaudesmarquesde
commercesembleêtreàl’effetqu’unhologrammeconstitueraitplusieurs
marquesplutôtqu’uneseule
155.Or,quoiquecertainestechniquesfont
référenceàl’enregistrementdeplusieursimages
156,ils’agiragénéralement
d’uneseuleimage
157.
Ajoutonsque,plusparticulièrementdanslecasdeshologrammes,ilconvient
des’assurerqueceux-ciserventàtitredemarquedecommerce(c’est-à-
direàdistinguerlesmarchandisesouservicesd’unepersonnedeceuxdes
autres)etnonautrement,àtitrededécorationoudemesuredesécurité
anti-contrefaçon
158.
154TRIANGLES,objetdelademandeTMO835297deSmithKlineBeechamInc.visantdes
produitsd’hygiènebuccale;BUTTERFLIESROSESetFISH/CORAL,objetdesdemandesTMO
1002075et1002079deJeanneLottie’sFashionIncorporatedpourdessacsàmain.
155Article24duRèglement.Voirégalementlesecondrapportd’examendu1999-01-29dans
lecadredelademandeTMO835927:«[…]Theofficemaintainsthattheapplicationasit
currentlystandsisnotlimitedtoasingletrademarkbutratherappearstocoveramultiplicity
oftrademarksinthatthereisnodefinedshapetothemarks».Undossieràsuivre!
156C’estlecasnotammentdel’hologrammeMultiplex:ChristopherOUTWATERetal.,
«PracticalHolography»(1998-02-23),URL
http://www.shadow.net/~holodi/chap5.htm#MultipexHolograms(siteconsultéle19990401).
Ceseraitégalementlecaspourleshologrammesàcanauxmultiples.Sontévidemmentici
exclusleshologrammesacoustiques.
157Celapourracependantcréerunedifficultépratiquequantàlafournituredela
reproductiongraphique(oudessin)delamarquequerequiertl’alinéa30h)delaLdMet
l’article27duRèglement.Silerequérantfournitdiversesvuesdel’hologramme,ilpourraalors
setrouverencontraventiondel’article26duRèglementquilimiteunedemande
d’enregistrementàuneseulemarque;parcontre,silerequérantneproduitqu’uneseulevue
deface,samarqueseraou«illisible»(àcausedel’absenced’anglederéfractiondela
lumière),soitnecorrespondrapasàlamarquetellequecommercialisée.Onpourras’inspirer
deladescriptiondecertainesmarqueshologrammesaméricaines:«Themarkconsistinthe
shapeofasoccerballpanelappliedtothegoods»pourlescartesdeTheUpperDeck
Company(enregistrement2177761):«themarkconsistsofanoblongshapedmetallicfoil
hologrampositionedwithinthebindermarginofthegoods»pourlescahiersàcartesde
RembrandtPhotoServices(enregistrement2143827).
158SharonCARR,«Technology’sAnti-CounterfeitingOffensive»(août1996),TrademarkWorld
19;«ChineseLabelstogetanewlookin1998–Datedholographiclabelsalertauthorities,
usertoconterfeitULmarks»(Winter1998),3-4OntheMarkURL
46
«He’sahologram.We’vegottohelphim.»
-RobertPICARDO(TheDoctor),StarTrekVoyager
http://www.stinsv.com/voy/holodoca.htm
8.CINÉTIQUES
«LeplusgrandPhénomènedelaNature,leplusmerveilleux,estle
Mouvement.»
-PierreMoreaudeMAUPERTUIS,EssaideCosmologie,1744
Quesesoitaucinéma
159,enregardantdesdessinsanimés160oudes
documentaires
161,ennaviguantsurleweb162ouenvoulantretrouverson
véhicule
163,lesmarquescinétiques(ouanimées)commencentàfaireleur
placedansl’identificationdeproduitsetservices
164.
Ellesconstituentuncroisemententrelesœuvrescinématographiquesetles
marques,laprotectionpardroitd’auteurnedevantpasexclurecellepar
marquedecommerce,lesréalitésétantdifférentes.
http://www.ul.com/about/otm/otmv3n4/dated.htm(siteconsultéle19990401);ErikHOFFER,
CGMSecuritySolutionsURLhttp://www.teamlogisticscorp.com/cgm10a.htm(siteconsultéle
19990401);«VEGETAwithHologram–TheOriginalandtheBest»;(sansdate)URL
http://www.podravka.com/en/vegeta/hologram/hologram.html(siteconsultéle19990401);
MarioXERRI,«HolographicLabelsDeterChineseCounterfeiters»(Summer1996),2-2Onthe
MarkURLhttp://www.ul.com/about/otm/otmv2n2/holo.htm(siteconsultéle19990401).Voir
égalementW.NIX,«TappingHolographicTechnologyToProtectTrademarks(1993),57
TrademarkWorld42.
159Séquenceintroductivede20thCenturyFoxFilmCorporation(enregistrementsUS1928424
et1928423),deBroadwayVideo,Inc.(enregistrementUS2092415),deColumbiaPictures
Industries,Inc.(enregistrementUS1975999)oudeTristarPictures,Inc.
160SéquenceaniméedeKERMITTHEFROGprésentantuneproductiondeJimHenson
Productions,Inc.(enregistrementUS1919310)oul’étoileenmouvementdeHanna-Barbera
Productions,Inc.(enregistrementUS1339596)
161LecasquedesoldatanimédeABCCableandInternationalBroadcast,Inc.pourses
servicesdeproductiondedocumentairestélévisuels(enregistrementUS2126551)
162LeNàl’arrièreduqueldesmétéoritesdéfilentdunavigateurdeNetscape
CommunicationsCorporation(enregistrementUS2077148)
163LeglobeterrestrequitournedessystèmeGPSdeGarminCorporation(enregistrementUS
2106424)
164LalittératurejuridiquesurlesujetestpauvreetonnoteraErikW.KAHNetal.,«Startingto
Register:MovingImageMarks»(1996-05-26),TheNationalLawJournalC-25etURL
http://test01.ljxextra.com/na.archive.html/96/05/121996_0513_1737_3.html(siteconsultéle
19990401);ErikW.KAHN,«Onthe‘Net,UnusualMarksGaininImportance(1998-10-19)The
NationalReporterC-13,URL
http://test01.ljextra.com/na.archive.html/98/10/1998_1012_69.html(siteconsultéle19990401).
47
Ellespourrontdoncêtreconsidéréessousl’angledel’œuvreartistique165ou
delamarquedecommerce
166,oudesdeux167.Ladescriptiond’unetelle
marquepourrasefaireavecdesmotsouencoreavecdesmotsetune
référenceàl’imageprincipale.Voiciquelquesexemplestirésduregistre
fédéralaméricain(imagesexclues):
NETSCAPE(enregistrementUS2077148)
Themarkconsistsofananimatedsequenceofimagesdepicting
thesilhouetteofaportionofaplanetwithanuppercaseletter »N »
straddlingtheplanetandaseriesofmeteoritespassingthroughthe
scene,allencompassedwithinasquareframe.Theanimated
sequenceisdisplayedduringoperationofthesoftware.[Cinq
dessins]
TRISTAR(enregistrementUS1981980)
Amovingimagebeginningwithaviewofskyandcloudsfollowed
byaflashoflightfromwhichawingedhorseemergedgalloping
forward.Thetheword‘TRISTAR’appearsoverthehorsewhichis
shownwithoutstretchedwings.[Undessin]
JIMHENSON(enregistrementUS1919310)
Themarkconsistsofananimatedsequencecommencingwitha
laser-likelightdroppingfromadarkbackgroundandmovingto
etchingouttheheadofthecharacterKermittheFrog(asshownin
thedrawing)whichrotatesfromaflatpositiontoafullfrontvertical
viewwithlightsparklingaroundtheperimeter,whichdissolvestothe
laserlightcrossingthebackgroundandetchingoutthemark »JIM
HENSONPRODUCTIONS »,allaccompaniedbysoundandmusic;The
stipplingisafeatureofthemark.[Undessin]
COLUMBIA(enregistrementUS1975999)
Themarkconsistsofamovingimageofaflashoflightfromwhich
raysoflightareemittedagainstabackgroundofskyandclouds.
165Avecuneduréedeprotectionlimitéeà50ansàcompterdelafindel’annéecivilede
confectiondel’œuvreoudelamortdel’auteur,suivantlaqualificationphotographique,
cinématographique,dramatiqueouartistiquedel’œuvre,(articles6-10LdA),réversion
possibleauxayantsdroits25ansaprèslamortdel’auteur(article14LdA)etrespectdes
droitsmoraux–incessibles–del’auteur(articles14.1,28.1et28.2LdA).
166Oùlesdroitsnaissentetsemaintiennentdeparl’emploi.167WilliamL.HAYHURST,«WhatIsaTrade-mark?TheDevelopmentofTrade-markLaw»,dans
Trade-marksLawofCanada,collectionHenderson(Toronto,Carswell,1993),pp.27-73,àla
page66;voiraussiHuguesG.RICHARD(dir.)etal.,RobicLegerCanadianCopyrightAct
Annotated(Toronto,Carswell,1993)au§5.9.2(miseàjour1997-4).
48
Thescenethenpansdownwardtoatorchbeingheldbyaladyon
apedestal.Theword »COLUMBIA »appearsacrossthetoprunning
throughthetorchandthenacircularrainbowappearsinthesky
encirclingthelady.[Undessin]
20
THCENTURYFOX(enregistrementUS1928423)
Thetrademarkisacomputergeneratedsequenceshowingthe
centralelementfromseveralanglesasthoughacameraismoving
aroundthestructure.Thedrawingrepresentsfour »stills »fromthe
sequence.[Quatredessins]
AuCanada,ilestprobablequeleBureaudesmarquesdecommerce
168
opposeraitàl’enregistrementd’unetellemarquelefaitqu’ils’agitnonpas
d’unemaisdeplusieursmarques
169.Dansl’étatactueldelaréglementation
etdelapolitiqueadministrative,l’enregistrementd’unemarquecinétique
devraitsansdoutes’envisagerparlebiaisdelaséquenceprincipale
(vraisemblablement,lafinale)del’animation.
9.NUMÉROSDETÉLÉPHONE
«Hello,NeilandBuzz.I’mtalkingtoyoubytelephonefromtheOvalRoomat
theWhiteHouse,
andthiscertainlyhastobethemosthistorictelephonecallevermade.»
-RichardNIXONs’adressantaupremierhommeàmarchersurlalune(1969-
07-20)
L’arrêtdelaSectiond’appeldelaCourfédéraleduCanadadansl’affaire
PizzaPizza
170areconnuledroitàl’enregistrement,enliaisonavecdelapizza
etdesrestaurants,d’uneséquencenumériqueàtitredemarquede
commercebienque,danslesfaits,cetteséquenceconstituaitégalementun
numérodetéléphonedel’entreprise.
168Entrevuetéléphoniqueinformelledu1999-03-31avecSuzanneCharette,directricedes
politiquesauBureaucanadiendesmarquesdecommerce.
169Article24duRèglement:«Unedemandedistincteestproduitepourl’enregistrementde
chaquemarquedecommerce».
170PizzaPizzaLtd.c.Canada(RegistrarofTradeMarks)[967-1111](1985),6C.I.P.R.229,7
C.P.R.(3d)428(C.F.);inf.(1989),26C.P.R.(3d)355,24C.I.P.R.152,[1989]3C.F.379,101N.R.
378,16A.C.W.S.(3d)24(C.A.F.),maintenantl’enregistrementTMA428709etautrement
commentéparMariePINSONNEAULT,«Votrenumérodetéléphoneest-ilenregistréàtitrede
marquedecommerce?L’affairePizzaPizzaLimited»(1990),2Lescahiersdepropriété
intellectuelle263.VoirégalementBellCanadac.PizzaPizzaLtd.(1993),[1993]2C.F.D-842,
[1993]A.C.F.379,48C.P.R.(3d)129(C.F.).
49
Unnumérodetéléphoneacertesunefonctiondecommunication,mais
cettefonctionestsansrapportaveclesproduitsetserviceseux-mêmes:
Àmonavis,bienqu’ilexistecertainementunélémentfonctionnel
danssonutilisationparl’appelante,c’est-à-direquepourpasserune
commandepartéléphonepourl’unquelconquedesproduitsde
l’appelante,lacombinaisonnumériquequiestlenumérode
téléphoneattribuéparleservicetéléphoniqueàl’appelantedoit
êtreutilisée,tellen’estpassonuniquefonction.Plutôt,elleest
complètementsansrapportaveclesmarchandiseselles-mêmes,ce
quineseraitpaslecas,parexemple,delapartienumérotéed’un
produitcorrespondantsimplementàunusagefonctionnel
171.[Les
italiquessontnôtres.]
Si,dansl’absolu,uneséquencenumériquequiestautrementunnumérode
téléphonepeutfairel’objetd’unenregistrement
172,iln’endemeurepas
moinsque,pourmaintenircetenregistrement,ilfaudraquelenumérode
téléphonesoit,danslesfaits,employéausensdelaLoisurlesmarquesde
commerce,c’est-à-direqu’ildistinguelesmarchandisesouservicesdeson
propriétairedeceuxdesautres
173.Ladistinctivitéresteradoncunequestion
defaitsetdépendrapourbeaucoupdelafaçondontletitulaireaura
montréouapposésamarque
174.
Onnoteraenfinquelemonopole
175conféréàuntelenregistrementn’estpas
absoluetserarestreintauxmarchandisesouservicesviséspar
l’enregistrement
176.
171PizzaPizzaLtd.c.Canada(RegistrarofTradeMarks)[967-1111](1985),6C.I.P.R.229,7
C.P.R.(3d)428(C.F.);inf.(1989),26C.P.R.(3d)355,24C.I.P.R.152,[1989]3C.F.379,101N.R.
378,16A.C.W.S.(3d)24(C.A.F.),lejugeUrieàlapage386.
172PhonenamesLimitedc.1-800-FlowersInc[1-800-FLOWERS],unedécisionrenduele
19981217parleregistraireanglaisdesmarquesdecommerce,demande1525943.
173Ilestutilederappelericique,danscetteaffairePizzaPizza,leregistraireintiméavaitadmis
que«inthemannerinwhichthenumericalcombination967-111isutilizedbyappellant,such
combinationappearsasaseparateanddistinctelement,whichstandsonitsown,and
createsanactualandsubstantialdistinctionbetweenappellantandothertradersand
betweenitsproductsandthoseofothers»[C.P.R.,àlapage358].
174UnitelCommunicationsInc.c.BellCanada[800-SERVICE](1995),[1995]T.M.O.B.76
(Comm.opp.)G.Partingtonaux¶11et25.
175Au1999-04-01,PizzaPizzaLimitedétaitportéeauregistredesmarquescommetitulairesde
33enregistrementsdemarquesdecommerceseterminantparlaséquence1111,dequatre
enregistrementsdemarquesseterminantparlaséquence3333etdedeuxenregistrements
demarquesseterminantparuneséquence444.Onpeutégalementsongerauxnumérosà
finale3030despizzeriasMIKESdeM-Corpinc.
176Sousréserveégalementdesconditionsdeserviceentrelepropriétairedelamarqueetla
compagniedetéléphonequiluiaattribuélenuméro.
50
IleniraitdoncdemêmedesVanitytelephonenumbers,cesnumérosde
téléphonesquiépellentunnomouunmotd’intérêt
177pourlepropriétairedu
numérodetéléphone
178etautrementlargementdécritscomme:
Vanitytelephonenumberscanincludeseveraltypesof
mnemonics:(1)numberthatcorrespondtothespellingofa
product,suchas »1-800-FLOWERS »;(2)numbersthatcorrespondto
lettersthatspellabusinessname,suchas »1-800-HOLIDAY »;(3)
numbersthatbeginwith »4″or »2″andendwithaproduct,service,
orbusinessname,suchas »1-800-4-TRAVEL, »and »1-800-2-GO-WEST »;
(4)numbersthatonlypartiallyspellaproductorcompanyname,
suchas »486-HAIR, » »239-ALARM, »or »222-CASH »;(5)numbersthatare
easilyremembered,suchas »1-800-8000″;and(6)numbersthatare
heavelymarketed,butotherwiselackdistinctiveness,suchas »1-800-
325-3535, »whichSheratonInnsmadeintoajingle
179.
Cesséquencesnumériquesoualphanumériquessontdoncprotégeablesà
titredemarquesdecommerce
180,toutcommedevraientd’ailleursl’êtreles
indicatifs
181desstationsderadiooudetélévision182.
177Lecourtagedecesnuméros«800»donnelieuàdelapublicitémêmeprèsdenous:voir
(mars-avril1999),National7«IncreaseYourCaseLoad!AdvertiseTheseNumbers1-800-
INJURED,1-800-BANKRUPT,1-800-CRIMINAL,1-800-DISABILITY,1-800-DIVORCE–Forfurther
informationonhowtoobtainexclusiveuseofthesenumbersinyourarea,pleasecall…»;voir
égalementYourtollfree800VanityTelephonenumberspecialist,URL
http://www.4800use.com/numlist.htm(siteconsultéle19990401);TollFreeNumbers.com,URL
www.tollfreenumbers.com(siteconsultéle19990401);Eighthundred,URL
http://www.eighthundred.com/index4.htm(siteconsultéle19990401);WhoSells800.com,URL
http://whosells800.com(siteconsultéle19990401).
178Plusprèsdenous,onpeutsongeraux98-ROBICet845-RUSH(respectivementlesnuméros
detéléphoneetdetélécopieurduCabinetd’agentsdebrevetsetdemarquesde
commerceRobic),au1-888-123MIKEdessystèmesdetélécommunicationdeClearnet
CommunicationsInc.,auENFORMEdescentresdeconditionnementdeNautilusPlusInc.,au
1-800-BLC-1846quirappellel’annéedefondationdelaBanquelaurentienne,àun
hypothétique1-800-PATENTSd’unserviced’aideauxinventeurs,au1-888-8888pourles
annoncesclasséesduJournaldeMontréaloumêmeauvénérable«526-9231lespetites
annoncesduMontréalMatinnecoûtentpascheretrapportentbien»!
179LisaD.DAME,«ConfusinglyDissimilarApplicationsofTrademarkLawtoVanityTelephone
Numbers»(1997),46CatholicUniversityLawReview1199,àlapage1246,note1;voiraussi
BrettA.AUGUST,«1-800-MISDIAL:USTrademarkLawandVanityPhoneNumbers»
(November/December1996),TrademarkWorld24.
180Toutcommelesont,parexemplelesjusV-8etlasauceA-1!181Qu’onneconfondrapasaveclesfréquences.VoirJ.ThomasMcCARTHY,McCarthyon
TrademarksandUnfairCompetition,4ièmeéd.(StPaul,WestGroup,1996),au§7:17(miseà
jour6de6/98).
182DanL.BURK,«TrademarksAlongtheInfobahn:AFirstLookattheEmergingLawof
Cybermarks»(1995),1RichmondJournalofLawandTechnology1,aux¶50-51,URL
http://www.urich.edu/~jolt/vlil/burk.html(siteconsultéle19990401):celas’adresseautantà
l’indicatifdelastation(CKOI,CHUMouCIEL),qu’àlafréquence(690AMou95,1MF),pourvu
qu’ilyaitutilisationàtitredemarqueetnonàtitred’adresse.Unmêmeargumentpeut
51
Onpeutégalementprésumerque,pourobtenirl’enregistrementd’untel
typedenuméros–alphabétiquesoualphanumériques-,unrequérant
devraitsedésister
183,lecaséchéant,dudroitàl’emploiexclusifdelapartie
nonenregistrable
184desamarque185.Lamarquenumériqueou
alphanumériqueestdoncprotégeableetcetteprotectiondevraêtre
assuréeenétudiantlamarquedanssonensemble(i.e.,sansladisséquer)
186,
entenantcomptedescritèresusuelsd’évaluationdelaconfusion
187etense
plaçantdanslapeaud’unconsommateurmoyenquiconnaîtlapremière
marquemaisenauneréminiscenceimparfaite
188.
Lesquestionsd’intérêtsesituentplutôtauniveaudel’usurpationdetelles
marques.Lajurisprudenceestabondanteencequiatraitauxempruntsde
numérosdetéléphonepard’anciensassociés,employésoufranchisésou
d’ailleursêtrefaitencequiatraitauxnomsdedomaines:FrançoisPAINCHAUD,«La
propriétéintellectuellesurl’Internet»,dansInternetetinforoute(Montréal,Institutcanadien,
1995),URLhttps://www.robic.ca,souspublication179(siteconsultéle19990401)etMarie-
HélèneDESCHAMPS-MARQUIS,«Lesnomsdedomaine:audelàdumystère»(1999),11-3Les
cahiersdepropriétéintellectuelle.
183Article35LdM.184Parexemple,nomdefamille,descriptionduproduitoudesonlieud’origine,nomdu
produitdansuneautrelangue:paragraphe12(1)LdM.Rappelonsquelaprohibitionde
l’alinéa12(1)b)quantaucaractèredescriptifn’estpaslimitéeàl’aspectgraphiquedela
marquedecommercemaisviseégalementsonaspectsonore:lesUpourYou,2pourTwoet
4pourForseraientdoncconsidérésdanslecadredel’examenquantàl’enregistrabilitéetla
nécessitéd’undésistement.
185L’effetpratiqued’undésistementestdepermettreàd’autrespersonnesdeseservirdece
pourquoiilyaeudésistement,d’oùpeut-êtreunmoinsgrandintérêtàl’enregistrementde
marquesdecommercedontlapartiealphabétiqueestdescriptive.Toutefois,danslecadre
del’évaluationdelaconfusionentreeuxmarques,ilfauttenircomptedel’ensembledes
marquesencause,ycomprislapartiepourlaquelleilyaeudésistement:Questor
CommercialInc.c.DiscoverServicesLtd.(1979),46C.P.R.(2d)58(C.F.),lejugeCattanachà
lapage19.
186Surl’appréciationglobale,voir,entreautres,Mr.SubmarineLtd.c.AmandistaInvestments
Ltd.[Mr.SUBMARINE](1986),11C.P.R.(3d)425,9C.I.P.R.164,6F.T.R.189,[1986]3C.F.F-33
(C.F.);inf.(1987),[1988]3C.F.91,16C.I.P.R.282,19C.P.R.(3d)3,81N.R.257(C.A.F.);Park
AvenueFurnitureCorp.c.Wickes/SimmonsBeddingLtd.[POSTURE-BEAUTY](1987),18C.P.R.
(3d)84(Comm.opp.);conf.(1989),25C.P.R.(3d)408,29F.T.R.264;inf.(1991),37C.P.R.(3d)
413,130N.R.223,[1991]3C.F.F-52(C.A.F.);MissUniverse,Inc.c.Bohna[MISSNUDEUNIVERSE]
(1991),36C.P.R.(3d)76(Comm.opp.);conf.(1992),[1992]3C.F.682,43C.P.R.(3d)462(C.F.);
inf.(1994),[1995]1C.F.614,58C.P.R.(3d)381,165N.R.35,[1994]F.C.A.D.3362-01(C.A.F.).
187Article6LdM.188«Theimperfectrecollectionoftheunwarrypurchaser»enseignelajurisprudence
canadiennedepuisl’affaireGeneralMotorsCorporationc.Bellows(1949),9FoxPat.78,10
C.P.R.101,[1950]1D.L.R.569,[1949]R.C.S.678(C.S.C.).
52
l’utilisationparunconcurrentd’unnumérodenatureàcréerdela
confusion
189.
Lesproblèmeslesplusintéressantsrestentsansdouteàvenir
190.Parexemple,
qu’enest-ild’unconcurrentquichoisitsonnumérodetéléphoneenfonction
delapropensiondesconsommateursàconfondrecertaineslettres(lalettre
«o»etlechiffre«0»ainsiquelalettre«I»pourlechiffre«1»),deserreurs
fréquentesd’épellation(lafinale«an»pourlafinale«en»,le«o»etle«e»de
operatoroulesdoubletsdeconsonnes),ouencoreutiliseuncoderégional
différentmaisaveclesmêmeschiffresqueceuxcorrespondantaunuméro
mnémotechniqueduconcurrent
191?Qu’enest-ilducaractèretropsouvent
189Voir,entreautres,etcertainementpasdefaçonexhaustive,auQuébeclesaffaires
PiscinesetabrisTempoinc.(Les)c.TempoFabinc.(1978),J.E.78-1023(C.S.Q.);LibrairieSte-
Thérèseinc.c.Papeterie-librairieSte-Thérèseinc.(1995),J.E.05-1899(C.S.Q.),lajugeJulien;
Paquinc.Fournier(1996),J.E.96-663(C.S.Q.),lejugeDaigle;ViaRouteinc.c.Zawahry(1997),
J.E.97-197(C.S.Q.),lajugeRayle;Associationcoopérativedestaxisdel’EstdeMontréalinc.
c.Harfouche(1997),L.P.J.97-0546,J.E.97-192,[1997]A.Q.2388(C.A.Q.);ClubVidéoÉclair
inc.c.9045-9835Québecinc.(1998),[1998]A.Q.1740(C.S.Q.)lejugeWalterset,ailleursau
Canada,BreuvageLuckyOneInc.c.L.B.G.DistributorsLtd.(1971),64C.P.R.226(C.d’É.),le
jugeNoël;CarnenSystemsCorporationc.BritishColumbiaTelephoneCo.(1983),74C.P.R.
(2d)48(B.C.S.C.),lejugeBouck;Goliger’sTravelLtd.c.GilwayMaritimesLtd.(1987),17C.P.R.
(3d)380(N.S.S.C.),lejugeHall;AllbramTaxiInc.c.Sandhu(1988),24C.P.R.(3d)334(O.D.Ct.),
lejugeWest;241PizzaLtd.c.872515OntarioInc.(1992),43C.P.R.(3d)527(C.d’O.–div.
gén.);Tel-E-ConnectSystemsLtd.c.ModulartelephoneInterfaceLtd.(1993),52C.P.R.(3d)
138(C.d’O.–div.gén.),lejugeMacDOnald.VoiraussiChristopherWADLOW,TheLawof
Passing-Off,2
ièmeéd.(Londres,Sweet&Maxwell,1995),aux§6.70à6.72.190DumoinsauCanadacar,auxÉtats-Unis,unedoctrinenombreusefaitdéjàétatd’un
corpusjudiciaireimportant:KeithA.BARRIT,« »Use »ofAnother’sTrademarkinVanityPhone
NumbersandInternetDomainNames(1998),4IntellectualPropertyToday,article1;URL
http://www.lawworks-iptoday.com/04-98/barritt.htm(siteconsultéle19990401);KeithA.
BARRIT,«FCCActsonTrademarkRightsinVanityNumbersinthe »888″and »877″Toll-free
Exchanges»,URLhttp://www.fr.co./piblis/fcctmvanity,html(siteconsultéle19990401);DanL.
BURK,«TrademarksAlongtheInfobahn:AFirstLookattheEmergingLawofCybermarks»
(1995),1RichmondJournalofLawandTechnology1,aux¶52-59,URL
http://www.urich.edu/~jolt/vlil/burk.html(siteconsultéle19990401);LisaD.DAME,
«ConfusinglyDissimilarApplicationsofTrademarkLawtoVanityTelephoneNumbers»(1997),
46CatholicUniversityLawReview1199;AnthonyL.FLETCHERetal.,«TheForty-thirdYearof
AdministrationoftheLanhamTrademarkActof1946»(1990),80TrademarkReporter591,aux
pages675-677;ElizabethA.HORKY«1-800-I-AM-VAIN:ShouldTelephoneMnemonicsBe
ProtectedAsTrademarks?»(1995),3JournalofIntellectualProperty213,URL
http://www.lawsch.uga.edu/~jipl/vol3/horky.html(siteconsultéle19990401);TerryAnnSMITH,
«TelephoneNumbersthatSpellGenericTerms:AProtectableTrademarkoranInvitationto
MonopolizeaMarket?»(1994),28UniversityofSanFranciscoLawReview1079.
191Onnoteainsi,paréquivalentsnumériques,1-800-HOLIDAYet1-800-H0LIDAY,INJURY-1et
INJURY-9
,1-800-GO-U-HAULet1-800-GO-U-HALL,YELLOWBOOKet1-800-YELLOWB[OOK],1-
900-BLUBOOKet1-800-BLUE
BOOK,772-ROOFet773-ROOF,CALL-LAWetLAW-CALL,
LAWYERSet1-800-LAWYERS,autantd’exemplesquedonnentLisaD.DAME,«Confusingly
DissimilarApplicationsofTrademarkLawtoVanityTelephoneNumbers»(1997),46Catholic
UniversityLawReview1199,àlapage1200,note5etElizabethA.HORKY«1-800-I-AM-VAIN:
53
descriptif192dunuméro/marque:l’ajoutd’unebrèvesérienumériquepermet-
ellequandmêmedeprétendreàdesdroitsprivatifs
193?Alternativement,une
distinctivitéinhérenteprésumémentfaiblefera-t-elleensortequedepetites
variationsàlacorrespondancenumériqueserontsuffisantespouréviter
contrefaçon
194?Et,biensûr,lamarquealphanumériqueounumériquea-t-
elleétéemployéeàtitredemarqueouautrement.
10.MARQUESTRIDIMENSIONNELLES
«Myviewisthat,properlypractised,designisnothingifnotacourageous
adventure.»
ArthurERICKSON,TheArchitectureofArthurErickson(1988)
L’apparenceextérieured’unproduit,sonhabillagedistinctif,peuvent,
indépendammentdequelqueenregistrement,êtreprotégéecontreles
tentativesdesubstitutionsautitredelaconcurrencedéloyaleetdudélitde
substitution(passingoff)
195etce,pourvuquecetteapparenceaitacquisune
ShouldTelephoneMnemonicsBeProtectedAsTrademarks?»(1995),3JournalofIntellectual
Property213,URLhttp://www.lawsch.uga.edu/~jipl/vol3/horky.html(siteconsultéle19990401)
aux¶35-50.Surlephénomènedes«typopirates»enmatièredenomsdedomaine,voir:Carl
S.KAPLAN«’TypoPirates’RunIntoTroubleWithCorporationsandCourts»(1999-04-23),The
NewYorkTimesURLhttp://www.nytimes.com/library/tech/99/04/cyber/vyberlaw/23law.html
(siteconsultéle19990501);RuthSINGLETON,«MorgantoLewistoBockius–Firm’sWebsite
playsMajorLeagueball»(19990419),TheNationalLawJournalA-23URL
http://test01.ljextra.com/na/archive.html/99/04/1999_0411_033.html(siteconsultéle
19990501).
192AnthonyL.FLETCHERetal.,«TheForty-thirdYearofAdministrationoftheLanham
TrademarkActof1946»(1990),80TrademarkReporter591,auxpages675-676etAnnSMITH,
«TelephoneNumbersthatSpellGenericTerms:AProtectableTrademarkoranInvitationto
MonopolizeaMarket?»(1994),28UniversityofSanFranciscoLawReview1079.
193L’intérêtdelaquestion,biensûr,relèvedeladéterminationd’uneusurpationenvertude
laLoisurlesmarquesdecommerceplutôtqueconstituantunactedeconcurrencedéloyale
ouparasitaire(telquecodifiéparl’article7LdMetgénéralementviséparl’article1457
C.c.Q.).
194«Finally,inthecontextofslightvariations,anychangeinthemnemonicshouldbeenough
todistinguishthemarks.Asnotedabove,anychangeinamnemonicisafunctionalchange
intheoperationofthetelephonethatwillbenoticedbytheconsumer.Clearlyanychange
inamnemonicwillbeachangeintheunderlyingtelephonenumber.Inordertopreventa
firmfrommonopolizingagroupofnumbersthroughtheluckofbeingthefirsttogeta
telephonenumber,slightvariationsshoulddistinguishthesecondmark»:ElizabethA.HORKY
«1-800-I-AM-VAIN:ShouldTelephoneMnemonicsBeProtectedAsTrademarks?»(1995),3
JournalofIntellectualProperty213,URLhttp://www.lawsch.uga.edu/~jipl/vol3/horky.html(site
consultéle19990401,aux¶77-78.
195Parexemple,etdefaçonnonexhaustive,SourcePerrierc.CanadaDryLtd.[BOUTEILLE
INDIANCLUB](1982),64C.P.R.(2d)116,36O.R.(2d)695(H.C.d’Ont.);IonaAppliancesInc.c.
HooverCanadaInc.[ASPIRATEURVROOMBROOM](1988),32C.P.R.(3d)304(H.C.Ont.);
DumontVins&SpiritueuxInc.c.CelliersduMondeInc.[BOUTEILLEDETYPEHOCKBLACHE
54
reconnaissancecertaineauyeuxdupublicdefaçonàidentifierunetelle
apparenceauproduitémanantd’unesourceparticulière
196.Unetelle
marquepeut-elletoutefoisêtreenregistrée?
Lesexigencesrelativesàl’enregistrabilitéd’unemarquedecommerceàtrois
dimensionsdépendentdelaquestiondesavoirsicettemarqueestviséepar
ladéfinitionstatutairede«signedistinctif(oudistinguishingguise)
197.
Silamarquedecommerceestunfaçonnementd’unemarchandise
198oude
soncontenant
199ouunmoded’envelopperoud’empaquetercette
marchandise
200,alorscettemarqueseraconsidéréecommerelevantdu
signedistinctif
201.
OPAQUE](1990),[1990]R.J.Q.556(C.S.Q.),désistementd’appel500-09-000100-909produitle
1990-08-17;Reckitt&ColmanProductsLtd.c.BordenInc.[JIFLEMONCONTAINER](1990),
[1990]1W.L.R.491,17I.P.R.1,[1990]1AllE.R.873,[1990]R.P.C.116(H.L.Angleterre);Ray
PlasticsLtd.c.DustbaneProductsLtd.[BALAIÀNEIGESNOWTROOPER](1990),33C.P.R.(3d)
219,75O.R.(2d)37(C.Ont.div.gén.);motifsadditionnelsà(1990),33C.P.R.(3d)219-237,47
C.P.C.(2d)280;conf.(1994),57C.P.R.(3d)474,74O.A.C.131(C.A.Ont.);(1995),62C.P.R.
(3d)247(C.Ont.div.gén.-dommages);KraftJacobsSuchard(Schweiz)A.G.c.Hagemeyer
CanadaInc.[TABLETTEDECHOCOLATTOBLERONE](1998),78C.P.R.(3d)464(C.d’O.div.
gén.).
196OxfordPendaflexCanadaLtd.c.KorrMarketingLtd.[DESKOFFICETRAY](1979),23O.R.
(2d)545,46C.P.R.(2d)191,97D.L.R.(3d)124(H.C.Ont.);conf.(1980),27O.R.(2d)760n,47
C.P.R.(2d)119n,107D.L.R.(3d)512n(C.A.Ont.);conf.(1982),[1982]1R.C.S.494,64C.P.R.
(2d)1,134D.L.R.(3d)271,41N.R.553,20C.C.L.T.113(C.S.C.).VoirprincipalementLouis
CARBONNEAU«Laconcurrencedéloyaleausecoursdelapropriétéintellectuelle»,dans
Développementsrécentsendroitdelapropriétéintellectuelle(1995),Servicedelaformation
permanenteduBarreauduQuébec(Cowansville,Blais,1995),auxpages239-292.Voiraussi
généralementR.ScottJOLLIFFE,«TheCommonLawDoctrineofPassingOFF»,dansTrade-
marksLawofCanada,collectionHenderson(Toronto,Carswell,1993),auchapitre8et
ChristopherWADLOW,TheLawofPassing-off,2
ièmeéd.(Londres,Sweet&Maxwell,1995),au
chapitre6.
197Article2LdM:«signedistinctif»Selonlecas:a)façonnementdemarchandisesoudeleurs
contenants;b)moded’envelopperouempaqueterdesmarchandises,dontlaprésentation
estemployéeparunepersonneafindedistinguer,oudefaçonàdistinguer,les
marchandisesfabriquées,vendues,donnéesàbailoulouéesoulesserviceslouésou
exécutés,parelle,desmarchandisesfabriquées,vendues,donnéesàbailoulouéesoudes
serviceslouésouexécutés,pard’autres.Ilestànoterquelaqualification«dontla
présentation…»serappportetantàl’alinéaa)qu’àl’alinéab):RegistrarofTradeMarksc.
BrewersAssociationofCanada(1978),[1979]1C.F.849,5B.L.R.155,94D.L.R.(3d)198,42
C.P.R.(2d)93(C.F.),lejugeCattanachàlapage96;inf.surunautrepoint(1982),[1982]2
C.F.622,132D.L.R.(3d)577,41N.R.470,62C.P.R.(2d)145(C.A.F.),
198LechocolatTOBLERONEdeKraftJacobsSuchard(Suisse)(enregistrementTMA164635).199L’emballagedechocolatTOBLERONEdeKraftJacobsSuchard(Suisse)(demandeTMO
832993)oulabouteilledejusd’orangeORANGEMAISONdeA.Lassondeinc.
(enregistrementTMA407013).
200«Themodeofwrappingacylindricalrollhavingahollowcontrolcore,accordingtowhich
therollissoenclosedinarectangularsheetofpaperhavingredbandsattwoopposite
edgesastodisposetheredbandsoverthewholeoftheflatannularendsoftherolland
55
Silesignedistinctifnecouvrepaslamarchandiseoulecontenantdansson
entiermaisseulementunepartiedeceux-ci,c’estquandmêmeparsigne
distinctifqu’ilfaudraprocéder
202.
Lemoded’emballageoud’empaquetagedesmarchandisesinclurait
203des
contenantsoudessupportsetceux-cipourraientbénéficierd’uneprotection
entantquesignedistinctif
204.LapolitiqueduBureaudesmarquesde
commerceestparailleursàl’effetquetoutcequifiguresurl’emballagefera
partiedusignedistinctif,àmoinsd’avoirétéspécifiquementexclu.
Siunemarquetombedanslechampdeladéfinitionde«signedistinctif»,son
propriétairen’ad’ailleurspasd’autrechoixquedel’enregistreràtitrede
signedistinctifplutôtqu’àtitredemarquedecommerce«ordinaire»
205.
Unedemanded’enregistrementpourunsignedistinctifn’esttoutefoispas
limitéeàl’un(façonnementoucontenant)oul’autre(emballage)mentionné
àladéfinitionstatutairedeceterme.Ilestadmisqu’unsignedistinctifpeut
inclurel’unetl’autredeceséléments
206,àchargetoutefoispourlerequérant
provideasubstantiallycylindricalpackageandflatendsofwhicharered»:enregistrement
UCA046595(aujourd’huiradié)pourlepapierhygéniéiqueFACELLEdeTheProcter&
GambleCompany.Ànepasconfondreaveclamarquequin’estappliquéqu’à
l’emballage:«thetrademarkconsistofatartandesignappliedtothepackagingforthe
applicant’swares»,enl’espècelesbiscuitsdeNabiscoLtd.(enregistrementTMA492729).
201Surlesujet,voirgénéralementHuguesG.RICHARD(dir.),LegerCanadianTrade-marksAct
Annotated(Toronto,Carswell,1984),sousl’article13(miseàjour12/98);voirégalementMary
CARDILLO«DistinguishingGuiseTradeMarksandTheirRelationshiptoCopyrightandIndustrial
Design»(1989),6CanadianIntellectualPropertyReview14.
202S’ilfallaitinterpréterladéfinitiondesignedistinctifcommeselimitantaufaçonnemnt
d’unemarchandiseoud’uncontenantdanssonentier,cela«permettraitàunrequérantde
contournerfacilementlesrestrictionsprévuesàl’article13delaLoi,carunrequérantpourrait
alorssupprimerundétailnégligeabledufaçonnemntdelamarchandiseensonentieret
obteniruneprotectionàl’égarddecesignecommeunemarquedecommerceordinaire»:
projetd’avisdepratiquedu1999-01-27duBureaudesmarquesdecommerce.
203Euégardàladéfinitionde«paquet»quedonnel’article2LdM.204SmithKline&FrenchCanadaLtd.c.Canada(RegistrarofTrade-marks)[No.1][LIGHT
GREENCOATING](1987),9F.T.R.127,12C.I.P.R.199,14C.P.R.(3d)432,[1987]2C.F.628(C.F.),
lejugeStrayeràlapage632.LademandeTMO462697quifaisaitl’objetdecetappel
décrivaitlesignedanslestermessuivants:[traduction]«lesignedistinctifconsisteenunfilm
vertpâlerecouvrantuncomprimébi-convexecommelemontreledessinlignéquantàla
couleurverte[…]».
205RegistrarofTradeMarksc.BrewersAssociationofCanada(1978),[1979]1C.F.849,5B.L.R.
155,42C.P.R.(2d)93,94D.L.R.(3d)198(C.F.);inf.(1982),[1982]2C.F.622,132D.L.R.(3d)577,
41N.R.470,62C.P.R.(2d)145(C.A.F.),lejugePratteàlapage149.
206Danssonprojetd’avisdepratiquedu1999-01-27,leBureaudesmarques«considèrequ’un
signedistinctifpeutinclureunecombinaisondesélémentsdécritsena)etb)deladéfinition»,
sefondantsurunobiterdansSmithKline&FrenchCanadaLtd.c.Canada(Registrarof
Trade-marks)[No.1][LIGHTGREENCOATING](1987),9F.T.R.127,12C.I.P.R.199,14C.P.R.(3d)
56
deprouverquechacundeceséléments«constitueunélémentacceptable
d’unsignedistinctif»
207.Silamarquedecommercecomportedeséléments
quirelèventdeladéfinitiondusignedistinctifetd’autresquin’enrelèvent
pas
208,alorslesdispositionsconcernantl’enregistrementdessignesdistinctifs
s’appliqueront.
Pourobtenirl’enregistrementd’unsignedistinctif,ilfaudraprouver
209au
registrairequelesigneaétéemployéauCanadadefaçonàêtredevenu
distinctif
210aumomentdelaproductiondelademande211etquecetemploi
neserapasdenatureàrestreindrelecommerce
212.Defait,lessignes
432,[1987]2C.F.628(C.F.),lejugeStrayeràlapage631:«Mêmesijenesuispasconvaincu
qu’ondevraitinterdireàunrequérantderevendiquercommepartiedesonmonopoleles
élémentsdécritsauxalinéasa)etb)deladéfinition,jen’aipasbesoindemeprononcersur
cettequestionenl’espèce.
207SmithKline&FrenchCanadaLtd.c.Canada(RegistrarofTrade-marks)[No.1][LIGHT
GREENCOATING](1987),9F.T.R.127,12C.I.P.R.199,14C.P.R.(3d)432,[1987]2C.F.628(C.F.),
lejugeStrayeràlapage631.
208Parexempleuncontenantsurlequelunemarquedecommercenominaleserait
égalementapposée.
209Lanaturedelapreuveàfournirestprévueparl’article32LdMetfaitl’objetd’indications
techniquesdansleManueld’examendesmarquesdecommerce,2ièmeéd.(Hull,
ApprovisionnementetServiceCanada,1996),aux§II.7.6et§IV.10;voirégalementlesavisde
pratiqueEvidenceRequiredPursuanttoSubsections31(2)and32(1)oftheTrade-MarksAct
du1975-07-30,DistinguishingGuisedu1976-09-01etRequirementwithrespecttosection12(2)
evidencedu1985-01-02.Deplus,commelerappellelejugeMacKay,«Inmyview,theAct
providesforregistrationofadistinguishingguise,throughapplication,inthesamemanneras
forothertrademarks»:CalumetManufacturingLtd.c.MennenCanadaInc.(1991),50F.T.R.
197,40C.P.R.(3d)76(C.F.),àlapage87.
210Et,toutcommepourunemarquedecommerce,lapreuved’unemploidecesigne
distinctifpardestiersnonlicenciésferaconclureàl’absenceouàlapertedecaractère
distinctif:CalumetManufacturingLtd.c.MennenCanadaInc.(1989),[1989]T.M.O.B.246,27
C.P.R.(3d)467(Comm.opp.),M.Martinauxpages473-474;conf.(1991),50F.T.R.197,40
C.P.R.(3d)76(C.F.),lejugeMacKayauxpages91-96;GilletteCanadaInc.c.Mennen
CanadaInc.(1989),32C.P.R.(3d)216,26C.I.P.R.258,[1989]T.M.O.B.245(Comm.opp.),M.
Martinàlapage222;conf.(1991),50F.T.R.197,40C.P.R.(3d)76(C.F.)
211Alinéa13(1)a)LdM:«Unsignedistinctifn’estenregistrablequesi,àlafois:a)lesigneaété
employéauCanadaparlerequérantousonprédécesseurentitredefaçonàêtredevenu
distinctifàladatedelaproductiond’unedemanded’enregistrementleconcernant[…]».
VoirSportMaskaInc.c.Canstarinc.c.CanstarSportsGroupInc.[CASQUEDEHOCKEY]),
(1994),J.E.94-1396,entraductionanglaiseà57C.P.R.(3d)323(C.S.Q.),lejugeDenisaux
pages345-347(appel500-09-001275-940désertéle1995-08-16).
212Alinéa13(1)b):«Unsignedistinctifn’estenregistrablequesi,àlafois:[…]b)l’emploi
exclusif,parlerequérant,decesignedistinctifenliaisonaveclesmarchandisesouservices
aveclesquelsilaétéemployén’apasvraisemblablementpoureffetderestreindredefaçon
déraisonnableledéveloppementd’unartoud’uneindustrie».Etparagraphe13(2)
«L’enregistrementd’unsignedistinctifpeutêtreradiéparlaCourfédérale,surdemandede
toutepersonneintéressée,siletribunaldécidequel’enregistrementestvraisemblablement
devenudenatureàrestreindred’unefaçondéraisonnableledéveloppementd’unartou
d’uneindustrie».Celarejointl’argumentdefonctionalitéprécédemmentdiscuté:voir
57
distinctifsontsouventdesaspectsfonctionnels213.Laquestiontoutefoisn’est
pasdetrouverquelaconfigurationdelamarchandisecomportedes
élémentsutilitaires,maisplutôtdedéterminersileurdegrédefonctionalitéest
telqu’ilenrésulteuneabsencedeprotectioncommesignedistinctif
214.
Lefardeaudeprouverladistinctivitéreposeendernierlieusurlerequérant
215.
Rappelonsenfinquerienn’empêcheunsignedistinctifdedistinguerdes
servicesouencoredesproduitsautresqueceuxdontilssontlefaçonnement
oul’emballage.
Qu’enest-ildesmarquesbidimensionnellesquisontapposéessurdesobjets
entroisdimensions?Encoreunefois,ils’agiradedéterminerceenquoi
consistevraimentlamarqueetl’importancedesonpositionnementsur
l’objettridimensionnel
216.
MaureenBOYDCLARK,«PassingOffandUnfairCompetition:TheRegulationofthe
Marketplace»(1990),6IntellectualPropertyJournal1,auxpages28à31etLouis
CARBONNEAU«Laconcurrencedéloyaleausecoursdelapropriétéintellectuelle»,dans
Développementsrécentsendroitdelapropriétéintellectuelle(1995),Servicedelaformation
permanenteduBarreauduQuébec(Cowansville,Blais,1995),auxpages260-272.
213Cequeprévoitd’ailleursleparagraphe13(2)LdM:«Aucunenregistrementd’unsigne
distinctifnegênel’emploidetouteparticularitéutilitaireincorporéedanslesignedistinctif».
214RemingtonRandCorp.c.PhilipsElectronicsN.V[SHAVERHEAD](1993),51C.P.R.(3d)392,
69F.T.R.136,44A.C.W.S.(3d)579(C.F.);inf.(1995),64C.P.R.(3d)467,191N.R.204,[1995]
A.C.F.1660(C.A.F.)[requêtepourpermissiond’enappeleràlaCoursuprêmeduCanada
refusée(1996),67C.P.R.(3d)vi(C.S.C.).],lejugeMacGuiganauxparagraphes18-21.Voir
aussiJustineWIEBE,«Philips’Triple-HeadedShaver:WhenaShaveCanBeTooCloseFor
Comfort»(1996),3IntellectualPropertyJournal120,àlapage122etCarolHITCHMAN,«Trade
MarksversusPatents;TheProtectionofFunctionalElements»(1999),5IntellectualProperty
Journal298,àlapage298.VoirégalementPeterHANSEN,«GettingIntoShape–TheTrade
MarkIssues»(1999),1InDepth1.,àlapage3.
215«However,duetotheoverwhelmingfunctionalityofallbutoneminoraspectofthedesign,
itis,atbest,aninherentlyweakdistinguishingguise.Thus,notonlyisthereaheavyonuson
theapplicanttoestablishthedistinctivenessofitsdistinguishingguisepursuanttos.13(1)of
theAct,thatonusisparticularlyseverewhere,suchasinthepresentcase,theguiseis
inherentlyweak»:GilletteCanadaInc.c.MennenCanadaInc.(1989),26C.I.P.R.258,[1989]
T.M.O.B.245,32C.P.R.(3d)216(Comm.opp.)M.Martin,àlapage220;conf.(1991),50F.T.R.
197,40C.P.R.(3d)76(C.F.)aumêmeeffet,NovopharmLtd.c.BurroughWellcomeInc.
[HEXAGONALTABLET](1999),[1999]T.M.O.B.23(Comm.opp.)M.Martinaux¶30-32et36-37.
VoirégalementMr.FrosteeInc.c.DickieDeeIceCream(Canada)Ltd.[FROZEN
CONFECTIONONSTICK](1994),[1994]T.M.O.B.312,59C.P.R.(3d)393(Comm.opp.)G.
Partingtonauxpages396et398;CelliersduMondeInc.c.DumontVins&SpiritueuxInc.
[BOUTEIILEHOCKBLANCHEOPAQUE](1997),[1997]T.M.O.B.244,82C.P.R.(3d)396(Comm.
opp.),M.Herzigau¶4.
216QuoiqueleBureaudesmarquesindiqueavoirpourpolitiquequeladescriptiondela
marquenedoitpasconteniruneindicationpouvantdonneràpenserquelamarque
englobeunélémentàtroisdimensions,commeparunénoncéprécisantqueledessin
montrel’endroitoùlamarqueestapposéesurunobjetentroisdimensions,lalecture
hebdommadaireduJournaldesmarquesdecommercerévèlequ’avantjanvier1999cette
politiquen’étaitpasuniformémentappliquée.Ilfaudraitparexemple,décrireunetelle
58
S’agissantd’unemarquequin’estpasquenominale,undessindevraêtre
fourni.Cedessindevrareprésenterlamarquedecommerceetnoncelle-ci
apposéesurunobjettridimensionnel.Lecaséchéant,pourmieuxdécrirela
marquedecommerce,lademandepourraêtreaccompagnéed’undessin
montrantcommentlamarqueestapposée.Cedessindevracependant
répondreauxexigencesduBureaudesmarques
217,savoir:
•Lecontourdel’objetàtroisdimensionsdoitêtrereprésentéen
pointillé;
•Lademandedoitcomporterunénoncéàl’effetquel’objet
tridimensionnelquiestmontréenpointillédansledessinnefaitpas
partiedelamarquedecommerceetestreprésentéuniquement
pourdonnerunexempledelafaçondontlamarquedecommerce
peutêtreapposéesurunobjetentroisdimensions;
•Lademandedoitcomporterunedescriptiondelamarque
indiquantclairementquelademandeviseuniquementlamarque
bidimensionnelle
218.
Cesindicationsvisentuniquementdesconditionsdeformeetn’empêchent
pasleBureaudesmarquesdevérifierlecaractèreuniquementfonctionnel
oudécoratifdelamarquedecommercedontondemande
l’enregistrement.
11.MISCELLANÉES
11.1MARQUESARCHITECTURALES
«Itisnooffenceatlaworequitymerelytocopysomebody’swindow.
Itdoesnotbecomeanoffenceatlaworequityunlessthecopyingis
calculatedtodeceive.»
LaraineDayLtd.c.Kennedy[1953]R.P.C.19(Chan.Div.Angleterre),
lejugeRoxburghàlapage21.
marquecomme«lamarqueconsisteenunereprésentationd’unecroixquiapparaîtsurla
bouteille;lareprésentationdelabouteilleenlignepointilléenefaitpaspartiedelamarque
decommerce».
217VoirManueld’examendesmarquesdecommerce,2ièmeéd.(Hull,Approvisionnementet
ServiceCanada,1996),au§IV.2.4quantàlareprésentationdesmarchandisespardessinen
lignespointillées.VoirégalementlesavisdepratiqueTrade-MarksJournalchangeofformat
anddrawingsrequirementsunderRule32(1)du1978-11-01etFullanddotedoutlinesdu1980-
13-30publiésauJournaldesmarquesdecommerce.
218Projetd’avisdepratiquedu1999-01-27duBureaudesmarquesdecommerce.
59
L’apparence,ladécorationtantextérieurequ’intérieured’uncommerceest
égalementsusceptibledeprotection,àpreuvelesnombreusesdécisionsdes
tribunauxdansledomainedesrestaurants
219.Lerecoursenestgénéralement
undenatureinterlocutoirefondésurlesfaitsdeconcurrencedéloyaleque
sontlesusurpationd’habillage(getup)etlasubstitution(passingoff).
Ilestcependantpossibled’enregistreràtitredemarquedecommerce
220les
élémentsdistinctifsd’uncommerce,quecesoitlapyramidetronquéedes
rôtisseriesST-HUBERT,lesarchesdoréesdesrestaurantsMCDONALDS,lestoits
descrémeriesDAIRYQUEENoulepignond’unrestaurantKENTUCKY
221.
Ilnes’agitpasicidel’enregistrementd’unereprésentationimagéede
l’établissementtellequ’ellepourraitêtreapposéesurcertainsproduits,mais
beletbiendel’aspectarchitecturaldeceux-ci,telsquevusparle
consommateur
222.
Lesélémentsdel’apparenceextérieure(ouintérieure)del’édificequel’ont
veutainsiprotégerdevrontcependantavoirfonctiondemarque,c’est-à-dire
distinguerlesproduitsouservicesdel’unparrapportàceuxdesautres.Ces
élémentsdevrontdoncindiquerunesourceplutôtqued’êtreprésentésou
perçuscommedesélémentsdécoratifs
223.Ildevraittoutefoissuffire,dansce
219ChristopherBRETT,«Get-UpofPremisesandActionforPassingOff»(1991),7Canadian
IntellectualPropertyReview259;GeorgeR.STEWART,«TwoPesosforaTaco:Inherent
DistinctivenessandaLikelihoodofConfusionforProtectableTrade-markRights–Holdthe
SecondaryMeaning»(1993),IntellectualPropertyJournal1;LouisCARBONNEAU«La
concurrencedéloyaleausecoursdelapropriétéintellectuelle»,dansDéveloppements
récentsendroitdelapropriétéintellectuelle(1995),Servicedelaformationpermanentedu
BarreauduQuébec(Cowansville,Blais,1995),auxpages257-258.
220L’habillagedistinctif,encecas,n’entrepasdanslecadredeladéfinitionstrictede«signe
distinctif»quedonnel’article2LdM.
221Àtitreillustratif,voirlesarchesarchitecturales(enregistrementTMA148964),ladouble
archesignalétique(enregistrementTMA152229)etl’apparencegénéraleextérieure
(enregistrementTMA280719)d’unrestaurantMCDONALD’S,toitscaractéristiquesd’un
établissementDAIRYQUEEN(enregistrementsTMA197852et197921),apparenceextérieure
d’unrestaurantARBY’S(enregistrementTMA165839),COUNTRYCHICKEN(enregistrement
TMA294507)ouPOPEYES(enregistrementTMA319712),marquised’unrestaurantFIREPIT
(enregistrementTMA303139),toitured’unrestaurantMELODYFARM(enregistrementTMA449
587)oupignond’unrestaurantKENTUCKY(enregistrementTMA400998).
222«Andthedesignofarestaurantdoesnot,exceptmetaphorically,packagethewaresand
services.Rather,thedesignandgetupofthepremisesservetoadvertise,inform,suggest,
attractandperhapsdescribethegoodsandservicesthatareofferedforsale»:GeorgeR.
STEWART,«TwoPesosforaTaco:InherentDistinctivenessandaLikelihoodofConfusionfor
ProtectableTrade-markRights–HoldtheSecondaryMeaning»(1993),IntellectualProperty
Journal1,àlapage19.
223Considéréscommedesœuvresarchitecturalesouartistiques,cesélémentspourrontaussi,
danscertainescirconstances,bénéficierdelaprotectiondelaLoisurledroitd’auteur(L.R.C.
1985,c.C-42).PeutégalementêtreenvisagéelaprotectionenvertudelaLoisurlesdessins
60
contexte,dejustifierl’emploiàtitredemarqueenindiquantquelesservices
sontrendusoulesproduitsvendusàpartirdecesétablissements
224dontles
caractéristiquesnedevrontpasêtrecommunesoufonctionnelles.Ons’en
doute,ceserapourbeaucoupuneaffairedepreuve,notammentquantàla
présentationaupublic
225.
11.2PORTRAIT
N’estpasenregistrableunemarquedecommercequineconstitue
principalementquelenomoulenomdefamilled’unindividu
226.Parcontre,
rienn’empêchel’enregistrementduportraitd’unindividu
227àtitredemarque
decommerce,pourvuquecetindividuyconsente
228.
Ceportraitpeutêtreunephotographie,unepeintureouundessin
229.Le
consentementdel’individuvaégalementdesoi,neserait-cequ’envertude
sondroitàl’image
230.
industriels(L.R.C.1985,c.I-9),undessinyétantdéfinicomme«Caractéristiquesou
combinaisondecaractéristiquesvisuellesd’unobjetfini,encequitouchelaconfiguration,le
motifoulesélémentsdécoratifs».
224J.ThomasMcCARTHY,McCarthyonTrademarksandUnfairCompetition,4ièmeéd.(StPaul,
WestGroup,1996),au§7:101(miseàjour8du12/98).
225GeorgeR.STEWART,«TwoPesosforaTaco:InherentDistinctivenessandaLikelihoodof
ConfusionforProtectableTrade-markRights–HoldtheSecondaryMeaning»(1993),
IntellectualPropertyJournal1,auxpages12-15.
226Alinéa12(1)a)LdM.Ilrestecependantpossibled’enregistrerunetellemarqueen
prouvant,selonleparagraphe12(2)LdMquecettemarqueestdevenuedistinctiveou,selon
leparagraphe14(1)quelamarquen’estpasdépourvuedecaractèredistinctif.
227L’alinéa12(1)e)LdMselitcommesuit:«[…]unemarquedecommerceestenregistrable
saufdansl’unoul’autredescassuivants[…]elleestunemarquedontl’article9ou10interdit
l’adoption»etfaitainsiréférence,entreautres,auxalinéas9(1)k)et9(1)l)LdM:«[…]Nulne
peutadopteràl’égardd’uneentreprise,commemarquedecommerceouautrement,une
marquecomposéedecequisuit,oudontlaressemblanceesttellequ’onpourrait
vraisemblablementlaconfondreaveccequisuit[…]k)toutematièrequipeutfaussement
suggérerunrapportavecunparticuliervivant;l)leportraitoulasignatured’unparticulier
vivantouquiestdécédédanslestrenteannéesprécédentes».VoirlademandeTMO804814
dupiloteJacquesVilleneuvepourunephotographiedupiloteJacquesVilleneuve.
228Paragraphe9(2)LdM.229Eux-mêmesprotégeablesenvertudelaLoisurledroitd’auteur(L.R.C.1985,c.C-42):il
faudradoncs’assurerdelatitularitésurcesœuvres,entenantcomptenotammentdes
articles10et13LdA.
230Voirlesarticles35et35,5oduCodecivilduQuébec(L.Q.,1991,c.64).Voirégalement
RobertG.HOWELL,«CharacterMerchandising:TheMarketingPotentialAttachingtoa
Name,Image,PersonaorCopyrightWork»(1991),6IntellectualPropertyJournal197etLouise
POTVIN,«ProtectionAgainsttheUseofOne’sLikenessinQuebecCivilLaw,Canadian
commonLawandConstitutionalLaw»(1997),11IntellectualPropertyJournal203(PartI)et
(1997),11IntellectualPropertyJournal295(PartII).
61
LesmentionsquiserontexigéesduBureaudesmarquesenregardde
demandesd’enregistrementvisantdetellesmarquesvarierontsuivantla
naturedeceux-ci
231.Mais,s’ils’agitd’unindividuquiesttoujoursvivant232,le
Bureaudesmarquesexigeralaproductiond’unconsentementécrit.
11.3SLOGAN
«Legoûtdangereuxduslogan,delaphraseàeffet.»
AndréMaurois(1885-1967)
LaLoisurlaconcurrencedéloyalenepermettaitpasl’enregistrementd’une
marquedecommercequicomportaitplusde30caractèresrépartisen
quatregroupesoumoins
233,celas’apparentaitgrandementàunemesure
anti-slogan
234.
LaLoisurlesmarquesdecommerce
235n’apasrepriscetteétrangerestriction
etunemarquedecommercepeutêtreenregistréeindépendammentdu
nombredecaractèresqu’ellecontient
236,cequidonneouvertureà
l’enregistrementdesslogansetautresritournellespublicitaires.
Toutefois,commepourtouteslesautresmarquesdecommerce,untel
slogan,pourêtreenregistré,devradistinguer-ouêtreadaptéàdistinguer-
lesmarchandisesetservicesdesonutilisateurdeceuxdesautres
237.Pourêtre
231«Theportraitisthatoftheregistrant»,HARRIGAN(TMA211558);«Thedrawingcomprising
thetrade-markistheportraitofafictionalcharacter»MEN’SHEADDESIGN(TMA440011);«The
portraitformingpartofthetrademarkisnotofalivingindividualoronewhohasdiedinthe
last30years»HENRYCHOICE(TMA437196);«Animaginaryportraitoftheheadandshoulders
ofthehistoricCardinalWolseywearingaCardinal’scap»PORTRAITDESIGN(UCA004635);
«TheportraitandsignatureappearinginthetrademarkarethoseofFatherSebastianKneipp
whodiedin1897»PORTRAITOFMAN(TMA428532);«ConsentreportraitofPaulNewmanisof
record»NEWMAN’SOWN(andportraitofPaulNewman)(TMA306153).
232Présumément,sicetindividuestdécédédepuismoinsde30ans,untelconsentement
pourraitêtreobtenudesasuccession.Voirlesparagraphes35(2)et625(3)C.c.Q.et
FondationLeCorbusierc.SociétéencommanditemanoirLeCorbusierPhaseI(1991),[1991]
R.J.Q.2864(C.S.Q.),lajugeLemieuxauxpages2871-2873,désistementd’appel500-09-
001609-916produitle19941122.
233S.C.1932,c.38,al.26(1)a).234HaroldG.FOX,TheCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetition,2ièmeéd.
(Toronto,Carswell,1972),àlapage78.
235S.C.1953,c.49,maintenantL.R.C.1985,c.T-13)236Onattendencoreceluiqui,voulantfairepubliersonpoèmeousanouvelleàcompte
d’auteur,endemanderatoutsimplementl’enregistrementàtitredemarquedecommerce,
obtenantainsipublicationetdiffusionparlebiaisdelaparutionduJournaldesmarquesde
commerce…
237Voirladiscussionaupoint2.2suprasurlafaçond’employerunemarque.Lamarque
slogandevraégalementrespecterlesautresdispositionsdelaLoi,notammentquantàla
nonenregistrabilitédesmarquesdescriptivesoufaussesettrompeuses.
62
enregistrables,lesslogansn’ontpasàconstituerdesœuvreslittéraires238ouà
êtredesexpressionsnouvelles:uneexpressionconnue,parsaliaisonavecun
produitouservice,peutfortbiendistinguercelui-cideceuxdesautres.
Incorporerdansunsloganunemarquedéjàenregistréen’aurapaspoureffet
denierauslogansonenregistrabilitéàtitredemarque
239.Parcontre,ilfaudra
parfoissedemandersil’emploicettemarquedanslesloganvaudrapourun
emploidecettemarqueseule
240.
12.CONCLUSION
AuCanada
241,laprotectionstatutairedesmarquesdecommerceobéit
encoreàdescritèresobsolètesetàdesdéfinitionssurannées,déconnectés
delaréalitécommercialecontemporaine
242,dumoinsencequiatraitàla
protectionqu’elledonneauxmarquesnon-traditionnelles.
LaLoisurlesmarquesdecommerceapparaîtavoirpeineàsuivre
243ouà
s’adapteràlaprotectionqueméritentlesnouvellestechniques
d’identificationdeproduitsetservicesparlebiaisdemarquesnon
traditionnellesetce,mêmesile«signe»quienrésulteest,danslesfaits,
adaptéàdistinguerlesproduitsetservicesdel’undeceuxdesautres.
238L’article2delaLoisurledroitd’auteurdéfinit«oeuvre»commecomprenantégalement
lestitres.PourunediscussiondelaprotectiondestitresetslogansparlebiaisdelaLoisurle
droitd’auteur,voirHuguesG.RICHARD(dir.)etal.,RobicLegerCanadianCopyrightAct
Annotated(Toronto,Carswell,1993),sous2(25)«work»(miseàjour1997-3).
239Ilseraalorstoutsimplementliéàlamarquequ’ilinclut,conformémentauparagraphe
15(1)LdM.
240Cieinternationalepourl’informatiqueCIIHoneywellBullc.Herridge,Tolmie[BULL](1983),
[1983]2C.F.766,1C.I.P.R.231,77C.P.R.(2d)101(C.F.);inf.(1985),[1985]1C.F.406,4C.I.P.R.
309,61N.R.286,4C.P.R.(3d)523(C.A.F.),lejugePratteàlapage526.
241Lecaractèreterritorialdeslégislationssurlesmarquesetsignesdistinctifsdoitêtrerappelé:
DanielZENDELetal.,«CompaniesUsingColor,SoundorScentMarksMaybefoiledOverseas»
(19960212),TheNationalLawJournalC-25etURL
http://test01.ljextra.com/na.archive.html/96/02/131996_0205_7.html;aussipubliésousletitre
«MakingSenseofTrademarks»(août1996),TrademarkWorld21etURL
http://www.ladas.com/GUIDES/TRADEMARKS/MakingSenseTM.html(siteconsultéle
19990401).
242Quecesoitlecommerceélectronique,lecyberespace,lemodecathodiqueou,tout
simplement,lesnouvellestechniquesdemercatique.
243Tellequ’interprétéeparlestribunauxetappliquéeparleBureaudesmarquesde
commerce,faudrait-ilsansdoutepréciser.
63
Iln’endemeurepasmoinsqu’ilyatoujoursunéquilibreàmaintenirentrela
protectionlégitimed’unachalandageetlesentravesàunelibre
concurrenceetqu’àdéfautdeprotectionstatutaire,lerecoursen
concurrencedéloyalerestedisponible.
Beaucoupd’imaginationetdecréativitéserontdoncparfoisnécessaires
pourappliquerdevieuxconceptsàdenouvellesréalités.
«Ceuxquisontcapablesdesetenirsurdeséchasses,
peuventparcourirentoussenslaterreentière
sansêtrearrêtésparlesmontagnesetlesrivières…
Ilssont,enimagination,capablesdevoler,
doncd’atteindrelesÎlesdesImmortels.»
P’AO-POUTSEU
244
244ExtraittirédusiteInternetdeLeCirqueduSoleil/Odyssée/Aurora(1999-03-31);URL
http://www.cirquedusoleil.com/fr/odyss/index.html
(siteconsultéle19990401).
64
ANNEXEA
ARTICLE28DURÈGLEMENTSURLESMARQUESDECOMMERCE(1998)
65
ANNEXEB
ILLUSTRATIONSDEQUELQUESENREGISTREMENTS
MARQUESDITES«ARCHITECTURALES»
EnregistrementTMA197852du1974-03-01deAmericanDairyQueen
Corporation
EnregistrementTMA280719du1983-06-23deMcDonald’sCorporation
EnregistrementTMA400998du1992-08-07dePepsi-ColaCanadaLtd.(KFC)
MARQUESDITES«CINÉTIQUES»
Enregistrementaméricain1339596du1985-06-04deHanna-Barbera
Productions,Inc.
Enregistrementaméricain1928424du1995-10-17deTwentiethCenturyFox
FilmCorporation
Enregistrementaméricain2077148du1997-07-08deNetscape
CommunicationsCorporation
Enregistrementaméricain2106424du1997-10-21deGarminCorporation
MARQUESETCOULEURS
EnregistrementTMDA48989du1930-03-24deAmstedIndustriesIncorporated
EnregistrementUCA50742du1953-08-11deUnionTools,Inc.
EnregistrementTMA245066du1981-02-06deGoodallRubberCompany
EnregistrementTMA246861du1980-06-20deDuracellInternationalInc.
EnregistrementTMA346453du1988-10-14deHoffmann-LaRocheLimited
EnregistrementTMA359172du1989-08-04deDNA,Incorporated
EnregistrementTMA433100du1994-09-09deOwens-CorningCanadaInc.a
EnregistrementTMA477683du1997-06-12deMinnesotaMiningand
ManufacturingCo.
DemandeTMO722545du1993-02-11deMonsantoCanadaInc.
MARQUESDITES«HOLOGRAMMES»
DemandeTMO835927du1997-02-10deSmithklineBeechamInc.
DemandeTMO10002075du1999-01-14deJeanneLottie’sFashion
Incorporated
66
MARQUESDITES«DEPOSITIONNEMENT»
EnregistrementTMA194715du1973-10-12deLeviStrauss&Co.
EnregistrementTMA264673du1981-12-10dePuma-SportschuhfabrikenRudolf
DasslerKG
EnregistrementTMA315448du1986-06-20deTheParkerPenCompany
EnregistrementTMA319504du1986-10-10deJamesL.Thorneburg
EnregistrementTMA353328du1989-03-17deEstwingManufacturing
Company,Inc.
EnregistrementTMA399889du1992-07-23deChampagneMoëtetChandon
EnregistrementTMA449353du1995-10-27deHurteau&associésinc.
EnregistrementTMA460749du1996-08-02deNewellOperatingCompany
EnregistrementTMA473317du1997-03-21deTheMeadCorporation
EnregistrementTMA481586du1997-08-26deSmithklineBeechamInc.
EnregistrementTMA495414du1998-05-28deCandermPharmaInc.
SIGNESDISTINCTIFS
EnregistrementTMDA46595du1953-04-23deTheProcter&Gamble
Company
EnregistrementTMA164635du1969-08-15deKraftJacobsSuchard(Suisse)
EnregistrementTMA337783du1988-03-04deKwikLokLtd.
EnregistrementTMA362414du1989-11-03deBic.Inc.
EnregistrementTMA409284du1993-03-12deGerberProductsCompany
EnregistrementTMA488662du1998-01-29dePerrierVittel
EnregistrementTMA497479du1998-07-21deGeneralMills,Inc.
MARQUESDITES«SONORES»
EnregistrementTMA359318du1989-08-11deCapitalRecords,Inc.
DemandeTMO714314du1992-10-06deMetro-GoldwynMayerLionCorp.
DemandeTMO824753du1996-10-01deQueisserPharmaGmBH
DemandeTMO858570du1997-10-14deIntelCorporation
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
LAPROTECTIONSTATUTAIREDESMARQUESNONTRADITIONNELLESAUCANADA
QUELQUESRÉFLEXIONSSURLEURENREGISTRABILITÉETDISTINCTIVITÉ
DÉVELOPPEMENTSRÉCENTSENDROITDELAPROPRIÉTÉINTELLECTUELLE
BarreauduQuébec
Servicedelaformationpermanente
1999-05-14
LaurentCarrière235F
LÉGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarques
55StJacques
Montréal(Québec)
CanadaH2Y3X2
Tél.(514)987-6242
Fax(514)845-7874
Courriel:marion@robic.com
SiteInternet:www.robic.ca
87
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevouédepuis1892àlaprotectionet
àlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstouslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;
marquesdecommerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireet
artistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéet
étiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdansle
monde.Lamaîtrisedesintangibles.
LAURENTCARRIERELAURENTCARRIERELAURENTCARRIERELAURENTCARRIERELAURENTCARRIERE
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892totheprotectionandthe
valorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certification
marksandindicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;
computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence;inCanadaand
throughouttheworld.Ideaslivehere.
©LaurentCarrière,1999
Avocatetagentdemarquesdecommerce,LaurentCarrièreestassociéprincipaldu
Cabinetd’avocatsLÉGERROBICRICHARD,s.e.n.c.etduCabinetd’agentsdebrevetsetde
marquesdecommerceROBIC,s.e.n.c.
Cedocument,d’informationgénérale,aétépréparépourfinsdediscussionàl’occasion
d’uneconférenceprononcéedanslecadred’uncolloqueintitulé«Développementsrécents
endroitdelapropriétéintellectuelle»,colloqueorganiséparleServicedeformation
permanenteduBarreauduQuébecettenuàMontréalle1999-05-14.Cedocumentne
reflètepasnécessairementlesopinionsdesonauteuroudesmembresdesonCabinetetne
prétendpasnonplusexposerl’étatcompletdudroit.Ilesttoujoursrecommandéde
consultersonpropreconseillerjuridiquepourfinsd’évaluerunesituationparticulière.
Datedemiseàjour:1999.04.01