La protection d’un produit par l’enregistrement d’un dessin
LAPROTECTIOND’UNPRODUITPARL’ENREGISTREMENTD’UNDESSIN*
MARCGAGNON**
ROBIC,S.E.N.C.R.L.
AVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Bienquelapréparationd’unedemanded’enregistrementpourundessin1soitbeaucoup
plussimplequepourunedemandedebrevet,bienquelecoûtpourobtenir
l’enregistrementd’undessinsoitmoinsélevéqueceluipourobtenirunbrevet,etbienque
laprotectionpardessinpuisses’avérerunatoutcommercialpourlespersonnesetles
sociétésdésireusesdeprotégerl’apparencedeleursproduits,laprotectionpardessin
demeuretropsouventignoréelorsqu’ils’agitdeprotégerunnouveauproduit.
Unenregistrementd’undessinpeuteneffetoffriruneprotectionadditionnelleàcelle
conféréeparunbrevet,ouencore,laseuleprotectionpossiblelorsquel’aspectfonctionnel
d’unproduitnepeutpasêtreprotégéparunbrevet.Laprotectionpardessindevraitdonc
êtreconsidéréeàchaquefoisetnousexamineronsicilesconditionsdefondetdeforme
pourprotégerundessinauCanadaetàl’étranger.
Avecl’adhésionduCanadaàl’ArrangementdeLaHayele5novembre2018,laLoisurles
dessinsindustriels(«Loi»)etleRèglementsurlesdessinsindustriels(«Règlement»)ont
étémodifiésetlegouvernementaaussiprofitédel’occasionpourmoderniserlesystème
dedessinauCanada.Nousaborderonsdonclaprotectionpardessinetcertainsaspects
dunouveausystèmededessin.
Natured’undessin
Undessinviselescaractéristiquesvisuellesd’unproduit(objetfini),ouunecombinaison
decaractéristiques,encequitouchesaforme,saconfiguration,sonmotifouseséléments
décoratifs.
Distinctionavecledroitd’auteur.Undessinappliquéàunproduitestaudépartprotégé
parledroitd’auteur.Cependant,dèsqu’ilyaunereproductionàplusde50exemplaires
duproduitviséparledessin,oud’undessinquin’endiffèrepassensiblement,iln’yapas
decontrefaçondudroitd’auteur.
**ParuedanslaRevuedel’OrdredeschimistesduQuébec,volume33,numéro2,hiver2019.
**MarcGagnonestavocat,ingénieur,agentdebrevetsauCanadaetauxÉtats-Unisetagentdemarques
decommerce,associéchezROBIC,S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocatsetd’agentsde
brevetsetdemarquesdecommerce.
1AuCanada,undessinindustriel.AuxÉtats-Unis,undesignpatent.EnEurope,undessinouunmodèle.
2
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Ainsi,silamontreillustréeci-dessousfaitl’objetd’unecommercialisationexclusiveet
limitéeàmoinsde50personnes,sareproductionparuntiersseraunecontrefaçondudroit
d’auteur,maissicelle-ciestcommercialiséeàplusde50exemplaires,elledoitalorsêtre
protégéeparundessin.
Distinctionaveclamarquedecommerce.Undessinappliquéàunproduitpourraêtre
enregistrécommeunemarquedecommerce(signedistinctif)sileproduitaété
commercialiséauCanadadefaçonàcequeceproduitsoitdevenudistinctifàladatedu
dépôtlademanded’enregistrement,commeparexemplelabouteilleQUIKBUNNY
illustréeci-dessous(marqueLMC521,102):
3
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Laprotectionparunemarquedecommercepeutdanscertainescirconstancess’ajouterà
celleofferteparundessinet(ou)prolongerl’exclusivitéunefoislaprotectionpardessin
expirée
Distinctionaveclebrevet.Undessinprotègelescaractéristiquesvisuellesd’unproduit
alorsqu’unbrevetprotègelescaractéristiquesfonctionnellesduproduit.Unproduitpeut
fairel’objetàlafoisd’unenregistrementd’undessinvisantsonapparenceetd’unbrevet
visantsafonctionutilitaire.
Dessin:HeadbandCA100,786
Brevet:CA2,405,926
4
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Conditionspourobtenirunenregistrement
Undessindoitêtrenouveauafind’êtreenregistrable.Undessinestnouveausilemême
dessin,ouundessinnedifférantpasdefaçonimportante,n’apasfaitl’objetd’une
divulgationpubliqueavantladatededépôt.
Ledessindoitaussiviserdescaractéristiquesautresquecellesrésultantdelafonction
utilitaireduproduit.Dèsqu’undessinviseaumoinsunecaractéristiquevisuellequirelève
del’apparenceduproduit,etnonpasdesafonction,cedessinpeutêtreenregistrable.Il
estenprincipepossibledeprotégerpardessinunproduitquiestvisibleàunmoment
quelconquedesacommercialisation.
Divulgationetpériodedegrâce
Certainesjuridictions,commeleCanada,lesÉtats-Unisetl’Unioneuropéenne,accordent
undélaidegrâced’unanentrelapremièredivulgationpubliquedudessinparl’auteurdu
dessinetladateàlaquelleunedemanded’enregistrementestdéposée.Dansd’autres
juridictions,ilestcependantimpossibled’obtenirunenregistrementvalidesiledessina
étépubliquementdivulguéavantladatededépôtd’unepremièredemande.
Propriétairedudessin
L’auteurdudessinenestlepremierpropriétaire.AuCanada,sileoulesauteursontréalisé
ledessinpouruneautrepersonneetpourunecompensationmonétaire,lepremier
propriétaireestalorscetteautrepersonne.Ledessinpeutensuiteêtrecédéoulicencié
commetoutautreactifdepropriétéintellectuelle.
Étapespourobtenirunenregistrement
Lapremièreétapeestlapréparationd’unedemandequidoitviserundessinoudes
variantesd’undessinetquidoitinclureunereprésentationdudessin.Cettereprésentation
doitcomprendreaumoinsuneesquisseouunephotographiequimontreledessinseulou
leproduitseul.
Lesesquissesouphotographiesdoiventcomprendreautantdevuesquenécessairespour
adéquatementillustrerlescaractéristiquesvisuellesdudessin.Bienqu’ilsoitaussipossible
depréparerdesphotographies,ilestpréférabled’utiliserdesesquissespuisquedes
photographiesnesontpasacceptéesdanstouteslesjuridictions.Habituellement,les
esquissescomprennentseptvuesdudessin(deface,dederrière,desdeuxcôtés,du
dessus,dudessousetenperspective).Pourplusieursproduitsdontledessousreposesur
unesurface,lavuedudessouspeutêtreomisepuisqu’elleprésentepeud’attraitvisuel.
AuCanada,lademandeestréputéeviserl’ensembledescaractéristiquesvisuellesde
forme,deconfiguration,demotifetdedécorationdudessin.Lademandedevraitdonc
5
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
comprendreunedescriptionafindebiendéfinirlaprotectionviséeenyidentifiantles
caractéristiquesvisuellesnouvellesdudessin.Siuneouplusieurscaractéristiques
visuellesprésententuneplusgrandeimportanceeuégardàlanouveautédudessin,ces
caractéristiquesdevraientêtrepréciséesdansladescription.
Ladeuxièmeétapeestledépôtdelademandedanslaoulesjuridictions(payset(ou)
régions)oùuneprotectionestrecherchée.
Latroisièmeétapeestl’examendelademandeparunexaminateurdelajuridiction
concernée.AuCanada,l’examencommenceautourdesixàhuitmoisaprèsledépôtde
lademande.Lerôledel’examinateurn’estpasdejugerdelaqualitéouduméritede
l’apparencedudessin,maisplutôtdes’assurerquelademanderépondaucritèrede
nouveautéetauxexigencesdeforme.Dansd’autresjuridictions,commel’Union
européenne,seulesdesconditionsdeformesontexigées.
Ilfautnoterqu’ilpeutarriverquelademandesoitrefuséeparl’examinateur.Parexemple,
ilpeutconsidérerquelescaractéristiquesvisuellesduproduitnesontpasnouvelles,ou
nesontpassuffisammentdifférentes,poursedistinguerdel’artantérieur.L’examinateur
émettraalorsunRapportd’examenetuneréponsedevraêtredéposéedansundélaide
troismoisaveclapossibilitéd’obteniruneseuleetuniqueprolongationdedélaidesix
mois.Siaucuneréponsen’estdéposée,lademandeseraconsidéréecommeabandonnée
maispourraitêtrerétablie.
Enfin,laquatrièmeétapeestladélivranced’unAvisd’enregistrementlorsque
l’examinateurconsidèrequelademanderépondàtouslescritères.AuCanada,ledessin
estenregistrésansqu’ilsoitnécessairedeverserunetaxegouvernementale.
Habituellement,l’enregistrementd’undessinestobtenudansundélaid’unanetdemià
deuxansàcompterdeladatededépôtdelademande.
Alorsquelesdemandesn’étaientpaspubliéesauparavant,lanouvelleLoiprévoitune
publicationàladatelaplushâtivedeladated’enregistrementetdeladatequitombe30
moisaprèsladatededépôtoudepriorité.
LenouveauRèglementcodifieégalementlapossibilitéd’obtenirunsursisà
l’enregistrementlimitétoutefoisàunsursismaximumde30moissuivantladatededépôt
oudepriorité.Cesursispeutêtreutilenotammentdanslecasoùunestratégiededépôts
impliqueplusieurspays.Àl’inverse,ilestaussipossibled’obtenirunexamenaccéléré.
ArrangementdelaHaye
Avecl’ArrangementdelaHaye,undemandeurcanadienpeutdéposeruneseuledemande
auBureauinternationaldel’Organisationmondialedelapropriétéintellectuelle(«OMPI»)
endésignantplusieursjuridictions,incluantleCanada,lesÉtats-Unis,l’Unioneuropéenne
parmiles70membresdecetArrangement.Afind’obtenirunedatededépôt,ledemandeur
doitpayerlestaxesinternationalesetlataxededésignationpourlesjuridictionsviséeset
6
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
pourchaquedessin(produit).Lademandedoitnotammentcomprendrelenometl’adresse
dudéposant,lenomduproduitetunereproductionduproduit.
Unenregistrementinternationalpeutviserjusqu’à100produitsdifférentsdansunemême
classedelaclassificationdeLocarno,queleCanadavamaintenantutiliser.Cette
classificationregroupetouslesproduitsen32classes.
LadatededépôtauCanada,ladatededépôtinternationaletladated’enregistrement
internationalcorrespondentàlamêmedate,soitladateàlaquellelademandeaété
régulièrementdéposéeauBureauinternational.Ladatedepublicationestcelledela
publicationdel’enregistrementinternationaldansleBulletininternational(autourdesix
moisaprèsladatededépôtinternational).
Unefoisquel’OMPIaeffectuél’examendesconditionsdeformeetquel’enregistrement
internationalestpublié,l’examenvadébuterdanschacunedesjuridictionsdésignées.Si
leCanadaestdésigné,l’OfficedelapropriétéintellectuelleduCanada(«OPIC»)peut
ainsidébutersonexamensubstantif.Sil’enregistrementinternationalviseplusieurs
produits,l’OPICdivisealorscetenregistrementenplusieursdemandesdistinctesdeLa
Haye.LenouveauRèglementprévoitquelecontenudelademandedeLaHayeestréputé
conformequantàlaqualité,laformeetlaprésentationdesreproductionsetdes
photographies,quantaunometàl’adressedudemandeuretquantàladescription
facultative(descriptiondudessin)puisquel’OMPIadéjàvérifiécesconditions.
Puisqu’ilyaunexamensubstantifauCanada,ladated’enregistrementauCanadane
correspondpasàladated’enregistrementinternationalpuisqu’ellecorrespondraplutôtà
laplushâtivedeladatedeladéclarationd’octroidelaprotection,siunetelledéclaration
estémiseparl’OPIC,ouàladatequitombe12moisetunjoursuivantladatede
publication(autourde18moisaprèsladatededépôtinternational).
Stratégiededépôt
Unchimistequidéveloppeunnouveauparfumpeutvouloirprotégerl’apparencede
plusieursproduitsdifférentscomprenantceparfum,commedesbouteillesoudesflacons
pourparfumerie,desbouteillesoudescontenantspourshampoingougeldouche,des
diffuseursdeparfum,desdistributeursdesavonsliquides,transparentsouopaques,avec
desbouchonsdedifférentstypesoudedifférentesformes,etaussidessavonssolidesde
différentesformesoud’apparences.
Commepremièreoption,cechimistepeutenvisagerledépôtd’unedemandeinternationale
quienglobeparexemplesixdessinsdedifférentsproduitsillustrésci-dessous2(bouteille,
flacon,contenant,distributeurs,savon,etc.)etquidésigneplusieursjuridictionscommele
Canada,lesÉtats-Unis,l’Unioneuropéenne,leJapon,etc.
2Enregistrementscanadiens165,105,129,717,177,019,152,480,163,942et179,842.
7
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
SileCanadaestdésigné,ilyauraalorssixdemandesdistinctesàl’OPIC,chacunede
celles-civisantundessinquidoitêtrenouveaupourêtreenregistré.
8
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Commeautreoption,aulieudedéposerunedemandeinternationale,cechimistepeut
plutôtdéposersixdemandesdistinctesauCanadaetauxÉtats-Unisenfonctiondumarché
viséetconsidérantcertainesparticularitésquantauxÉtats-Unis3.
Droitexclusifconféréparl’enregistrement
L’enregistrementd’undessinauCanada,saufsisoninvaliditéestdémontrée,confèreau
propriétairedudessinundroitexclusifpendantunepériodedonnée.Ainsi,pendant
l’existencedel’enregistrement,ilestinterdit,sansl’autorisationdupropriétairedudessin,
defabriquer,d’importeràdesfinscommerciales,oudevendre,deloueroud’offrirou
d’exposerenvuedelaventeoulalocationunproduitpourlequelundessinaétéenregistré
etauquelestappliquéledessin,ouundessinnedifférantpasdefaçonimportantedecelui-
ci.
Aucunrecoursencontrefaçonnepeutêtreentreprisavantl’enregistrementdudessinet
cen’estqu’aprèsl’enregistrementquedesprocéduresjudiciairespeuventdébutées.Pour
établirs’ilyaounoncontrefaçon,ilfauteffectueruneanalysecomparativedudessintel
qu’enregistréetduproduitduprésumécontrefacteurpourdéterminersiceproduitreprend
ledessin,ousiceproduitnediffèrepasdefaçonimportantedudessin.
Plusledessinsedistinguedel’artantérieur,plusildevraitbénéficierd’unelargeprotection.
Silesdifférencesquiexistententreledessinetleproduitdudéfendeursontmoindresque
cellesquiexistententreledessinetl’artantérieur,ilestpossibledeconclurequ’ilya
contrefaçon.
Considérationstratégique
PuisquelanouvelleLoiprévoitunedéfinitiondelanouveautéquireprendlelangagedu
droitexclusifprévudanslaLoi(lemêmedessin,ouundessinnedifférantpasdefaçon
importantedecelui-ci),unepersonnequiestaccuséedecontrefaçond’undessin
antérieurementenregistrépeutinvoquerendéfensesonenregistrementsubséquentvisant
sonproduit.Plusparticulièrement,cettepersonnepeutargumenterqueleproduitvisépar
sondessinenregistrénepeutcontrefaireledessinantérieur,carl’OPICadéterminéque
sondessinétaitnouveauparrapportàl’artantérieur,incluantcedessinantérieurquia
normalementétéconsidéréparl’OPIC.Ainsi,l’obtentiond’unenregistrementd’undessin
peutoffrirl’avantageadditionneldeconstituerunmoyendedéfensecontreunéventuel
recoursencontrefaçond’unenregistrementantérieur.
3SansvouloirexaminertouteslesparticularitéspourlesÉtats-Unisàl’égarddel’ArrangementdeLa
Haye,mêmeavecundépôtinternationalvisantplusieursdessins,unseuldessinpeutêtreenregistré
auniveauinternationalpourlesÉtats-Unisetlesdessinsadditionnelsdoiventfairel’objetde
demandesnationalesdistinctes(divionnaisesoucontinuations)accompagnéesdefrais
supplémentairespourprotégerceux-ciauxÉtats-Unis.
9
MONTRÉALQUÉBECAVOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Duréedudroitexclusif
AuCanada,pourunedemandedéposéeavantle5novembre2018,laduréede
l’enregistrementestde10ans.Pourunedemandedéposéeleouaprèsle5novembre
2018,laduréedel’enregistrementestladuréelapluslonguede15ansàcompterdela
datededépôtoude10ansàcompterdeladated’enregistrement.AuxÉtats-Unis,ladurée
estde15ansàcompterdeladated’enregistrement.Laplupartdesjuridictions,saufles
États-Unis,exigentlepaiementdedroitsréglementairespourmaintenirl’enregistrement
envigueur.AuCanada,ilfautpayerunetaxecinqansaprèsladated’enregistrementou
aprèsladatededépôtinternationalpourunenregistrementdeLaHaye.
Marquaged’unproduitviséparunenregistrement
Bienquelemarquaged’unproduitviséparunenregistrementnesoitpasobligatoireau
Canada,ilestfortementrecommandédemarquerleproduitpuisquelepropriétairedu
dessinpourraitêtredésavantagéetpourraitnepasavoirdroitàdesdommagesdansle
cadred’unrecoursencontrefaçons’iln’optepaspourlemarquagevolontaire.Le
marquagedoitêtreapposésurleproduit,sursonétiquetteousonemballage,etdevrait
comprendrelalettre«D»entouréed’uncercleetsuiviedunomdupropriétairedudessin.
AuxÉtats-Unis,leproduitdoitêtremarquépouravoirdroitàdesdommages.Lorsqu’une
demandeesteninstanceetquel’enregistrementn’atoujourspasétéobtenu,ilestpossible
d’utilisercommemarquage«enregistrementd’undessindemandé»ou«design
registrationpending»auCanadaou«USDesignPatentPending»auxÉtats-Unis.
Conclusion
Bienqueledessinn’offrepasuneprotectionaussiétendueetaussilonguequecelleofferte
parunbrevet,l’enregistrementd’undessinpeuttoutdemêmeoffriruneprotection
additionnelleàcelleconféréeparunbrevet,ouencorelaseuleprotectionpossiblelorsque
l’aspectfonctionneld’unproduitnepeutpasêtreprotégéparunbrevet.Ilfautdeplus
retenirquelecoûtpourobtenirl’enregistrementd’undessinestsouventbieninférieurà
celuipourobtenirunbrevet.
L’enregistrementd’undessinoffreaussiuneformedeprotectionutilepourlespersonnes
etlessociétésdésireusesdeprotégerl’apparencedeleursproduitsetl’enregistrement
d’undessindevraitaumoinsdissuaderlescompétiteursdecommercialiserunecopie
servileduproduitquiestviséparl’enregistrement.
Unentrepreneurdevraitdoncs’assurerdeconsidérerlaprotectionpardessinavecun
agentdebrevetouunavocatlorsdudéveloppementoudelamiseenmarchédetout
nouveauproduitpouréventuellementvalorisersesactifsdepropriétéintellectuelleeny
ajoutantunouplusieursdessinspourchaqueproduit,defaçonsimpleetrelativementpeu
coûteuse.