La petite entité peut rester petite; la grande demeurera toujours grande
1
LAPETITEENTITÉPEUTRESTERPETITE;LAGRANDEDEMEURERATOUJOURS
GRANDE
Louis-PierreGravelleetPhilippeLaporte*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242-Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
Ilestfréquentqu’uneentreprise,aumomentoùelledéposeunedemande
debrevet,puisserevendiquerlestatutdepetiteentité,
1maisqu’elleperde
cestatutsubséquemment.Lapratiqueétablieatoujoursétéquele
Commissairedesbrevets,constatantcettesituation,ajustaitlemontantdes
taxesenconséquenceetpercevaitmêmedesajustementsrétroactifs.
ToutabasculélorsquelaCourfédérale,dansladécisionDutchIndustriesLtd.
c.Canada(Commissaireauxbrevets)
2,arenverséunedécisiondu
Commissaireetadéclaréquecederniern’avaitpasl’autoritépouragirainsi
envertudesdispositionsapplicables.Enconséquenceetparcequeles
taxespériodiquesn’avaientpasétéperçuesnormalement,lebrevetetla
demandedebrevetétaientréputésabandonnés.
LaCourd’appelfédérale,souslaplumedujugeSharlow,vientjeterun
nouveléclairagesurl’interprétationdecesdispositionsetvientsurtoutdissiper
l’incertitudequis’étaitinstalléedepuisladécisiondepremièreinstance.
Lesfaitsdontdécoulelelitige
*©LEGERROBICRICHARD,2003.
Avocatetagentdebrevets,Louis-PierreGravelleestl’undesassociésprincipauxducabinet
d’avocatsLEGERROBICRICHARD,s.e.n.c.etducabinetd’agentsdebrevetsetdemarques
decommerceROBIC,s.e.n.c.Avocatetingénieurbiomédical,PhilippeLaporteestmembre
desmêmescabinets.Capsuledejurisprudencepubliéedanslenumérodemai2003deLes
cahiersdepropriétéintellectuelle(vol.15,n
o3).Publication305.1Loisurlesbrevets,L.R.C.1985,ch.P-4;Règlessurlesbrevets,DORS/96-423,art.4(6)2DutchIndustriesLtd.c.Canada(CommissionnerofPatents)[2002]1F.C.325,[2001]209
F.T.R.260,(2001)14C.P.R.(4th)499(C.F.P.I.);inf.[2003]FCA121(C.A.F.)subnomineBartonNo-
TillDiskInc.c.DutchIndustriesLimited
2
Le15avril1994,HughBartondéposaitlademandedebrevetcanadienno
2121388
3concernantunenouvelleméthoded’ensemencementetdes
équipementsconnexespourlaquelleunbrevetfutdélivréen1996(ci-après
«lebrevet388»).L’annéesuivante,le12avril1995,M.Bartondéposaitune
deuxièmedemande
4debrevetcanadienconcernantlemêmetype
d’invention,demandequirestetoujourseninstance(ci-après«lademande
904»).
Lorsdudépôtdecesdeuxdemandesdebrevet,M.Bartonarevendiquéle
statutdepetiteentité
5etilatoujourspayélestaxesdemaintiendubrevet
388etdelademande904selonlestarifsprévusàl’échelledespetitesentités.
Ilappertaussidelapreuveprésentéedevantletribunalquele24novembre
1994,M.Bartonauraitcédésesdroitsdanscesinventions.Àpartirdecette
date,BartonNo-TillDiskInc.(ci-après«Barton»)aconcluavecFlexi-CoilLtd
(ci-après«Flexi-Coil»)unaccordd’exclusivitédelicenceauxtermesduquel
Flexi-Coilaobtenuledroitexclusifd’exploiterl’inventiondécritedansle
brevet388.Auxtermesd’unajoutàl’accorddelicence,Bartona
égalementaccordéàFlexi-Coilcertainsdroitsdanslademandedebrevet
904.
BartonetFlexi-CoilontpoursuiviDutchIndustriesLtd.(ci-après«Dutch»)en
alléguantdesdommagesrésultantd’unecontrefaçondubrevet388alors
queDutchauraitvenduetfournil’appareilquiyestdécrit.Silademande
904étaitdélivrée,Dutchreconnaissaitaussiqu’ellerisqueraitdesefaire
poursuivrepourcontrefaçondecetautrebrevet.Endéfensedecette
action,Dutchafaitvaloirquelebrevet388avaitétéfrappédedéchéance
le15avril1997enraisondunon-paiementdestaxesdemaintiendansle
délaiprescrit,dufaitqueletitulairedubrevetavaitpayélestaxes
périodiquesentantquepetiteentitéalorsqu’ilnepouvaitpasrevendiquer
cestatut.
6Le29mars2000,lesavocatsdeBartonécrivaientauCommissaire
pourluifairesavoirqu’effectivementBartonnepouvaitplusrevendiquerle
statutdepetiteentitédepuisle25novembre1994etqu’enconséquence,
ellepayeraitlesoldedestaxespériodiquesduesdepuiscettedate,soit375$
danslecasdubrevet388et300$danslecasdelademande904.Le
Commissaireaacceptécessommesd’argentlejourmêmeenconsidérant,
3Demandedebrevetcanadienno2121388déposéele15avril1994;brevetcanadien
délivréle23juillet1996;ci-après:lebrevet388
4Demandedebrevetcanadienno2146904déposéele12avril1995;demandeeninstance;
ci-après:lademande904
5Règlessurlesbrevets,C.R.C.,ch.1250(édictéparDORS/89-452,art.11),voirdéfinition:
«petiteentité»;remplacéparRèglessurlesbrevets,DORS/96-423,art.2
6id.,«petiteentité»
3
telquelapratiquedel’époque7levoulait,quelasituationétaitrétablie
rétroactivement.LesregistresdeTechSource
8ontaussiétémodifiéspoury
indiquerquelespaiementsexigiblesdelapartd’unegrandeentité
9avaient
étéeffectuésàleuréchéance.
Dutch,entantquepersonne«directementtouchée»
10parladécision
contestée,adéposéunerequêteenrévisionjudiciairedevantlaCour
fédéralepourfairecasserladécisionduCommissaired’accepterces
paiementsetpourfairedéclarerlebrevet388etlademande904échuspour
causedenon-paiementdestaxespériodiques.
LaCourfédéraleayantaccueillilademandedeDutchenpremièreinstance,
lesdéfendeurssesontalorspourvusdevantlaCourd’appelfédérale.
LadécisiondelaCourfédéraleenpremièreinstance
DutchsollicitaitdesordonnancesdelaCourfédéraleannulantlesdécisions
duCommissaireàl’égarddelademande904etdubrevet388.Elleaaussi
demandéuneordonnanceàl’effetquelesdemandes904et388était
devenuescaduques,respectivementenavril1997etenavril1996,enraison
dudéfautdepayerlestaxespériodiquesprescritesetdudéfautde
demanderlerétablissementdanslesdélais.Dutchdemandaitaussiune
ordonnancedéclarantquelebrevet388étaitinvalideparcesadélivrance
nes’appuyaitsuraucunedemandevalideaumomentdeladélivrance.
Subsidiairement,Dutchdemandaituneordonnancedéclarantquelebrevet
388avaitétéfrappédedéchéanceenavril1997,toujoursenraisondu
défautdepayerlestaxespériodiquesdefaçonrégulière.Dutchavait
formulésesquestionsautribunalcommesuit:
1.LeCommissaireavait-ilcompétenceenvertudelaLoisurles
brevets(ci-aprèslaLoi)etdesRèglessurlesbrevets(ci-aprèsles
Règles)pouraccepterleversementdestaxespériodiquesaprès
l’expirationdudélaiprescritpourleurpaiement?
7AffidavitdudirecteuradjointdeladirectiondesbrevetsenCourfédérale:«L’usagecourant
àlaDirectiondesbrevetsconsisteetatoujoursconsistéàacceptercespaiementsenpareil
cas,etlepaiementdecesmontantssupplémentairesaégalementétéacceptédansle
présentcas.»
8RegistreinformatiqueofficielduBureaudesbrevets9LaLoisurlesbrevetsetlesRèglessurlesbrevetsnedéfinissentpaslagrandeentité.La
grandeentitédoitêtrecompriseacontrariodelapetiteentité.
10LoisurlaCourfédérale,L.R.C.1985,ch.F-7(modifiéeparL.C.1990,ch.8,art.5),art.18.1
4
2.LeCommissaireavait-ilcompétence,envertudelaLoietdes
Règles,pouraccepterleversementdestaxespériodiquesplusd’un
anaprèsleuréchéance?
3.LesagissementsduCommissaireont-ileuuneincidencesurla
validitédubrevetetdelademandedebrevetenl’espèce?
Parailleurs,lesdéfenderessesBartonetFlexi-Coilformulaientlesleursainsi:
1.Leversementdestaxesexigiblesd’unepetiteentitéalorsquele
montantdetaxesàpayerestceluiquiestexigibled’unegrande
entitéconstitue-t-ilunnon-paiementdetaxesentraînantl’abandon
irrévocabledelademandedebrevet?
2.LeCommissairea-t-ilexercérégulièrementsonpouvoir
discrétionnaireenacceptantlesversementscorrectifspour
«comblerledéficit»detaxes?
Appliquantlanormedecontrôlejudiciairedubien-fondédeladécisiondu
Commissaire(correctness)telquedéfinieparlaCoursuprêmedansl’arrêt
Pushpanathan,
11laCourestime,souslaplumedujugeDawson,qu’ilressort
desdispositionsapplicables
12desbalisesclairesàrespecterpourlemontant
etlesdélaisdupaiementdestaxespériodiques.Lesdéfendeurssoutenaient
qu’enpareillescirconstances,leCommissaireavaitlepouvoirdiscrétionnaire
depermettredespaiementscorrectifspour«comblerledéficit»etqu’une
conventionencesensexistait.Unpaiementincorrectneseraitpaslamême
chosequ’unnon-paiementetconstitueraituneerreurrectifiable.Ils
soutenaientaussiquelelégislateurn’ayantpasabordélaquestiondes
paiementserronésdanslecontextedel’abandondesdemandesdebrevet,
onnepouvaitluiimputerl’intentionquel’abandonsoituneconséquence
d’unpaiementerroné.
13
LejugeDawsonestimequelaréponseàcesargumentssetrouvedansle
libelléexplicitedelaLoietdesRègles.LaLoi
14exigelepaiementdestaxes
«réglementaires»etlesRègles
15prévoientquela«taxeapplicableestpayée
avantl’expirationdesdélaisfixés»etquesi«lestaxesexigiblesenapplication
del’article27.1»nesontpaspayéesdansledélaiprescrit,lademandede
brevetestréputéeavoirétéabandonnée.Deplus,lejugeDawsonconcluait
qu’enlimitantexpressémentàl’article157desRèglesl’applicationdela
11Pushpanathanc.Canada(Ministredelacitoyennetéetdel’immigration),[1998]1R.C.S.
982
12Loisurlesbrevets,art.27.1(1),154(1),73(1)c);Règlessurlesbrevets,art.26(1),26(2),152,
154,155,156,157
13expressiouniusestexclusioalterius14Loisurlesbrevets,art.27.1(1)15Règlessurlesbrevets,art.154(1)
5
dérogationprévueàl’article26,lelégislateurfédéralavaitexplicitement
envisagélapossibilitéd’uneerreurdanslepaiementdestaxespériodiques.
Enconséquence,letribunalconsidéraitquelelégislateurfédéralavaitprévu
queledéfautdepayerlestaxesprescritesnepouvaitêtrecorrigéquedans
ledélaidegrâcedeunanprévu.
16ToujoursselonlaCour,desdispositions
aussiexplicitesempêchaientl’exercicedupouvoirdiscrétionnairedu
Commissaired’accepterunmontantdetaxeinférieuretdepermettrede
comblerledéficitaprèsl’échéancedudélaidegrâceautorisénine
permettaient-ellesl’applicationduprinciped’interprétationexpressiounius
pourconclureàl’existenced’uneintentioncontrairedulégislateur.LaCour
neretientpasnonplusl’argumentdesdéfendeursàl’effetqu’ilserait
manifestementinjustequ’ellemettefinàcetusageétabliduCommissaire
maisdonneplutôteffetauxtextesenvigueur.
17
Pourcequiestdubrevet388,laCourneconsidéraitpasquelepouvoir
discrétionnaireduCommissairedeprorogerlesdélaisalorsprévusdansles
Règles
18s’appliquaitaupaiementdestaxespériodiquesetaurétablissement
d’unedemanderéputéeabandonnée.
LaCourstatuaitdoncqueleCommissairen’avaitpascompétencepour
accepterlespaiementscorrectifsau-delàdesdélaisprévusetqu’en
l’espèce,sesdécisionsdevaientêtreannulées.Ils’ensuivaitqueles
demandes904et388étaientréputéesabandonnéesdeparl’effetdelaLoi.
Subsidiairement,etcemêmesiaumomentdedélivrerlebrevet388laCour
considéraitqu’iln’yavaitpasdedemandevalideeninstance,lebrevet388
estdéclaréêtrefrappédedéchéance.
Surcesconclusions,Dutchréussissaitàrepousserlapoursuiteencontrefaçon.
LesdécisionsduCommissaireontétéécartéesettouslesdossiersluiontété
retournéspouruneréévaluationaveclaprémissequ’iln’avaitpasl’autorité
pouraccepterdespaiementscorrectifsaposteriori.
LadécisiondelaCourd’appelfédérale
Au-delàdesquestionsdedroit,cettedécisiondelaCourfédéraleamenait
lesdemandeursàneplusrevendiquerlestatutdepetiteentitédepeurde
16Règlessurlesbrevets,art.15217LeRecueildespratiquesduBureaudesbrevetsprécisebien,àl’article20.02.13,queles
«délaisprescritspourlepaiementdestaxespériodiquesnepeuventpasêtreprorogés».
SelonlejugeDawson,cetteseulemiseengardesapaitàsabasel’argumentselonlequelil
seraitinjustedemettreuntermeàcetusage.
18Règlessurlesbrevets,C.R.C.,ch.1250(telquemodifiéparDORS/89-452,art.11),art.139,
envigueuraumomentdudépôt.
6
subirlemêmesort.Unesimpleerreurdansladéterminationinitialedustatut
dudemandeurpourraitmeneràlapertedesdroitsàmoinsquel’erreurne
soitdécouverteetcorrigéeàl’intérieurdesdélaisautorisésparlesRègles.La
Courd’appelfédérale,del’opiniondujugeSharlowàlaquellelesjuges
RothsteinetMalonesouscrivent,apporteunnouveléclairagesur
l’applicationdecesdispositionsetvientsurtoutmettreuntermeà
l’incertitudequis’étaitinstalléedepuisladécisiondepremièreinstance.
LaCourd’appelcommenceparconfirmerlecritèrederévisionjudiciaire
applicableàladécisionduCommissaire.
19Reprenantensuiteuneanalyse
littéraledesdispositionspertinentes,
20laCourd’appelarriveàlamême
conclusionquelejugedepremièreinstanceetconstatequ’iln’yaaucune
dispositionquitraitedirectementdesconséquencesdupaiementincomplet
destaxesdemaintien,niaucunedispositionquiautoriseexpressémentle
Commissaireàdéterminers’ilaccepteradespaiementsàvaloiraprès
l’expirationdudélaiautorisé.Elleconfirmeaussilapositiondutribunalde
premièreinstanceàl’effetqueleCommissairen’apasl’autoritépour
permettrecespaiementsaprèsl’expirationdudélaiautorisé.
CedisantlaCourneconfirmepaslejugementdepremièreinstancepour
autant.Eneffet,lejugeSharlown’estpasenaccordaveclaprémissesous-
jacentedecettedécisionàl’effetquelestatutdudemandeurentantque
petiteentitépuissechangeraufildutemps.Telqu’ilinterprèteles
dispositions,lejugeconsidèreplutôtqu’unepersonnequirencontreles
conditionsdelapetiteentitéaumomentdudépôtdelademandede
brevetdoitgardercestatuttantquelademanderesteeninstanceetaussi
longtempsquelebrevetendécoulantdemeurevalide.LaCoursouligne
qu’iln’yaaucunedispositionrequérantquelestatutd’unepersonneentant
quepetiteentitéougrandeentitésoitréviséàtoutautremoment,dumoins
encequiconcernelestaxesdemaintien.LaCourarriveàcetteconclusion
enappliquantunprinciped’interprétationproposéparDriedger.
21
Soulignantlacomplexitéetlemanquedeprécisiondeladéfinitiondepetite
entitéetlefaitquecertainsaspectsdeladéfinitionfassentappelàdes
questionsdefaitsalorsqued’autresfassentappelàdesquestionsmixtesde
faitsetdedroits,lejugeproposelanotionde«factualdeterminations»pour
concluresiundemandeurtombesousl’effetdecettedéfinition.Mais
19Pushpanathanc.Canada(MinisterofCitizenshipandImmigration),précité,note1220Règlessurlesbrevets,art.26,157;Règlessurlesbrevets,préciténote19,art.76.1(6),139en
vigueuraudépôtdubrevet388
21Driedger(ElmerA.),ContructionofStatutes2nded.(Toronto:Butterworths,1983),p.87:
«Todaythereisonlyoneprincipleorapproach,namely,thewordsofanActaretobereadin
theirentirecontextandintheirgrammaticalordinarysenseharmoniouslywiththschemeof
theAct,theobjectoftheAct,andtheintentionofParliement»
7
indépendammentdeladiligencedudemandeur,ilyaunrisqueréeldese
tromper.Celuiquisecroitàtortunepetiteentités’exposealorsàdesévères
conséquencesàmoinsquel’erreursoitdécouvertedansledélaiautorisé.
LaCourconsidèreaussicommeuneomissionfrappantelefaitqu’une
définitionsidétailléenementionnepasladateàlaquellela«factual
determination»doiveêtrefaite.Lejugeémetdeuxhypothèses:soitquele
statutsedétermineàchaquefoisquelataxepériodiquedevientexigible,soit
qu’ilsedétermineuneseulefois,aumomentdepayerlapremièretaxe,
généralementlejourdudépôtdelademande.
LaCourneretientpaslesargumentsdeDutchetestimequelesdispositions
surlesquelleselleappuiesonargumentationnedictentpaslaconclusionde
façonnon-équivoquequelestatutdoivechangeraufildutemps.Les
dispositionspeuventtrèsbiens’appliquersiondéterminelestatutqu’une
seulefois.
22LaCourneretientpasnonplusl’argumentdeDutchàl’effetqu’il
seraitinjustepourunegrandeentitédedevoirpayerdestaxesdemaintien
plusonéreusespendanttouteladuréedevaliditédubrevetmêmesielle
devenaitunepetiteentité.Lestaxesenquestionsonttropmodestespour
qu’onpuisseparlerd’injustice.
ConfirmantqueleCommissairen’apasl’autoritépourreleverunpayeurdu
défautdepayerlataxeexigibleaprèsl’expirationdudélai,laCouraccorde
beaucoupd’importanceauxconséquencespossiblesd’interpréterlesRègles
telquelestatutpuissechangeraufildutemps.
23
Rappelantlerôledestribunauxderendreeffectivel’intentiondulégislateur,
etceindépendammentdurésultatlorsquelestextessontclairs,ilresteque
devantunrésultataberrantletribunalvoudrascruterminutieusementlaloi
afindes’assurerqu’ellen’estpassusceptibled’êtreinterprétéedifféremment.
Ilnefautdoncjamaisprésumertroprapidementquelelégislateuravouluun
résultatdéraisonnableouuneinjustice.
24
22Règlessurlesbrevets,art.4(6),art.30,31et32del’AnnexeII:«SelonlaCour,laquestion
déterminanteàposerpourquel’article4(6)demeurepertinentvacommesuit:«Aumoment
dupaiementdelataxedemaintienetdedéterminerlestatutdupayeur,est-cequ’ondoit
considérerlesfaitsquiexistaientaumomentoùcedernieraengagélesdémarchespour
obtenirunbrevetouaumomentoùlepaiementestexigible?»Larègle4(6)fonctionnedans
touslescas.
23LejugeSharlowfaitréférenceàl’opiniondujugeLaForestC.J.dansladécisionTheQueen
inRightofNewBrunswickc.EstabrooksPontiacBuickLtd.(1982),144D.L.R.(3d)21(C.S.C.)
24Sullivan(Ruth),SullivanandDriedgerontheConstructionofStatutes,4ièmeed.,(Toronto,
Butterworths,2002),p.247
8
LaCourproposedoncquelestatutdudemandeursedétermineuneseule
foispourchaquedemandedebrevet,aumomentd’initierleprocessus.
Seloncetteinterprétationundemandeurrisqueratoujoursdeperdresesdroits
s’ilsecroiterronémentunepetiteentitéetqu’ilpayelestaxesseloncetarif,
maiscerisquen’arrivequ’uneseulefoisplutôtqued’êtremultipliéparle
nombredefoisoùlestaxespériodiquesdeviennentexigibles.Enfin,laCour
n’apasjugébondetrancherlaquestionrelativeàl’autoritéduCommissaire
pourenquêterlesdemandeursquiveulentbénéficierdustatutdepetite
entité.
25
Enl’espèce,lebrevet388aétédéclarévalideparcequeledemandeur
étaitunepetiteentitéaumomentdudépôtdesademande;lademande
904aétédéclaréeabandonnéeparcequeledemandeurnepouvaitplus
revendiquercestatutaumomentdudépôtdecettedeuxièmedemandeet
qu’iln’apasétécorrigéledéfautàl’intérieurdesdélais.
Larègleàappliquer
Lapersonnequirencontrelescritèrespourrevendiquerlestatutdepetite
entitéaumomentd’initierlaprocédurededemandedebrevet,
généralementaumomentdudépôtdesademande,gardetoujoursce
statutrelativementàcettededemandedebrevetparticulièreetàtout
brevetendécoulant.
Dansledoute,ilresterasagedepayerlestaxespériodiquesenvertudu
statutdegrandeentitémaiscefaisant,ilneserapluspossibledeseprévaloir
dustatutdepetiteentitéparlasuite.Letribunalconfirmeques’ilyaune
erreurdansladéterminationdustatutdeceluiquirevendiquelestatutde
petiteentité,etbienl’erreurestfataleetleCommissairenepourrapas
permettred’yremédieràmoinsdelefairedanslesdélais.Resteàsavoirsila
CourSuprêmeduCanadaauraàintervenirdanscedossier.Ledélaipourla
présentationd’unedemanded’autorisationd’appelexpirele6mai2003.
26
25Loisurlesbrevets,art.4(2)26LoisurlaCoursuprême,L.R.C.1985,ch.S-26,art.58(1)a);60jourssuivantladatedu
jugementportéenappel,le7mars2003.
9
ROBIC,ungrouped avocatsetd agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd origine;droitsd auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;
licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroit
desaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérification
diligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu ailleursdanslemonde.Lamaîtrisedes
intangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.Ideaslivehere.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHEWORLD