La Loi sur les appellations réservées du Québec: un premier survol
LALOISURLESAPPELLATIONSRÉSERVÉESDUQUÉBECUNPREMIERSURVOL
par
LaurentCarrière
*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242-Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
Objet
LaLoisurlesappellationsréservéesduQuébec1apourobjetla
reconnaissancedesappellationsquisontattribuéesàdesproduitsagricoles
etalimentairesàtitred’attestationi)deleurmodedeproduction,ii)deleur
régiondeproductionouiii)deleurspécificité.
Cetteloiaégalementpourobjetl’accréditationdesorganismesde
certificationchargés,pouruneappellationvisée,delacertificationdes
produitsportantuneappellationréservéeainsiquelasurveillancede
l’utilisationdecesappellations.
Cettedémarchedecertificationetd’accréditation,faut-illerappeller,
n’enlèverienauxobligationsprévuesauxchapitresdel’hygièneetdela
salubritéalimentaires.
2
Lamiseenvigueurdecetteloi«constituepourlemilieubioalimentaireunoutil
précieux,denatureàfavoriserl’atteintedesobjectifsfondamentauxdu
©1998LaurentCarrière.
*Avocatetagentdemarquesdecommerce,LaurentCarrièreestl undesassociés
principauxduCabinetd avocatsLÉGERROBICRICHARD,s.e.n.c.etduCabinetd agentsde
brevetsetdemarquesROBIC,s.e.n.c.Publication226.
1LaLoisurlesappellationsréservéesetmodifiantlaLoisurlamiseenmarchédesproduits
agricoles,alimentairesetdelapêche(L.Q.1996,c.51)aétésanctionnéele1996-12-16mais
n’estentréeenvigueurquele1997-10-15(décret1188-97du1997-09-17;129-41GOQ-26331),
soitenmêmetempsqueleRèglementsurlesappellationsréservées(129-41GOQ-26398).
2Lamiseenmarchédesproduitsalimentairesestassujettieàdenombreusesdispositions
législativesouréglementaires,notammentfédérales.Ainsi,laLoisurlesproduitsagricoles
(L.R.C.1985(4
ièmesupp.),c.20)duCanadaqui,souventsouscouvertderégirlecommerce
interprovincial,l’importationoul’exportationfixecatégories,classesetmarquagepar
règlementdontRèglementsurlemiel,Règlementsurlesproduitsdel’érable,Règlementsur
lesfruitsetleslégumesfrais,Règlementsurlesproduitslaitiers,Règlementsurlesœufs,
Règlementsurlesproduitstransformés.
MAPAQ,àsavoirledéveloppementrégional,ledéveloppementdemarchés
etledéveloppementdurable».
3
Procédure
Leministre[enl’espèce,celuidel’Agriculture,desPêcheriesetde
l’Alimentation]peutreconnaîtreuneappellationproposéeparunorganisme
decertificationetenréserverl’utilisation.
L’organismedecertificationpeutregrouperdesproducteurs,des
transformateurs,desdistributeursoudesdétaillantsd’unmêmeproduit.
Leministrepeuttoutefoisexigerqueceuxquiproposentladésignationsoient
constituésenpersonnemoralepouragiràtitredeConseild’accréditation
(lequeldoitêtrereprésentatifdumilieuconcernéparcetyped’appellation).
LeConseild’accréditationélabore,suivantrèglementduministre,desnormes
ouréférentiels.Normalement,cesontleoulesorganismesd’accréditation
quidémontrerontauConseild’accréditationqu’ilssatisfontauxexigences
prévuesauréférentielduConseil;leConseild’accréditationfaitalors
recommandationauministre.
Dèsreconnaissanced’uneappellationréservée,leministreenconfiele
contrôleauConseild’accréditationqu’ilaurapréalablementreconnueten
donneavisdanslaGazetteofficielleduQuébec:lareconnaissanceprend
effetàlapublication.
Unefoisquel’appellationestreconnueparleministre,l’utilisationenest
réservéeauxmembresdesorganismesdecertificationqu’accréditele
Conseild’accréditation.
3MAPAQ,Entréeenvigueurdelalégislationsurlesappellationsréservées,Communiquéde
pressedu1997-10-17http://ww.agr.gouv.qc.ca/info/cpresse/97124.htm;voiraussilediscours
duministrelorsduColloquesurl’agrotourismeàBécancourle1996-11-29
http://ww.agr.gouv.qc.ca/info/discoursm/dm29196.htm:«Cettenouvelleloi[…]permettra
d’apporterunevaleurajoutéeauxproduitslocauxetrégionnaux.Elleseradoncunstimulant
pourledéveloppementdel agrotourisme».;voiraussilediscoursduministrelorsduCongrès
del’UniondesproducteursagricolesàQuébecle1996-12-04
http://www.agr.gouv.qc.ca/info/discoursm/dm041296.htm:«L’adoptionrécentedelaLoi
surlesappellationsréservéesouvredenouveauxhorizonspourlapromotiondesproduits
régionaux,despécialitéetbiologiques.Lesappellationsréservéesprésententunpotentiel
énormesurleplancommercial;pensonsnotammentauveaudeCharlevoix,àl’agneaude
préssalésouaubléd’indedeNeuville.Aveccetteloi,l’industrieagroalimentaire
québécoisedisposed’unoutiladditionnelpourcaractérisersesproduits,lesmettreenvaleur
etmieuxlesvendre,icietpartoutdanslemonde».Lesnombreuxdiscoursduministresurle
sujetnesontpastrèsinstructifssinondanslafaçonderepasserlemêmediscoursenajoutant
simplementunespécialitéalimentairelocalepourflattersonélectorat!
Conseild’accréditation
LeConseild’accréditationapourmission
·d’accréditerlesorganismesdecertification,
·defairedesrecommandationsauministresurlareconnaissancedes
appellations
·desurveillerl’utilisationdesappellations.
LeConseild’accréditationpeutexercerdesrecourscontretoutepersonne
quiutiliseuneappellationréservéepourdesproduitsquinesontpascertifiés
parunorganismed’accréditationcertifié.
UnConseild’accréditationpeutêtreformépourchaquetyped’appellation
reconnue.
Peuventêtremembresd’unConseild’accréditation,lesorganismesde
certificationetlesreprésentantsdesproducteurs,destransformateurs,des
ordresprofessionnels,desconsommateursetdesnégociantsdemêmeque
toutgroupeparticulièrementintéresséparuntyped’appellation.LeConseil
d’administrationd’unConseild’accréditationestd’ailleursastreintàune
compositionreprésentativefixéeparrèglement.Leministredélègueun
observateuretauConseild’accréditationetàsonConseild’administration
4.
Organismesdecertificationaccrédités
LeConseild’accréditationaccréditel’organismedecertificationquienfait
lademandeetquisatisfaitauxexigencesqueleConseild’accréditationa
établiconformémentauxrèglementsduministre:parmicelles-ci,l’adhésion
decetorganismeà:
·lanormeISO65«Exigencesgénéralesrelativesauxorganismes
procédantàlacertificationdeproduits».
·lanormeISO61«Exigencesgénéralespourl’évaluationet
l’accréditationd’organismesdecertification/d’enregistrement»
4Au1998-04-24,selonArthurMarcouxdeladirectionquébécoisedelaQualitédesaliments
etdelaSantéanimaleduMAPAQ(1-800-463-5023),iln’yavaitencoreaucunorganismede
certification,aucunconseild’accréditationetaucuneappellationréservée.Unconseil
d’accréditationdansledomainedelaproductionetdel’agriculturebiologiqueserait
cependantenformation.
·lanormeISO39«Prescriptionsgénéralespourl’acceptationdes
organismesdecontrôles».
5
Seulslesorganismesdecertificationconstituésenpersonnemoralepeuvent
êtreaccrédités.
L’accréditationprendeffetdèssapublicationdanslaGazetteofficielledu
QuébecparleConseild’accréditation.Seulslesmembresd’unorganisme
decertificationaccréditéspourrontutiliserl’appellationréservée
Interdiction
Souspeinedesanctionspénales,nulnepeututiliserdans
·lapublicité,
·l’étiquetage,
·laprésentationdetoutproduitou
·dansdesdocumentscommerciauxs’yrapportant,
uneappellationréservée,àmoinsqueceproduitnesoitcertifiéparun
organismedecertificationaccrédité.
6
LaLoi,toutefois,sembleprohiberuniquementl’utilisationdel’appellation
réservée
7.
5LesnormesISO39,61et65,enversionfrançaise,sontdisponiblesàlabibliothèquedu3e;
l’adresseInternetdel’InternationalStandardizationOrganisationest
http://www.fokus.gmd.de/iso/entry.html>.
6Àcetégard,ilseraintéressantdesuivrel’interprétation/applicationdelaLoisurlesaliments
etdroguesduCanada(L.R.C.1985,c.F-27),dontleparagraphe5(1),selitcommesuit:
Nopersonshalllabel,package,treat,
process,selloradvertiseanyfoodina
mannerthatisfalse,misleadingor
deceptiveorislikelytocreatean
erroneousimpressionregardingits
character,value,quantity,composition,
meritorsafety.I
lestinterditd’étiqueter,d’emballer,de
traiter,deprépareroudevendreun
aliment-oud’enfairelapublicité-de
manièrefausse,trompeuseou
mensongèreoususceptibledecréerune
fausseimpressionquantàsanature,sa
valeur,saquantité,sacomposition,ses
avantagesousasûreté.
7Ànepasconfondreavecl’utilisation,réglementéeounon,des«sceauxbiologiques»:voir
Leconsommateurvert:danslajungledesétiquettes
Réglementation
L’appellationneserareconnueparleministrequesicertainscritèressont
respectés:
i)pouruneattestationdumodedeproductionbiologique
d’un
produit,celui-cidevrarespecterdesnormesaumoinségalesà
cellesétabliesdansle«BasicStandardsforOrganicAgricultureand
Processing»del’InternationalFederationofOrganicAgriculture
Movements»
8;
ii)pouruneattestationd’unerégiondeproduction
9,ceproduitdoit
comporterlenomdecetterégionet
·s’ils’agitd’uneappellationd’origine
,laqualitéetlescaractères
deceproduitdoiventêtredusessentiellementouexclusivement
aumilieugéographiqueetlelieudeproductiondoitêtresitué
danscetterégion
·s’ils’agitd’uneindicationgéographique
protégée,ceproduit
doitposséderunecaractéristiqueattribuableàsonorigine
géographiqueetlelieudeproductiondoitêtresituédanscette
région
10;
iii)pouruneattestationdespécificité
,ceproduitdoitposséderun
élémentquiledistinguenettementd’autresproduitssimilaires
appartenantàlamêmecatégorie.
11
8Ceguide,enversionanglaise,estdisponibleàlabibliothèquedu3e;l’adressedusite
Internetdel’IFOAMest
9SongeonsiciauxatocasdeSaint-Louis-de-Blanford,aumaïsdeSaint-Damase,aux
crevettesdeMatane,aumignerondeCharlevoix,ausaumondelaMatapédia(oudela
Restigouche),auxbagelsetausmokedmeatdeMontréal,aupoulamon(oualevin)deSte-
Anne-de-la-Pérade,auxbourgotsdeRivière-du-Loup,auxbigorneauxdesIles-de-la-
Madeleine,auxpommesdeRougemont(oucellesdeSt-Hilaire,OrfordouMagog).
10Ladifférenceentreuneappellationd’origineou«AO»etuneindicationgéographique
contrôléeou«IGC»estmincemaisréelle:parexempleseraituneAOunbœufdel’Estrie
originairedel’Estriealorsqu’unbœufquin’estpasoriginairedel’Estriemaisareçuuneteinte
decetterégionpourraitsequalifiercommeIGC.
11LatourtièreduLac-St-JeanetlatourtièreàlamoruedeGaspé,lacipaillegaspésien(aux
palourdesouauxmys)etcelleduLacSt-Jean.OnconsulteraainsileSitepourladéfensede
latourtièreduLac-St-Jeanhttp://www3.sympatico.ca/mjtd/home.html«Cesiteveut
défendrelaTourtièreduLac-St-Jean(etaussicelleduSaguenay)contrelatourtière
(faussementappelléeduLac-St-jean)qu onnousprésentedanslessupermarchésdela
régiondeMontréal,quienfaitn’estqu’unsimplepâtéàlaviande.Danslesfaits,unevraie
Tourtière(duLac)doitavoir4poucesd’épaisseuretcontenirpatatesoignonsviandes(porc
bœufveau,desfoisdupouletetpréférablementdugibiergenre;orignal,perdrixetlièvre).
Tandisquela«fausse»tourtièredébordeàpeined’uneassietteàtarteetnecontientquedu
Lademandedereconnaissanced’uneappellationdoitcomprendredivers
renseignementsquantàlacompositionetaufonctionnementdel’organisme
d’accréditationdemêmequ’uncahierdechargesquantauproduitvisépar
l’appellation(méthodedeproduction,origine,méthoded’obtention,
structureetexigencesminimalesdecontrôle,élémentsspécifiques
d’étiquetage,etc.).
Loisurlesmarquesdecommerce
Ilseracertesintéressantdesuivrel’évolutiondecesappellationsréservéeset
leurinteractionaveclesdispositionsdelaLoisurlesmarquesdecommerce
(L.R.C.1985,c.T-13)concernantlesindicationsgéographiquesprotégées
(art.11.1etsq.)etlesmarquesdecertification(art.23).
Appellationsréservéesetmarquesdecommerce
Certainesmarquesdecommercequipourraientêtreautrementviséesparla
loiquébécoiseontdéjàfaitl’objetd’enregistrement.Àtitred’exemple:la
SociétédesalcoolsduQuébecesttitulairedesenregistrementsTMA452830
CHICOUTAIpouruneliqueurdemûresdesmaraisetTMA234754
KAMOURASKApourdesspiritueuxalorsqueLesalimentsDaVinciLtéede
Montréalesttitulairedel’enregistrementTMA354081LACST-JEANpour
saucisses,cretons,pâtés.
L’article19delaLoisurlesmarquesdecommerceconfèreautitulaired’une
marquedecommerce«déposée»ledroitàl’emploiexclusifdecelle-ciau
Canada:cedroitpourraitdoncs’exerceràl’encontredesutilisateursd’une
appellationréservéereconnue.Desurcroît,desopérateurssansassisesau
Québecpourraientêtretitulairedemarquesautrementcouvertesparune
appellationréservéereconnue,quecelle-cisoitenregistréeavantouaprèsla
reconnaissance.
steakhachébiensec.»Oncompareraaveclatourtière«micro-weavable»deLABELLE
FERMIÈRE:garniture
:porc,eau,farined’avoine,chapeluredeblégrillée,sel,huilevégétale
partiellementhydrogénée,épice,oignon,poudred’oignon,dextrose,levureautolysée,
saveur(acidelactique);pâte
:farinedeblé,saindoux,eau,dextrose,sel,sucre,levure,
poudredelaitécrèmé,levurechimique,sorbatedepotassium,œufsentierscongelés.
Beuark!Ilnes’agitpasnonplusdeprotégerdesrecettesoriginairesd’uncoinparticulier
commelescretonsdesUrsulinesdeQuébecoulescrèpesaularddesSœursdelaCharité.À
cepropos,consulterparexemple,Qu’est-cequ’onmange?–LeQuébecen820plats
(Longueuil,LesCerclesdeFermièresduQuébec,1994).
LacommercialisationsouslamarqueseraitpossiblepartoutauCanadamais,
auQuébec,pourraitêtresoumiseàlaprohibitiondel’article21.Encasde
conflit,est-celadispositionfédéralerelativeaucommercequiprimeraitsurla
dispositionprovincialerelativeàl’agricultureoul’inverse?
Marquesofficielles
Lesmarquesinterditesdel’article9risquentégalementdecréerunbeau
casse-têteetce,d’autantqu’ellesnesontpasassujettiesàdescritèresde
descriptivitéetqu’iln’estpasnécessaired’enspécifierlesmarchandisesou
servicesvisés.LaSAQ,parexemple,adéjàunetellemarque:TMO9088116
CASSISDEL’ÎLED’ORLEANSpouruneliqueur.
Parcontre,dansl’étatactueldelapratiqueduBureaudesmarquesde
commerce,ilestprobablequ’unconseild’accéditationsequalifiecomme
«autoritépubliquecompétente».
Appellationsréservéesetmarquesdecertification
Appellationsréservéesetmarquesdecertificationpourrontparfoisse
recouper,nonsansparfoiscréercertainsproblèmes
12.
Ainsi.lesmarquesdecertificationdescriptivedulieud’origine(art.25)
risquentainsideperturberlamiseenœuvredelanouvellelégislation
québécoise.L’article25selitcommesuit:
12Enmatièred’agriculturebiologique,LeMAPAQestainsidéjàtitulairedelamarquede
certificationPRODUITBIOLOGIQUECERTIFIÉQUÉBECVRAI(&graphisme),objetde
l’enregistrementTMA416589du1993-09-10pourtouteunegammedeproduits.«Le
consommateurquinemangequedescarottesbiologiquesoudespommesdeterre
exemptesd engraisdesynthèseutilisecelogo,contrôléparlaFédérationdesproducteurs
biologiques[beaucontrôledutitulairequedevraitêtreleMAPAQ!].Ilgarantitque
l agriculteurn utilisepasd engraischimiques,nidepesticidesetqu ilpratiqueuneméthode
decultureconformeaudéveloppementdurable.Celasignifiequeleproducteuracéricole,
lemaraîcherouleproducteurdeviandesutilisedesengraisvertspourenrichirsonchamp,
pratiquelesculturesintercalairesentrelesrangs,introduitdesinsectesprédateurspour
suppléerauxpesticides,qu ilplantedeshaiesbrise-ventssursesterres,sesouciedela
rotationdesculturesetdesamendements.Pourobtenirledroitd apposercetteétiquettesur
sesproduits,l agriculteurbiologiquedoitremplirundossierdedemandetrèspréciset
accepterunevisiteenrègledesonexploitationtouslesans.L adhésionrevientà350$
annuellement.D autresorganismes,comme«Garantibio»dansleBas-du-fleuveoul «Organic
CropImprovmentAssociation»(OCIA),décernentleurproprelabelécologique,parfoisplus
sévèrequeceluideQuébecVrai.Ainsil OCIAexigequeletroncdesérablesmesureau
moins250cm(10po)dediamètreavantdel entailler,alorsquelaFédérationdes
producteursbiologiquessecontentede200cm(8po).»:Leconsommateurvert:dansla
jungledesétiquettes,précité,http://ecoroute.uqcn.qc.ca/srch/educ/etiquettes.htm>.
Acertificationmarkdescriptiveofthe
placeoforiginofwaresorservices,and
notconfusingwithanyregisteredtrade-
mark,isregistrableiftheapplicantisthe
administrativeauthorityofacountry,
state,provinceormunicipalityincludingor
formingpartoftheareaindicatedinthe
mark,orisacommercialassociation
havinganofficeorrepresentationinthat
area,buttheownerofanytrade-mark
registeredunderthissectionshallpermit
theuseofthemarkinassociationwithany
waresorservicesproducedorperformed
intheareaofwhichthemarkis
descriptive
.
Unemarquedecertificationdescriptivedu
lieud’originedesmarchandisesouservices
etnecréantpasdeconfusionavecune
marquedecommercedéposée,est
enregistrablesilerequérantestl’autorité
administratived’unpays,d’unÉtat,d’une
provinceoud’unemunicipalité
comprenantlarégionindiquéeparla
marqueouenfaisantpartie,ouune
associationcommercialeayantunbureau
ouunreprésentantdansunetellerégion.
Toutefois,lepropriétaired’unemarque
déposéeauxtermesduprésentarticledoit
enpermettrel’emploienliaisonavectoute
marchandiseproduiteoutoutservice
exécuté,danslarégionquedésignela
marque.
Danslecas,parexemple,d’uneindicationgéographiqueprotégée,iln’est
pasacquisqueleConseild’accréditationsequalifietoujourscomme
requérantàunemarquedecertificationviséeparl’article25.Eneffet,un
Conseild’accréditationn’apaslestatutgouvernementalquevisela
premièrecatégoriedecetarticle;ceseradumoinsonpeutleprésumer
généralementunecorporationsansbutlucratif,laquellesequalifierait
difficilementcomme«associationcommerciale»viséeparlaseconde
catégoriedel’article25.
Ilyauraitd’ailleursunpiègepourleConseild’accrédiationquiseprévaudrait
delamarquedecertificationenregardd’uneindicationgéographique
reconnue.Sicettemarquedecertificationauraitsondroitpartoutau
CanadaetnonseulementauQuébec,iln’endemeurepasmoinsquele
titulaired’unetellemarquedecertificationdevraitenpermettrel’emploien
liaisonavectoutemarchandiseouserviceprovenantdelarégiondésignée
parcettemarquedecertification.Qu’enserait-ilalorsdesproducteursqui,
quoiquedecetterégion,neseraientpasmembresdesorganismesde
certificationaccrédités.L’article25infinedelaLoisurlesmarquesde
commerceleurdonneundroitàl’emploiqueleurinterditl’article21delaLoi
surlesappellationsréservées.
Parailleurs,rienn’empêcheuneassociationcommercialededemander
l’enregistrementd’unemarquedecertificationconstituéed’uneindication
géographiquequ’ellesoitounonreconnueparleministreetce,mêmesi
cetteassociationcommercialen’estpasaccréditéecommeorganismede
certification.L’enregistrementd’unetellemarquedecertificationpourrait
certescontrecarrerlerégimequébécoispuisqueletitulairedecelle-ciaurait
ledroitexclusifàsonemploipartoutauCanadaetce,mêmeàl’encontre
desorganismesdecertificationaccréditésparunConseild’accréditation
pourunedésignationréservéereconnueparleministrequébécois.
Qu’enserat-ild’unemarquedecommerce«ordinaire»quireprendraittout
oupartied’unerégionviséeparuneappellationréservéequantàune
originegéographiqueetdudroitàl’emploiexclusifàl’emploiauCanada
de
celle-ciqueconfèrel’article19delaLoisurlesmarquesdecommercealors
quel’article21delaLoisurlesappelationsréservéesprohibel’utilisation
d’unetelleappellationauQuébec.
Bref,beaucoupdequestionssansréponsesetunbonsujetd’article!
ROBIC,ungrouped avocatsetd agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd origine;droitsd auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;
licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroit
desaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérification
diligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu ailleursdanslemonde.Lamaîtrisedes
intangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.Ideaslivehere.
LAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENT
CARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRELAURENTCARRIÈRE
LAURENTCARRIÈRE
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHEWORLD