La liberté de la presse à l’ère numérique
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
COMPTERENDU
LALIBERTÉDELAPRESSEÀL’ÈRENUMÉRIQUE*
LOUISELESÈCHE**
ROBIC,S.E.N.C.R.L.
A
VOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
L’avènementdel’Internetamenécesdernièresannéesaudéveloppementde
nombreuxsitescommunautairesetparticipatifstelsqueYoutube,Facebookou
encoreTwitter.Cesévolutionstechnologiquesonteupourconséquencede
bouleverserénormémentlepaysagemédiatique.Eneffet,ilestdésormaispossible
pourquiconquedefaireœuvredepresseendiffusant,partageant,relayantou
archivantgrandnombred’informationsetd’actualitéssousformeécriteou
audiovisuelle.
DanssonlivreLalibertédelapresseàl’èrenumérique,QuentinVanEnis
1,
observateuraguerridecettemétamorphosedesmoyensdecommunicationetdela
presse«traditionnelle»,définitlalibertédelapresse(Premièrepartie)etrevisiteson
régimejuridique(Deuxièmepartie).Àl’heureoùlesdifférentsmédiasconvergent
versInternetetoùchacunpeutcommuniquerdesidéesoudesinformationsàun
publicpotentiellementinfini,lafrontièreentrelibertéd’expressionetlibertédela
presses’amincitdeplusenplus,parfoisjusqu’aupointdedisparaître.
Danslapremièrepartiedesonouvrage,l’auteurproposeunexamenapprofondide
ladistinctionentrelalibertéd’expressionetlalibertédelapressedansl’ordre
juridiquebelge,puisenfaituneétudeexhaustiveendroitconventionneleuropéen.
Enmettantdel’avantlestravauxpréparatoiresdelaConstitutionbelgede1831,
l’auteurprésentelalibertédelapressecommecorollairedelalibertéde
manifestationdesopinionsetdélimiteleschampsd’applicationrationaemateriaeet
rationaepersonaedecettelibertédansl’espritdestextesconstitutionnelsbelges.Il
expliqueégalementlaconfusionquis’estcrééeentreleterme«presse»etlemétier
©CIPS,2015.
*QuentinVANENIS,Lalibertédelapresseàl’èrenumérique,collectionduCRIDS(Bruxelles,
Larcier,2015),778pages,ISBN978-2-8044-7706-6.
**StagiaireendroitchezROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocatsetd’agentsde
brevetsetdemarquesdecommerce.Publiéà(2015),27:2Cahiersdepropriétéintellectuelle.
Publication274.094.
1Maîtredeconférencesàl’UniversitédeNamur(Belgique),chercheurauCRIDSetavocatau
BarreaudeBruxelles.IlestégalementmembreduConseildedéontologiejournalistique.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
2
dejournaliste.Puis,àl’aidedejurisprudencesbelges,l’auteurprésentel’évolution
juridiquequ’aconnuela«presse»suiteauxnombreusesmutationstechnologiques
parl’apparitionsuccessivedelaradio,delatélévision,desmédiasnumériqueset,
enfin,dessitesparticipatifsenligne.
QuentinVanEniscontinuesadistinctionentrelalibertéd’expressionetlalibertéde
lapresseparl’étudedudroitconventionneleuropéengrâceàuneanalysecomparée
deplusd’unecentainededécisionsdelaCourEuropéennedesDroitsdel’Homme.
L’auteurlivreuneremarquablesynthèsecritiquedecettejurisprudenceparlaquelleil
dégagel’approchefonctionnelledelaCourconcernantlalibertédelapresse.Cette
approchefonctionnelleégalementdéfendueparl’auteurprotégeraittoutepersonne
pouvantfaireétatd’uneintentiondes’adresseraupublicparlebiaisd’unsupportde
diffusiondesonchoix.
Dansladeuxièmepartie,l’auteurenvisageuneanalysedurégimejuridiquedela
libertédelapresseàl’auned’uneconceptionfonctionnelleens’appuyantàlafois
surledroitbelge,ledroitconventionneleuropéen,la«softlaw»duConseilde
l’Europeetledroitconstitutionnelaméricain.
QuentinVanEnisrevisitecerégimejuridiquedepuislacollectedesinformations
jusqu’àleurcommunicationsousformederenseignementsoud’opinions.Ainsi,il
exposesuccessivementl’interdictiondesmesurespréventivesdelapartdes
autoritéspubliques,lapréventiondelacensureindirectepardesintermédiaires
techniquesdel’Internet,ledroitderéponse,lecontrôleparl’autorégulationetla
frontièredeladéontologie«journalistique»,laresponsabilitécivileetpénaledela
presse,ledroitgénéraldecollecterdesidéesetdesinformations,ledroitàla
protectiondessourcesjournalistiquesetterminesespropossurlaquestion
controverséed’un«privilège»quiseraitliéàl’investigationjournalistique.
Commel’asoulignéEtienneMontero
2danslapréfacedecelivre,cethèmeest
d’uneévidenteactualitésil’onsongeaurôlejouéparlesréseauxsociauxlorsdu
printempsarabe,àl’affaireWikileaksou,encore,àlatragédiesurvenueauxlocaux
dujournalCharlieHebdoenjanvierdernier.Cetouvragedequalitéàlafoisjuridique
etcritiqueintéresseraautantdeschercheursetpraticiensdudroitquedescitoyens
soucieuxdes’informersurlaquestiondelalibertédelapressevis-à-visdu
développementdunumérique.
2Professeurordinaireàl’UniversitédeNamuretDoyendelaFacultédedroit.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
3
Pourdesservicesdeconseilsdansledomainedelapropriété
intellectuelleetdestechnologiesdel’informationetdescommunications
(incluantlesservicesd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce)
demêmequedesservicesjuridiques.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesde
commercevouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriété
intellectuelledanstouslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèles
utilitaires;marquesdecommerce,marquesdecertificationetappellations
d’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetde
l’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howet
concurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerce
électronique,distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéet
étiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligenteetaudit.ROBIC,
agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892to
theprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,
industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;
biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-
how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnology
transfers;e-commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityand
labelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence.
®/MD
COPYRIGHTER
TM/MC
IDEASLIVEHERE
®/MD
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
®/MD
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
®/MD
LEGERROBICRICHARD
®/MD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
®/MD
PATENTER
®/MD
ou«R»stylisé
®/MD
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
4
ROBIC®/MD
oumarquestyliséeROBIC++++
®/MD
oumarquestyliséeROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
®/MD
oumarquestyliséeROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
®/MD
THETRADEMARKERGROUP
TM/MC
TRADEMARKER
TM/MC
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDE
LAPLANÈTE
®/MD
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
®/MD
MarquesdecommercedeROBIC,S.E.N.C.R.L.poursesservicesde
conseilsdansledomainedelapropriétéintellectuelleetdes
technologiesdel’informationetdescommunications(incluantles
servicesd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce)demême
quesesservicesjuridiques
*************************************************************************************************
*
Forservicespertainingtointellectualproperty,technologyand
communicationlawandrelatedmatters(includingpatentandtrade-mark
agencyservices)aswellaslegalservices.
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
5
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesde
commercevouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriété
intellectuelledanstouslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèles
utilitaires;marquesdecommerce,marquesdecertificationetappellations
d’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetde
l’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howet
concurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerce
électronique,distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéet
étiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligenteetaudit.ROBIC,
agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892to
theprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,
industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;
biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-
how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnology
transfers;e-commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityand
labelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence.
®/MD
COPYRIGHTER
TM/MC
IDEASLIVEHERE
®/MD
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
®/MD
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
®/MD
LEGERROBICRICHARD
®/MD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
®/MD
PATENTER
®/MD
orstylizedR
®/MD
ROBIC®/
MD
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL1001,Square-Victoria-BlocE-8eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Téléc.:+1514845-7874QUÉBEC2828,boulevardLaurier,Tour1,bureau925
Québec(Québec)CanadaG1V0B9
Tél.:+1418653-1888Téléc.:+1418653-0006
6
orstylizedROBIC++++®/MD
orstylizedROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
®/MD
orstlyzedROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
®/MD
THETRADEMARKERGROUP
TM/MC
TRADEMARKER
TM/MC
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDE
LAPLANÈTE
®/MD
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
®/MD
Trade-marksofROBIC,LLPforitsservicespertainingtointellectual
property,technologyandcommunicationlawandrelatedmatters
(includingpatentandtrade-markagencyservices)aswellaslegal
services