Intelligence artificielle et brevets (Octobre 2018; Cahiers de Propriété Intellectuelle)
947
Vol.30,no3
Intelligenceartificielleetbrevets
CamilleAubin*
RÉSUMÉ……………………………………..949
INTRODUCTION……………………………….951
1.LAPROTECTIONDESLOGICIELSD’INTELLIGENCE
ARTIFICIELLESOUSLALOISURLESBREVETS……951
2.LESINVENTIONSGÉNÉRÉESPARDESLOGICIELS
D’INTELLIGENCEARTIFICIELLE………………..955
2.1Quiestl’inventeur?………………………..957
2.1.1Lanotiond’inventeur…………………..957
2.1.2L’identificationduproblèmeetdesasolution….960
2.1.3Laprogrammationdulogicielcréant
l’invention…………………………..961
2.1.4Lapropriétédesdonnéesàanalyserparle
logicielcréantl’invention………………..963
2.1.5L’utilisation………………………….966
©CamilleAubin,2018.
*AvocateauseindeROBIC,S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats
etd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce.L’auteuresouhaitesouligner
latouterécentefindemandatdeM
eLaurentCarrièrecommerédacteurenchef
desCahiersdePropriétéIntellectuelleetleremercierd’avoirtoujoursvaloriséla
littérature,qu’ellesoitjuridiqueounon,etencouragédejeunesetmoinsjeunes
juristesàycontribuer.L’auteurremercieégalementYuhengTomZhangpourses
suggestionsdanslapréparationduprésentarticle.
[Note:cetarticleaétésoumisàuneévaluationàdoubleanonymat.]
948LesCahiersdepropriétéintellectuelle
2.2Lesconséquencesdel’ambiguïtéquantàl’identité
del’inventeur……………………………..968
2.2.1Surlavaliditédubrevet…………………969
2.2.2Surlagestiondelapropriétéintellectuelle…..971
2.3Quiestlapersonneverséedansledomaine?………973
2.3.1Lanotiondepersonneverséedansledomaine…973
2.3.2Lamachineinventive…………………..974
2.3.3Lapersonneverséedansl’artayantaccèsàun
logicield’intelligenceartificielle……………975
2.3.4Lepaneld’experts……………………..976
2.4Est-ceinventif?……………………………978
2.4.1Lanotiond’évidence……………………978
2.4.2Lesinventionsissuesdel’intelligenceartificielle:
desessaisallantdesoi?…………………980
2.4.2.1Lesrisquesd’une«sursimplification»
duprocessus…………………..980
2.4.2.2Lesrisquesd’inventivitéàtouscoups…981
2.4.2.3Lesprincipesapplicablesauxbrevets
desélection:uncompromis?……….982
CONCLUSION………………………………….983
949
RÉSUMÉ
Cetarticledresselesdifférentesapplicationsdudroitdes
brevetsauCanadaauxenjeuxsoulevésparl’intelligenceartificielle
etledéveloppementd’inventionsassistéespardetelslogiciels.Ces
enjeuxsoulèverontsansdoute,telqueledémontrel’auteur,plusieurs
questionnementsjuridiquesdanslesannéesàvenirnotamment
quantauxnotionsd’inventeur,depersonneverséedansledomaine
etd’évidenceendroitdesbrevets.
MOTS-CLÉS
brevets(innovation;inventeur;inventions;jurisprudence;
sanofi(testde);évidence;nouveauté;personneverséedansl’art
(posita));droitd’auteur;intelligenceartificielle;international(bre-
vets)
951
INTRODUCTION
Bienquel’intelligenceartificiellesoitprésentedepuisplusieurs
annéesdansdestechnologiesquenousutilisonsauquotidien,cen’est
querécemmentquelesenjeuxdepropriétéintellectuellequiysont
liéssontaussiamplementdiscutés.Leconstatestclairàlarevuedes
lois,décisionsettextesdedoctrine:noussommesenterrainnouveau.
Leprésentarticlecouvrelesenjeuxcanadiensquisontpropres
auxbrevetsdansledomainedel’intelligenceartificielle,quecesoit
lesbrevetsportantsurdeslogicielsd’intelligenceartificielle,oudes
brevetssurdesinventionsissuesdeceslogiciels.Certainesréférences
sontfaitesàd’autrestypesdepropriétéintellectuelledanslebutde
fournirdesexemplesdeconclusionsquipourraientêtretiréesen
matièredebrevet.Unerevuedelajurisprudencemontreeneffetque
plusieursenjeuxdepropriétéintellectuellesoulevésparl’intelligence
artificielleontétéadressésplusamplementendroitd’auteur,bien
qu’indirectement,qu’ilsnel’ontétéenbrevet.
Nouscouvrironsd’abordl’obtentiondebrevetsdontlesreven-
dicationscouvrentunlogicield’intelligenceartificiellepourensuite
entrerdansleszonesgrisesdel’applicationdesprincipesdebrevets
àdesinventionsobtenuesparl’utilisationd’intelligenceartificielle,
lorsquecelle-cimèneàuneinventionavecpeuoupasd’intervention
humaine.
1.LAPROTECTIONDESLOGICIELSD’INTELLIGENCE
ARTIFICIELLESOUSLALOISURLESBREVETS
«Intelligenceartificielle»estuneexpressiongénériqueen
informatiquequiinclutdenombreusestechniquesdudomaine,dont
l’apprentissageprofondetlesréseauxdeneurones.Lebutcommunde
cestechniquesestdesimulerl’intelligencehumaineafinderésoudre
desproblèmescomplexes,telsqu’apprendreàexécuterdestâchesqui
étaienttraditionnellementàlaseuleportéedeshumains.
952LesCahiersdepropriétéintellectuelle
Lesprincipesapplicablespourl’obtentiondebrevetsdontles
revendicationscouvrentunlogicield’intelligenceartificiellenedif-
fèrentpasdesprincipesappliquésauxlogicielsdefaçongénérale.La
Loisurlesbrevets
1(«Loi»)prévoitàsonarticle2qu’une«invention»
consisteen«touteréalisation,toutprocédé,toutemachine,fabrica-
tionoucompositiondematières,ainsiquetoutperfectionnementde
l’und’eux,présentantlecaractèredelanouveautéetdel’utilité»
2.
Leparagraphe27(8)delaLoiprévoitquantàluiqu’ilne«peutêtre
octroyédebrevetpourdesimplesprincipesscientifiquesouconcep-
tionsthéoriques».
Laprotectiondeslogicielsparbrevetestparfoisdifficile,les
tribunauxayantmaintesfoisreconnuquelesalgorithmes,lorsqu’assi-
milableàdesformulesmathématiques,nepouvaientfairel’objet
d’uneinventionausensdelaLoi.Pourentrerdansladéfinitionde
«réalisation»,«procédé»ou«machine»,l’inventionrevendiquéene
doitpasêtreabstraiteetdoitêtreplusqu’unalgorithme.
En1981,dansSchlumbergerCanadaLimitedc.Commission-
nerofPatents
3,laCourd’appelfédéraleamaintenuunedécisiondu
Commissairedesbrevetsàl’effetquel’utilisationdedonnéesrécoltées
lorsdeforagesminierspourl’exploitationpétrolièreetl’algorithme
lesanalysantpourobtenirdesrésultatsutilesauxgéologuesn’étaient
pasbrevetables.
LeCommissairedesbrevetsavaitinitialementjugéquele
demandeurcherchaitàobtenirunmonopolesurunprogrammed’ordi-
nateuretquedetelsprogrammesneconstituentpasdesinventionsau
sensdelaLoi.Enappel,laCourd’appelfédéraleaconfirméquecequi
étaitviséparlesrevendicationsdubrevetn’étaitpasl’utilisationd’un
ordinateurpourfairedescalculs,maisbiendifférentscalculsetdes
formulesmathématiquesfaitsparl’ordinateur.Elleaensuiteénoncé
certainsprincipesdebases’appliquantauxlogicielsetalgorithmes
4:
–Uneformulemathématiqueestassimiléeàunsimpleprincipe
scientifiqueouunthéorèmeabstrait,cequin’estpasbrevetable
envertuduparagraphe27(8)delaLoi;
–Silescalculsdel’algorithmeétaienteffectuéspardeshumains,
l’algorithmerevendiquédanslademandedebrevetneconstitue-
1.L.R.C.1985,c.P-4,ci-après«Loi».
2.Art.2delaLoi.
3.SchlumbergerCanadaLimitedc.CommissionerofPatents,1981CarswellNat138
(CAF),demanded’appelrefusée1981CarswellNat815(CSC)[Schlumberger].
4.Ibid.,par.5.
Intelligenceartificielleetbrevets953
raitquedesformulesmathématiquesconsistantendesopérations
purementmentales,cequin’estpasbrevetableausensdelaLoi;
–Ilnepeutyavoiruneinventionausensdel’article2delaLoi
danslefaitdefaire«certaincalculationsaccordingtocertain
formulae[andthat]usefulinformationcouldbeextractedfrom
certainmeasurements.»
–Lefaitqu’unordinateursoitutilisépourimplanteruneinvention
nechangepaslanaturedecetteinventionetavoircequiestfait
parunhumainfaitparunordinateurn’estpasensoitbrevetable:
[…]themerefactthattheuseofcomputersisprescribedto
performthecalculationsprescribedinthespecifications,would
havetheeffectoftransformingintopatentablesubject-matter
whatwould,otherwise,beclearlynotpatentable.
Schlumbergerfutcitéetmaintenuquelquesannéesplustard
dansl’affaireCanada(ProcureurGeneral)c.Amazon.com,Inc.
5,oùla
Courd’appelfédéraleentendaitl’appeld’unedécisionsurlademande
debrevetd’Amazon.comInc.pourunsystèmed’achatenligneen
unseulclicoùunacheteurenregistresesdonnéesfinancièreset
personnellespourqu’ellessoientconservéesparAmazon.comInc.
etremisesautomatiquementlorsqueleditacheteurrevientpour
unachatsubséquent.LeCommissaireauxbrevetsavaitrejetéla
demande,maislaCourfédéraleavaitinfirmésadécision.
Danscesdécisions,l’objetdelademandedebrevetaétéassocié
àunepratiquecommerciale.LaCourd’appelfédéralejugeaquele
simplefaitqu’unetellepratiquecommercialeaituneapplication
pratiquen’étaitpassuffisantpourrendrecelle-cibrevetableselon
ladéfinitiond’«invention»sousl’article2delaLoi:«lapratique
commercialeparticulière–elle-mêmeuneidéeabstraite–estréalisée
parsaprogrammationdansl’ordinateuraumoyend’uneformuleou
d’unalgorithme,cequiconstitueaussiuneidéeabstraite»
6.
Pourquel’applicationd’unalgorithmenesoitpasconsidérée
commeuneidéeabstraite,elledoitentraînerunchangementde
natureoud’étatd’unobjetphysique
7.Autrementdit,l’inventiondoit
avoiruneexistencephysiqueoucréeruneffetouunchangement
discernable.L’algorithmepeut,parexemple,êtreliéàetinteragiravec
dumatérielexternepournepasconstituer«l’inventionentière,mais
5.Canada(ProcureurGeneral)c.Amazon.com,Inc.,2011CAF328,par.44et62à69
[Amazon].
6.Ibid.,par.61.
7.Ibid.,par.61et66.
954LesCahiersdepropriétéintellectuelle
seulementunélémentessentielparmid’autresdansunenouvelle
combinaison»
8.Lesimplefaitquel’inventionaituneapplication
pratiquen’estpassuffisantpourremplircetteexigence9.
Bref,lesprincipauxobstaclesàlabrevetabilitédeslogiciels,
dontleslogicielsd’intelligenceartificielle,sontl’assimilationàune
simpleformulemathématiqueouàunprincipescientifiquesousle
paragraphe27(8)delaLoi,lefaitquelasimpleexécutionparun
ordinateurd’unetâchefaiteauparavantparunhumainn’estpasen
soitinventiveetquecesalgorithmesconstituentdesidéesabstraites
etn’entrentdoncpasdansladéfinitiond’«invention»del’article2
delaLoi.Heureusement,cesobstaclesnesontpasinsurmontables:
toutsejouedanslarédactiondesrevendications
10.
Cesprincipessontsimilairesdansplusieursautresjuridictions.
Parexemple,auxÉtats-Unis,laCoursuprêmearécemmentrendu
l’obtentiondebrevetssurdeslogicielsplusardueendéterminant
quelesbrevetsvisantdelamatièrepouvantêtreréaliséeparun
«ordinarymentalprocess»,«inthehumanmind»ouparun«human
usingpenandpaper»sansreliercesélémentsàuneamélioration
technologiquetechniquenepouvaientfairel’objetdeprotectionpar
brevet
11.
Cesobstaclesàlabrevetabilitédelogicielstrouventparticu-
lièrementéchoenmatièred’intelligenceartificielle.Eneffet,l’intel-
ligenceartificielleacommenaturemêmedereproduirel’intelligence
humaineetsonactivitéintellectuelleouinventive.Lelienentre
l’algorithmeetlesélémentsmécaniquesoulesdiversaspectsd’un
systèmeinformatiqueestdoncsouventlemeilleurmoyend’échapper
auxrejetspourcaused’absencedematièrebrevetableaumoment
dudépôtd’unedemandedebrevetetuneattentionparticulièreàla
rédactiondesrevendicationsencesensestessentielle.
8.Ibid.,par.63.
9.Ibid.,par.69.
10.VoiràcesujetAmazon,supra,note5,par.43à47oùlaCourd’appelfédérale
expliquecommentl’identificationdel’inventiondoitsefairesurlabased’une
interprétationtéléologiquedesrevendications,etnonsuruneinterprétation
littéraleousurunedéterminationde«l’essentieldel’invention»,maisquela
Cournedoitpasperdredevuequelelangagederevendicationspeutparfoisêtre
trompeurenmentionnantladécisionSchlumbergercommeexemple.
11.AliceCorporationPtyLtd.v.CLSBankInternational,134S.Ct.2347,2355(2014).
Intelligenceartificielleetbrevets955
2.LESINVENTIONSGÉNÉRÉESPARDESLOGICIELS
D’INTELLIGENCEARTIFICIELLE
Danslesdernièresannées,plusieursinventionsontétédéve-
loppéespardeslogicielsd’intelligenceartificielleavecunapport
humainminimalouquasiinexistant.
WATSON,d’IBM,enestunexemple.WATSONestunsystème
combinantintelligenceartificielleetlogicielsd’analysepoursimuler
l’intelligencehumaineetrépondreàdesquestionsenanalysant
extrêmementrapidementdel’informationderéférence.Ilcombinedes
dizainesdeserveursetplusde200millionsdepagesd’information.
Lesystèmeadesapplicationsdiverses,notammentendroitpourla
recherchejurisprudentielleouensantépourledéveloppementoule
choixdetraitementsmédicaux.
Danslederniercas,lorsquedesdonnéescliniquesetlesréac-
tionsàcertainsmédicamentssontsoumisesaulogicielWATSONet
qu’ilestdemandéquecelui-cidéterminesicertainsmédicaments
peuventfonctionneravecdespatientsayantdesmutationsgénétiques
données,lelogicielprésenteparfoisdesrésultatsquin’avaientpas
étédécouvertsauparavantpardeschercheurs
12.Cesrésultats,si
découvertspardeshumains,pourraientfairel’objetd’unbrevet13.
LeCreativityMachineestunautreexemple.Développépar
StephenL.Thaler,lelogicielconsisteendeuxréseauxdeneurones
utiliséssimultanément,l’ungénérantunrésultatdontlavaleur
estévaluéeparl’autre.Desperturbationssontégalementenvoyées
dansceréseaudeneuronespourcréerdeschangementsdansles
connaissancesacquisesparcelui-ci.Lelogicielalui-mêmefaitl’objet
d’unbrevetsurun«DevicefortheAutonomousGenerationofUseful
Information»enoctobre1994
14.
12.RyanABBOTT,«EverythingIsObvious»,UCLALawreview,Forthcoming,
22octobre2017,p.29[Abbott1].
13.Danslamesure,évidemment,oùilsrespecteraientl’ensembledescritèresde
brevetabilité.
14.US5,659,666Aaunomdel’inventeurStephenL.Thaler.Lebrevetalui-même
plusieurséquivalentsdansd’autresjuridictions,telsqueCA2199969quicouvre
undispositifartificielpoursimulerlacréativitéhumaineàl’aided’unréseau
neuronalformépourproduiredestopogrammesd’entrée-sortiedansundomaine
prédéterminédeconnaissances,unappareilpoursoumettreleréseauneuronal
àdesperturbationsentraînantdesmodificationsdudomaineprédéterminéde
connaissances,ceréseauneuronalpossédantunesortieenoptionpermettant
d’acheminerlessignauxdesortieduréseauneuronalàundeuxièmeréseau
neuronalquiévalueetchoisitlessignauxdesortiesurlabaseduprogramme
d’apprentissagerésidantensonsein.
956LesCahiersdepropriétéintellectuelle
LeCreativityMachinealui-mêmecrééuneautrestructure
inventivequiamenéau«NeuralNetworkBasedPrototypingSystem
AndMethod»brevetéenmai1998
15.StephenL.Thaler,l’inventeur
dupremierbrevet,aétédésignécommeseulinventeurdudeuxième
brevetsansdivulguerl’implicationdulogicieldansledéveloppement
decelui-cilorsdesademandedebrevet
16.
Depuis,leCreativityMachineamenéàplusieursautresinven-
tionsdansdesdomainesvariés.Parexemple,lorsquecesdeuxréseaux
deneuronesontétudiélesformesetdesignsdebrossesàdentsetles
performancesquiysontassociées,leCreativityMachineaobtenudes
modèlesdebrossesàdentsdontlespoilssontcroiséspourobtenirun
brossageoptimal.L’ensembledesdroitsenlienaveccetteinvention
ontétécédésàGilletteàl’époquequiaensuitecommercialisél’un
desmodèlessouslamarquedecommerceORAL-BCROSSACTION.
LeInventionMachine,commel’appellesoninventeurJohn
Koza,estunautrelogicielayantmenéàdesinventionsbrevetables.
Baséesurlaprogrammationgénétique,uneformed’intelligenceartifi-
ciellequiprenduneapprochedarwinienneoùdifférentesgénérations
derésultatssontcroiséespourenobtenirdenouveaux,etoùseulsles
résultatslesplusprometteurssontconservéspourêtrecroisésentre
euxjusqu’àl’obtentionderésultatsoptimaux.Cesystèmeagénéré
plusieursinventionsdansdesdomainesvariéscommel’optique,les
amplificateursetlescircuitslogiques.Cesystèmeaentreautresmené
aubrevetaméricain«ApparatusforImprovedGeneral-PurposePID
andnon-PIDcontrollers»
17oùseulsJohnKozaetdeuxautresindi-
vidussontdésignéscommeinventeurs,sansmentiondel’utilisation
dulogiciel
18.
Touscesbrevetsontdoncfaitmentiondepersonnesphysiques
commeinventeurs,sansréférenceaulogiciel.
15.US5,852,815AouCA2243120quicouvrentlaconceptionetlasimulationde
réseauxneuromimétiquesartificielsetdeleurscomposantsdansunenviron-
nementdetableurs,aboutissantàdesréseauxneuromimétiquesconviviaux
nenécessitantpasdelogicielsàbased’algorithmesàdesfinsdidactiquesou
d’exploitation.
16.WorldEconomicForum,«ArtificialIntelligenceCollideswithPatentLaw»,White
PaperfortheCenterfortheFourthIndustrialRevolution,avril2018,p.6[World
EconomicForum].
17.US6,847,851B1.PID:proportional,integrative,andderivativecontroller.Sans
quenousl’abordionsendétaildansleprésenttexte,ilestànotéquelajurispru-
dencerécenteauxÉtats-Unis,notammentAliceCorp.v.CLSBankInternational,
573U.S.,134S.Ct.2347(2014),pourraitfaireensortequecequiestcréépar
unemachine,notammentcellesvisantuneméthoded’utilisationd’unréseaude
neurones,nesoitpasbrevetable.
18.WorldEconomicForum,supra,note16,p.6.
Intelligenceartificielleetbrevets957
Cessituationsoùunlogicield’intelligenceartificiellecréeune
inventionbrevetablemènentàplusieursquestionnementsquant
àl’applicationdelaLoi.Laprochainepartieexplorecommentces
enjeuxpeuventêtretraitésendroitcanadienetleurimpactsurla
validitédecesbrevets.
2.1Quiestl’inventeur?
2.1.1Lanotiond’inventeur
Bienqueplusieursréférencessoientfaitesauterme«inven-
teur»danslaLoi,iln’yestpasdéfini.Cettenotionaplutôtétédéfinie
aufildesannéesparlajurisprudence.
Uninventeurestunepersonnephysique,une«naturalper-
son»
19.LaCourréfèreàtroiscatégories(outroiscaricatures)d’inven-
teursdansSarnoffCorp.c.Canada:
Inventorscomeinallshapesandsizes.Aslongagoas1831,the
LondonJournalofArtsandSciencescommented(withgender
assumptionsnodoubtcommonatthetime):
Usefulinventorsareofthreeclasses;thefirstaremenof
genius,capableofproducingimportantinventionsthat
involvetheentireprojectingofnewmachines,orremodell-
ingofexistingones,andtheorganizationofneworcompli-
catedprocessesandsystemsofworking.Theseareveryfew.
Thesecondaremenwhohavenotsoextensiveascopeof
imaginationandintellectastoprojectnewsystemsorgreat
changes,andtoorganizethemeansofeffectingthem,but
whoarecapableofmakingmarkedimprovementsupon
existingsystemsandmachinery,orpartialchangesin
them.Thisclassisconsiderable.
Thethirdclassismadeupofmenofsmallimagination,
whoarenotcapableofanygreatoriginalityofthought,
butwhohaveacertainingenuitywhichtheycanapplyto
thethingsthatcomewithintherangeoftheirobservation,
andpossessatactforcorrectlyandaccuratelyexecuting
thatwhichtheyconceive.
[…]Happilythisclassisimmense,beingspreadthicklyover
thewholebodyofmechanics,fromthemanufacturerand
19.SarnoffCorp.c.Canada,2008CF712,par.9,conf.dans2009CAF142[Sarnoff].
958LesCahiersdepropriétéintellectuelle
engineerdowntothelowestworkman.Suchmenconstitute
expertmechanicians,whoareneveratalossforexpedients
forovercomingthepracticaldifficultiesofdetailthatoccur
intheirbusiness,andareperpetuallymakingtrifling
inventionswhichtheyrequireforimmediateapplication.
InotethatsomeEuropeanapplicationsforpatentsarefiled
namingcorporateentitiesastheinventor.NotsoinCanada
ortheUnitedStates.
Therecan,ofcourse,bemorethanonenaturalpersonnamed
asaninventorinapatentapplication.
20(Référencesomises)
Ladésignationd’uninventeurouco-inventeursefaitparune
évaluationqualitativeplutôtquequantitative.Laconceptioninitiale
del’invention,l’assistancepardessuggestionspratiquesetopération-
nellesetlacontributionàunepartiedutoutqueformel’invention
pourrontmeneraustatutd’inventeur:
Theconceptionofanentireinventionmaybeduetooneper-
son,butifanothermakessuggestionsofpracticalvaluewhich
assistinworkingoutthemainideaandmakingitoperative,or
contributesanindependentpartoftheentireinventionwhich
helpstocreatethewhole,heisajointinventoreventhough
hiscontributionbeofminorimportance.
21
Cetapportdevratoutefoisconstituerplusquedelasimple
vérification.DansApotexInc.c.WellcomeFoundationLtd22,laCour
fédéraleareconnuquel’utilitérevendiquéed’uneinventionn’aurait
puêtreconfirméesansla«participationimportanteetdirecte»de
deuxchercheursayantfaitdestestspourlacompagniepharma-
ceutiquedétentricedubrevetencause.Toutefois,laCourd’appel
fédéraleetlaCoursuprêmejugèrentqu’ilnes’agissaitpasducritère
applicablepourconclureaustatutd’inventeur:sil’inventeuravait
préditvalablementquelecomposépourraitguérirlessymptômes
visés,lefaitquedeschercheurs-tierssoientnécessairespourfaire
lestestsconfirmantcetteprédictionneconfèrepasàcesderniersle
statutd’inventeur
23.LaCoursuprêmereconnutainsiquelestatut
d’inventeurpeutêtreoctroyéàceluiquiparticipeàlaconceptionde
l’invention,maispasàceluiquicontribueseulementàsavérification
20.Ibid.
21.GerrardWireTyingMachinesCo.c.CaryManufacturingCo.,1926CarswellNat
22,[1926]3D.L.R.374,[1926]Ex.C.R.170(Can.Ex.Ct.).
22.ApotexInc.c.WellcomeFoundationLtd,[2002]4R.C.S.153,2002CSC77[Apotex].
23.Ibid.,par.100et101.
Intelligenceartificielleetbrevets959
lorsquecelle-civérifieseulementlesprédictionsfaiteslorsdela
conceptionsurordredeceluiquiaconçul’invention,sansimplication
danslaconceptionouledéveloppementdel’invention
24.
Plusieursexemplesdonnésdansleprésentarticlemontrent
quecertainsbrevetsobtenussurdesinventionsdéveloppéespar
l’intelligenceartificiellevoientleprogrammeurdulogicieldésigné
commeinventeurdanslademandedebrevet.Plusieursauteurs
avancentque,dansdetelscas,lelogicield’intelligenceartificielle
devraitêtredésignécommeinventeur,oumêmequelanotiond’inven-
teurdevraitdisparaitreendroitdesbrevets.
Laproblématiquerelativeàlanotiond’inventeurpourune
inventioncrééeparunlogicield’intelligenceartificielleressemble
àplusieurségardsàcelledelanotiond’auteurendroitd’auteur
enintelligenceartificielle.Eneffet,tantlanotiond’inventeurque
d’auteuronttoujoursétédésignéesparlajurisprudenceetladoctrine
commedes«personnes»,des«humains»ouune«naturalperson».
Endistinguantlanotiondepersonnephysiqueetcelledepersonne
moraledanslaconceptiondelanotiond’inventeur,laCourfédérale
adéjàpréciséque«c’estvraimentunepersonnephysiquequiest
envisagée»
25parceterme.
Endroitd’auteur,unelogiquesimilaireavaitincitéuntribunal
américainàconclurequeledroit«doesnot[…]extendtheconceptof
authorshiporstatutorystandingtoanimals»etque«IfCongressand
thePresidentintendedtotaketheextraordinarystepofauthorizing
animalsaswellaspeopleandlegalentitiestosue,theycould,and
should,havesaidsoplainly»
26.Cepoint,étantrelatifauxanimaux
etaudroitd’auteur,pourraittrèsbiens’appliquertextuellementaux
logicielsetaudroitdesbrevetsconsidérantqu’ilestprincipalement
basésurl’absenced’indicationlégislativeàl’effetquelaprotection
delapropriétéintellectuellepuisseêtreoctroyéàuneentitéautre
qu’unhumain
27.
24.Ibid.,par.97.
25.Sarnoff,supra,note19,par.9oùlaCourréfèreàApotex,supra,note22,par.94
à109.
26.CetaceanCmtyv.Bush,386F.3d1169,1179(9thCir.2004).Cesnotions,endroit
d’auteur,serontcertainementplusamplementabordéesdanslesarticlesdemes
collèguespourlaprésenteparutiontraitantspécifiquementdel’intelligence
artificielleetdudroitd’auteur.J’éviteraidoncd’entrerplusendétaildanscesujet
etj’invitelelecteuràconsulterlesautresarticlesdumêmevolumedesCahiers
dePropriétéIntellectuellepourenliredavantagesurcesujet.
27.Nousn’entreronspasdavantagedanscettethéorieconsidérantquecelle-cin’est
paspropreauxbrevetsetqu’elleouvrelaporteàplusieursautresproblèmes
juridiquespourl’instanttrèsthéoriques,notammentquantàlapersonnalité
juridique.
960LesCahiersdepropriétéintellectuelle
Certainsauteursavancentd’autrepartquetoutlogicield’intel-
ligenceartificiellerequiertl’implicationd’unhumainàunniveauou
l’autredelaconceptiondesarésultanteetque,decefait,l’autonomie
d’unlogicield’intelligenceartificiellepourarriveràuneinventionest
inexistante,surtoutconsidérantleniveauoùensontàl’heureactuelle
leslogicielsd’intelligenceartificielleconnus.
Actuellement,l’implicationhumainedansleslogicielsrela-
tivementautonomessesituentprincipalementàquatreniveaux:
(1)l’identificationduproblèmequelelogicielchercheàrésoudreen
créantl’invention,(2)laprogrammationdulogiciel,(3)lapropriété
desdonnéesanalyséesparlelogicielet(4)l’utilisationdulogiciel.
Nousexamineronschacundecesaspectspourdéterminersiceux-
cipeuventdonnerlieuàunstatutd’inventeur.Évidemment,ilest
fortpossiblequeplusieursdecesrôlescoexistentetque,lorsqu’ils
mènentaustatutd’inventeur,plusieursinventeurssoientdésignés
àunedemandedebrevet.
2.1.2L’identificationduproblèmeetdesasolution
Deuxprincipauxcasdefiguresontenvisageablesquantà
l’identificationd’unproblèmeetdesasolution.
Lepremier,plusclassique,estceluioùunindividudéfinit
leproblèmeàêtrerésoluparunlogicieletluidonnelesdirectives
nécessairespourl’exécutionouladécouvertedesasolution.Dansun
telcas,lelogicielagitsousladirectionetsupervisiondecetindividu.
Laconceptionduproblèmeetdesasolutionpourraitconférerlestatut
d’inventeuràcettepersonne.
Ledeuxièmecasrésidedanslacapacitéàvoiruneopportunité
danslesrésultatsd’unerechercheoud’unprocessus.Eneffet,le
processusinventifestloind’êtretoujourslinéaireouplanifiéetle
caractèreinventifpeutaussipasserparlacapacitéàreconnaître
uneinvention.
Parexemple,lebrevetcanadien2,163,446
28pourl’utilisation
dusildénafilpourletraitementdesdysfonctionsérectiles(plusconnu
souslamarquedecommerceVIAGRA®souslaquelleilestentre
autrescommercialisé)étaitissudetestssurdescomposéspourle
traitementdel’hypertensionetdel’angine.Cen’estqu’enprenant
connaissancedeseffetssecondaireschezlesvolontairesdestestsde
lapremièrephaseduprojetsurl’anginequelesinventeursdudit
28.PlustardinvalidéparlaCoursuprêmedansTevaCanadaLtéec.PfizerCanada
Inc.,[2012]3R.C.S.625,2012CSC60.
Intelligenceartificielleetbrevets961
brevetontréalisélepotentielissudesrésultatsetontcommencéles
testspourlesdysfonctionsérectiles
29.
Lecaractèreinventifpeutdoncprovenirdufaitd’avoirvul’op-
portunitédanscertainsrésultats,plutôtquedesrésultatseux-mêmes.
Cecipeutêtreparticulièrementapplicableauxinventionsissuesd’un
logicield’intelligenceartificielle.Parexemple,leslogicielsutilisant
l’apprentissagemachinepeuventgénérerdenombreuxrésultatset
certainspeuventêtreincomplets,erronésouinutilessanslavalida-
tionsubséquenteparuneentitéexternecommeunepersonneouun
deuxièmeréseaudeneurones.Ilpeuts’écoulerbeaucoupd’essaiset
detempsavantqu’uneinventionutilesoitissueduprocessus.Dans
cescas,lacapacitéàreconnaîtreuneinventionnouvelleetutilepeut
êtredéterminantecommeilenfutlecaspourlesildénafil.Commele
mentionneunauteuraméricain:«Thisbegstheancientphilosophical
question:Ifacomputerinventsandnooneisaroundtorecognizeit,
hastherestillbeenaninvention?»
30
2.1.3Laprogrammationdulogicielcréantl’invention
Lesprogrammeursd’unlogicield’intelligenceartificiellepour-
raientêtredésignéscommeinventeursdulogiciellui-mêmesicelui-ci
rencontrelescritèresdebrevetabilité.L’implicationduprogrammeur
peutrésiderdansladéfinitiondelaproblématiqueàêtrerésoluepar
lelogiciel,lechoixducode,l’interprétationetl’utilisationdurésultat
pourrésoudreunproblèmeparticulierouladéterminationdesétapes
àsuivreparlelogiciel.
Leprogrammeurd’unlogicield’intelligenceartificiellepourrait
ainsientrerdanscertainescatégoriesmentionnéesdansSarnoff.Il
pourraitêtre,dansunpremiertemps,l’undes«menofsmallimagi-
nation,whoarenotcapableofanygreatoriginalityofthought,but
whohaveacertainingenuitywhichtheycanapplytothethingsthat
comewithintherangeoftheirobservation,andpossessatactfor
correctlyandaccuratelyexecutingthatwhichtheyconceive»
31.En
effet,connaissantunproblèmeàadresser,mêmeennecomprenant
peut-êtrepastotalementlecheminementsuiviparlelogiciel,ilréussit
àmenerlaprogrammationàbontermepourquelelogicielfournisse
lasolutionfinale.
29.PfizerCanadaInc.c.NovopharmLimited,2009CF638oùlaCourfédéralerepasse
lestémoignagesécritsdesinventeurs.
30.RyanABBOTT,«HaltheInventor:BigDataandItsUsebyArtificialIntelligence»,
BigDataisNotaMonolith,MITPress,2016,p.9[Abbott2].
31.Sarnoff,supra,note19,par.9.
962LesCahiersdepropriétéintellectuelle
Selonlesmodèlesd’affaires,leprogrammeurtravailleaussi
souventavecdesexpertsdedomainespratiquesautresquelesien,
quecesoitensanté,enlinguistique,enmécaniqueouautres.Dans
cescas,l’expertexternepourraitêtreceluiquidéfinitleproblème
etdéterminedesélémentscruciauxàsasolution.Leprogrammeur
accompagneraitalorsl’undesinventeursquiont«acertainingenuity
whichtheycanapplytothethingsthatcomewithintherangeoftheir
observation,andpossessatactforcorrectlyandaccuratelyexecuting
thatwhichtheyconceive»
32.
Lerôleduprogrammeurpeutaussis’étendreàceluid’«entraî-
neur»lorsquecelui-ciestaussienchargedecorroborerlesrésultats
obtenusparunlogicielsurlabasedesdonnéesmisesàsadisposition
etdel’algorithmetelqueprogrammé.Eneffet,ledéveloppementd’un
logicield’apprentissageprofondpeutnécessiterdenombreuxessaiset
erreursdelapartdulogicielquisontsuivisdeprèsparunhumain.
L’apportduprogrammeurdoittoutefoisêtreplusqueceluidu
«essaieterreur»menantaurésultatfinal.Autrement,ilrisquerait
d’êtreseulementceluiquivérifiel’inventiondéjàconceptualiséeet
nepassequalifiercommeinventeur
33.
Certainesambiguïtésdemeurenttoutefoisquantàcettequa-
lificationcommeinventeurduprogrammeurdulogiciel.Deparla
naturedecertainslogicielsd’intelligenceartificielle,unprogrammeur
nepeutpastoujoursconnaîtrelorsdesaprogrammationquelles
serontlesroutessuiviesparlelogicieloulesrésultatsauxquelsces
routesmèneront.
Enmatièrededroitd’auteur,untribunalaustralienadéjà
déterminédansl’affaireAcohsPtyLtdv.UcorpPtyLtd
34quelepro-
grammeurd’unlogicielcréantsespropresœuvresdansuneétapesub-
séquentenepouvaitêtretitulairedudroitd’auteursurcesœuvres:
Inmyview,however,itwouldbeartificialtoregardthepro-
grammersasinvolvedinthetaskofwritingthesourcecode
forthousandsofMSDSsyettotakeamaterialformmerely
becausetheywrote,andamended,theprogramwhich,when
prompted,wouldputtogetheraselectionofthefragmentsof
32.Ibid.
33.Apotex,supra,note22,par.97.
34.AcohsPtyLtdv.UcorpPtyLtd,[2012]FCAFC16,par.20à22[Acohs].
Intelligenceartificielleetbrevets963
sourcecodewhichtheydidwritewithotherfragmentslater
contributedbytheauthorsandtranscribers.
35
Nouscouvrironsplusloinlesdistinctionspossiblesentrecette
décisionendroitd’auteuretlesprincipesapplicablesenbrevet,mais
ildemeurequecettedécisioncréeuneincertitudedanslapossibilité
pourunprogrammeurderevendiquerdesdroitsdansl’invention
généréeparlelogicield’intelligenceartificiellequ’iladéveloppé.
2.1.4Lapropriétédesdonnéesàanalyserparlelogiciel
créantl’invention
Unlogicield’intelligenceartificielletireenpartiesesrésultats
del’analysed’unequantitéimportantededonnées.Lechoixdesdon-
néesutiliséespour«entraîner»unlogicield’apprentissageprofond
seracrucial:denombreuxtextesrelatententreautreslesdangers
d’inclureinvolontairementdesbiaisdanslesanalysesdulogicielpar
unmauvaischoixdanslesdonnéessoumises.Ainsi,l’étuded’une
populationdepatientsdoitprendreencompteautantd’hommesque
defemmes,detouslesâges,detouteslesoriginesethniques,etc.
LadécisionMoorev.RegentsofUniversityofCalifornia(1990)
delaCoursuprêmedesÉtats-Unistraitedel’utilisationdedonnées
appartenantàunindividudansledéveloppementd’uneinvention
36.
Danscetteaffaire,Moore,unpatient,aprisdesprocédures
contresonmédecinetdeschercheursayantutilisésescellulesrecueil-
lieslorsdetestsmédicauxpourdévelopperunenouvelleinvention.
Lemédecinn’avaitpasinforméMooredesrecherchessurlesujet
etdel’intérêtéconomiquedetellescellules.Aprèsavoiramassé
plusieurséchantillonsdesang,deproduitssanguins,depeau,de
mœlleosseuseetdespermedeMoore,lemédecinavaitdéveloppéune
lignéecellulairedelymphokinesàpartirdesescellules,cettelignée
devenantunproduitdistinctdescellulesdeMoore.Ilavaitensuite
déposéunedemandedebrevetsurlesrésultatsdesesrecherches
37.
Lebrevet38visaitunelignéecellulairedelymphokinesetdifférentes
méthodesd’utilisationdecelle-cipourproduired’autrescellules.Seuls
lemédecinetundesescollèguesyétaientdésignéscommeinventeurs
etceux-ciavaientconsidérablementmonétisélebrevet.
35.Ibid.,par.53.
36.Moorev.RegentsofUniversityofCalifornia(1990),51Cal.3d120;271Cal.Rptr.
146;793P.2d479[Moore].
37.Ibid.,p.3.
38.US4,438,032délivréle20mars1984.
964LesCahiersdepropriétéintellectuelle
Mooreplaidaitquel’utilisationdesescellulespourenfaire
uneinventionconstituaitdudétournementetuneinterférenceavec
sondroitdepropriétésursescellulesetqu’ildemeuraitpropriétaire
descellulesmêmeaprèsleurextraction.Ilsoutenaitdoncqu’ildevait
consentiràtoutusagequienseraitfaitpourdesrecherchesmédicales
àbutlucratif
39etqu’ildevaitêtredéclarépropriétairedechacundes
produitsenétantdérivé,incluantlebrevet.Bienqueplusieurslois
américainestraitentdematériauxbiologiquescommedesobjetssui
generis,Moorebasaitsesreprésentationsprincipalementsurdes
décisionsenmatièrededroitàlavieprivée.
Lesdéfendeursprésentèrentunerequêteenrejetsommairequi
serenditjusqu’enCoursuprêmeaprèsplusieursdéboiresjudiciaires.
Danssadécision,laCoursuprêmeaccueillitlademandeenrejetet
fitdescommentairesquipeuventservirdepistessurletraitement
del’apportdesdonnées
40dansuneinvention.
D’abord,laCourfitunedistinctionclaireentrelesrevendi-
cationsd’unbrevetetlapropriétéetlavieprivéedeceluidontles
cellules(oudonnées)sontutiliséespourenarriveràl’invention:
Moore,adoptingtheanalogyoriginallyadvancedbytheCourt
ofAppeal,arguesthat“[i]fthecourtshavefoundasufficient
proprietaryinterestinone’spersona,howcouldonenothave
arightinone’sowngeneticmaterial,somethingfarmore
profoundlytheessenceofone’shumanuniquenessthana
39.Moore,supra,note36,p.10.
40.Bienqu’ilyaitdesdistinctionsàfaireentredesdonnéesnumériquesutilisées
parunlogicield’intelligenceartificielleetlescellulesutiliséespourdévelopper
unelignéecellulaire,certainscommentairesdelaCoursuprêmerappellentbien
lesnotionsjuridiquesdeconsentementàl’utilisationapplicablesauxdonnéesà
lapage13deladécision:
AnotherprivacycaseofferedbyanalogytosupportMoore’sclaimestablishes
onlythatpatientshavearighttorefusemedicaltreatment.Inthiscontextthe
courtinBouviawrotethat“[e]veryhumanbeingofadultyearsandsoundmind
hasarighttodeterminewhatshallbedonewithhisownbody[…]”Relyingon
thislanguagetosupportthepropositionthatapatienthasacontinuingrightto
controltheuseofexcisedcells,theCourtofAppealinthiscaseconcludedthat
“[a]patientmusthavetheultimatepowertocontrolwhatbecomesofhisorher
tissues.Toholdotherwisewouldopenthedoortoamassiveinvasionofhuman
privacyanddignityinthenameofmedicalprogress.”Yetonemayearnestly
wishtoprotectprivacyanddignitywithoutacceptingtheextremelyproblematic
conclusionthatinterferencewiththoseinterestsamountstoaconversionof
personalproperty.Norisitnecessarytoforcetheroundpegsof“privacy”and
“dignity”intothesquareholeof“property”inordertoprotectthepatient,since
thefiduciary-dutyandinformed-consenttheoriesprotecttheseinterestsdirectly
byrequiringfulldisclosure.(Référencesomises)
Intelligenceartificielleetbrevets965
nameoraface?”However,asthedefendants’patentmakes
clear–andthecomplaint,too,ifreadwithanunderstandingof
thescientifictermswhichithasborrowedfromthepatent–the
goalandresultofdefendants’effortshasbeentomanufacture
lymphokines.Lymphokines,unlikeanameoraface,havethe
samemolecularstructureineveryhumanbeingandthesame,
importantfunctionsineveryhumanbeing’simmunesystem.
Moreover,theparticulargeneticmaterialwhichisresponsible
forthenaturalproductionoflymphokines,andwhichdefen-
dantsusetomanufacturelymphokinesinthelaboratory,isalso
thesameineveryperson;itisnomoreuniquetoMoorethan
thenumberofvertebraeinthespineorthechemicalformula
ofhemoglobin.
41(Référencesomises)
LadistinctionclaireentrelescellulesdeMooreetlalignée
cellulairedevenaientdoncdéterminantes.LaCourajoutaquele
travailetl’interventionclaired’autresfacteursdansledéveloppement
del’inventionrendaientlacontributiondescellulestroplointaines
pourfournirundroitsurlebrevetàMoore:
Finally,thesubjectmatteroftheRegents’patent–thepatented
celllineandtheproductsderivedfromit–cannotbeMoore’s
property.Thisisbecausethepatentedcelllineisbothfac-
tuallyandlegallydistinctfromthecellstakenfromMoore’s
body.Federallawpermitsthepatentingoforganismsthat
representtheproductof“humaningenuity,”butnotnaturally
occurringorganisms.Humancelllinesarepatentablebecause
“[l]ong-termadaptationandgrowthofhumantissuesand
cellsincultureisdifficult–oftenconsideredanart[…],”and
theprobabilityofsuccessislow.Itisthisinventiveeffortthat
patentlawrewards,notthediscoveryofnaturallyoccurring
rawmaterials.Thus,Moore’sallegationsthatheownsthecell
lineandtheproductsderivedfromitareinconsistentwiththe
patent,whichconstitutesanauthoritativedeterminationthat
thecelllineistheproductofinvention.Sincesuchallegations
arenothingmorethanargumentsorconclusionsoflaw,they
ofcoursedonotbindus.
42(Référencesomises)
Unparallèlesimilairepourraitêtrefaitentredesdonnées
brutesetletravailfaitàpartirdecelles-ciparunlogicield’intel-
ligenceartificiellepourenarriveràl’inventionfinale.Bienquele
logicielutiliseinitialementcertainesdonnées,c’estsonrésultat
41.Ibid.,p.13.
42.Ibid.,p.14.
966LesCahiersdepropriétéintellectuelle
final,clairementdistinctdesdonnéeselles-mêmes,quifaitl’objetde
revendicationsdansunedemandedebrevet.
Bienquelapartieenpossessionouàl’originedesdonnées
analyséespourraitpotentiellementrevendiquercertainsdroitsà
l’encontredeleurutilisationoureproductionnonautorisées,la
décisionMooresembleindiquerquececinepourraitpass’étendreà
larevendicationdustatutd’inventeur.
2.1.5L’utilisation
L’utilisateurpeutjouerunrôleimportantdansl’évolutiondu
logicieletdansl’obtentiond’unepotentielleinventionviacelui-ci.
D’ailleurs,dansplusieursmodèlesd’affaires,l’utilisateurd’unlogi-
cield’intelligenceartificielleneserapasleprogrammeurnimême
lacompagniedétenantlelogiciellui-même.Toutefois,lesdécisions
ApotexetAcohssemblentindiquerquecelui-ciauraitpeudechances
d’êtredésignécommeinventeur.
Telquementionnéplushaut,Apotexaconfirméqueceuxqui
testentuneconceptiondéjàétablienesontpasdesinventeurs
43.
DansladécisionaustralienneAcohs,lademanderesseavait
unebasededonnéesinformatiquedontelleseservaitpourproduire
desfeuilletsd’informationssurdesproduitschimiquesdangereux
44.
Cesfeuilletsétaientcréésparunlogicielsimpleayantpourfonction
derecevoirunedemandepourgénérerlefeuilletpourunproduit
particulier,deretrouverlesdonnéespertinentesauproduitetde
compilerlecodesourcepertinentauproduitàpartirdesdonnées
récupérées
45.Lesemployésdelademanderessen’avaientdoncqu’à
choisir,parmiunmenud’itemsetdecatégories,lesréférencesper-
tinentesauxdonnéesdevantêtrecollectéesainsiquelestitreset
sous-titresàêtreintégrésaufeuillet
46.Leurprochaineimplication
étaitlimitéeàlarévisiondufeuilletpours’assurerqu’ilremplissait
desexigencesréglementaires
47.Leprogrammeavaitétéinitialement
codéparunconsultantexterne48.
43.Apotex,supra,note22,par.97.
44.Acohs,supra,note34,par.20à22.
45.Ibid.,par.24.
46.Ibid.,par.25.
47.Ibid.,par.27.
48.Ibid.,par.30.
Intelligenceartificielleetbrevets967
Lademanderesseapoursuiviuntiers,ladéfenderesse,par
contrefaçoneninvoquantundroitd’auteursurlecodesourceHTML
desfeuillets
49.LaCour,enrappelantque«theneedforaworkto
springfromtheoriginaleffortsofasinglehumanauthorisafun-
damentalrequirementofcopyrightlaw»
50,décidaquel’employé
faisantlechoixdescomposantesseretrouvantdanslesfeuillets,soit
l’utilisateurdulogiciel,nepouvaitêtreconsidérécommel’auteur
ducodesourceHTML
51àl’originedufeuilletpuisquecelui-ciétait
simplementgénéréparunprogrammed’ordinateur52.
Elleconsidéraégalementquelesprogrammeursetlesutilisa-
teursnepouvaientêtredéclaréscoauteursdecesœuvres:
[…]Theprogrammerswrotetheprogramwhichcausedthe
Infosafesystemtooperateasitdid:togeneratesourcecode
inresponsetodefinedinputsbythoseusingthesystem.They
alsowrotesomuchofthesourcecodeascausedparticular
layouts,andappearanceattributes,toappearontheuser’s
screen.However,theessenceoftheircontributionwasnot
thewritingofthesourcecodeforaparticularMSDS.Having
writtentheprogrambyreferencetowhichsourcecodewould,
undercertainconditions,begenerated,theyhadnofurther
contribution(otherthantoamendtheVisualBasicprogram
fromtimetotime).Innorealisticsensedidtheprogrammers
collaboratewitheveryauthorandtranscriberwhoseefforts
directlyledtothecreationortranscriptionofanMSDS.
Onearrivesatthesameconclusioniftheproblemislookedat
fromtheperspectiveoftheauthorsandtranscribers.Theydid
notcollaboratewiththeprogrammers.Theyhadnounderstand-
ingofthetechnicaltaskuponwhichtheprogrammershadbeen
49.Ibid.,par.32.LaCourdécritauxparagraphes32à44denombreuxéchanges,
amendementsetprécisionsdonnéssurlesœuvresinvoquéesparlademanderesse
alorsquelademanderesserevendiquaitinitialementundroitd’auteursurlecode
sourcedechaquefichierHTMLetPDFdesfeuillets,leurapparenceetprésenta-
tionetlacompilationdedonnéesqui,lorsquecombinéeaulogiciel,généraitles
feuillets,cetteréclamationfutréduiteaucodesourceHTMLunefoisàprocès.
50.Ibid.,par.48.
51.Ibid.,par.40,enréférantàlafixationdel’œuvre,laCourmentionneque«The
pointatwhichtheneedarisestoidentifytheauthoris(inthecaseofapublished
work)themomentwhentheworkisfirstreducedtoamaterialformor(inthecase
ofapublishedwork)momentwhentheworkwasfirstpublishedinAustralia.»
Cetélémentestdistinctdelanotiond’inventeurquin’apasimpliquédenotion
«temporelle»jusqu’àmaintenantetquin’impliquepasunenotiondefixationde
l’œuvre(oudel’invention)commeendroitd’auteur.
52.Ibid.,par.50.
968LesCahiersdepropriétéintellectuelle
engaged.TheyknewonlythattheInfosafeSystemwassuch
that,iftheyenteredtherequisitedata,anMSDSwiththe
desiredcontentwouldbegeneratedbythesystem.Although
theywereresponsibleforsomeofthedatawhichfoundits
wayintothesourcecodeoftheMSDSstheycreated,itwould
againbequiteunrealistictoregardtheircontributiontothe
final,complete,bodyofsourcecodeforaparticularMSDSas
notbeingseparatefromthatoftheprogrammers.
Inshort,therespectivecontributionsoftheprogrammersand
theauthors/transcriberstothesourcecodeforaparticular
MSDSwereseparateeachfromtheotheralongtheaxesof
communication,time,expertiseandcontent.Onlybyaquite
artificialstrainingofthelanguagetomeettheneedsofAcohs
inthepresentlitigationmightthosecontributionsberegarded
asamatterofcollaborationinthestatutorysense.Idonot
considerthatthesourcecodeforanyoftheMSDSsonwhich
Acohssueswasaworkofjointauthorship.
53
Ildemeuretoutefoisquecettedécisionestendroitd’auteur.
Nousreviendronsplusloinsurlesdistinctionspouvantêtrefaites.
Leprincipalcasoùlesutilisateurspourraientêtreinventeurs
estceluioùilsconceptualisentleproblèmeetsasolution.Unexemple
peutêtreceluioùdeschercheursutilisantunlogicielcommeWAT-
SONpourtesterdescomposésalorsqu’ilsontdéjàétabliplusieurs
composantes,lessoumettentaulogicieletpoursuiventleurstravaux
suiteauxrésultats.Toutefois,mêmedanscecas,ilseraitnécessaire
dedistinguerladécisionAcohspouréviterquelaCourn’envienneà
lamêmeconclusionetconsidèrequecesutilisateursnepeuventêtre
desinventeursdel’inventiongénéréeparlelogiciel.
2.2Lesconséquencesdel’ambiguïtéquantàl’identité
del’inventeur
Austadeoùnousensommesdanslabrevetabilitédel’intel-
ligenceartificielle,leproblèmedeladésignationdel’inventeurpeut
paraîtreplusthéoriquequepratique.LeUSPatentandTrademark
Office(«USPTO»)ad’ailleursoctroyéplusieursbrevetssurdes
inventionsgénéréespardeslogicielsdepuisaussitôtque1998
54.
53.Ibid.,par.57à59.
54.RyanABBOTT,«ArtificialIntelligence,BigDataandIntellectualProperty:Pro-
tectingComputer-GeneratedWorksintheUnitedKingdom»,ResearchHandbook
Intelligenceartificielleetbrevets969
Lesystèmedepoursuitededemandesdebrevetcanadiennes
impliqueladésignationd’uninventeur,maisn’impliquepasuneétude
approfondieetdeséchangesrelatifsàl’implicationdechacunde
ceux-cidanslacréationdel’inventionoudesoutilsutilisés.Eneffet,
iln’estpasduressortdel’examinateurdevérifierladétermination
desinventeurs.Uneinventionrespectanttouslesautrescritèresde
brevetabilitéferal’objetd’unbrevetaprèsl’examendelademande
debrevet.Àmoinsdechangementsdansleprocessusd’examendes
demandesdebrevets,cettequestiondedésignationd’inventeurne
posepasproblèmeaustadedelapoursuitedelademande.
C’estplutôtunefoisqu’unepartietented’opposercebrevet
àuntiersdevantlaCourquelesenjeuxdedésignationd’inventeur
risquentd’êtresoulevés.Ilfaudraittoutefoisquelamauvaisedéter-
minationd’inventeurssoitplusmajeurequ’unesimpleerreuràla
demandedebrevet.
2.2.1Surlavaliditédubrevet
Leparagraphe53(1)delaLoiprévoitqu’unbrevetpeutêtre
invalidésiledéposantafait,danssademandedebrevet
55,uneallé-
gationimportantequin’estpasconformeàlavéritéetsil’omission
oul’additionestvolontairementfaitepourinduireenerreur.
Plusieursdécisionstraitentdecasoùlestatutdel’inventeur
étaitcontesté.Danscescas,undéfendeurrevendiquaitgénéralement
queladéterminationdesinventeursétaitincorrecteetdemandait
l’invalidationdubrevetsurcettebase.Enanalysantl’application
duparagraphe53(1)delaLoi,lefaitqu’ilyaitunseulouplusieurs
inventeursaubrevetfutsouventconsidéréparlaCourcomme«sans
conséquencepourlepublic,puisquecefaitnetoucheniladuréenile
fonddubrevetnimêmelefaitd’yavoirdroit»
56.LaCouraégalement
déjàstatuéquel’omissiondenommerdesco-inventeursdansun
brevet«neconstituaitpasunedéclarationinexacteimportantequi
onIntellectualPropertyandDigitalTechnologies,EdwardElgarPublishingLtd.,
p.1.
55.Ladatepertinentepourunetelledéclarationestladatedeladélivrancedu
brevet,quoiquedesallégationsfaitesantérieurementàladélivrancequinefont
pasl’objetdecorrectionaumomentdeladélivrancepeuventêtresincluses.Voir
WeatherfordCanadaLtd.c.CorlacInc.,2011CAF228,par.119[Weatherford]
citantJulesGilbertLtd.c.SandozLtd.(1970),64C.P.R.14,p.74(C.del’É.),
infirméepourd’autresmotifs,1972CanLII195(CSC),[1974]R.C.S.1336.
56.CieProcter&Gamblec.Bristol-MyersCanadaLtd.,[1978]A.C.F.n
o812(QL)
(1reinst.),par.37,conf.par(1979),42C.P.R.(2d)33(CAF).
970LesCahiersdepropriétéintellectuelle
justifieraitl’invalidationdubrevet»
57etque«[l]esallégationsdela
pétitionsurtoutematièreautrequel’objetdesrevendicationsdans
lebrevetaccordénesontpasimportantes»
58.
Aprèsplusieursannées,laCoursuprêmeetlaCourd’appel
fédéraleontfinalementconcluque«l’importancedelapaternitéde
l’inventiondépenddesfaitsdel’espèce»
59.Mêmesicetteformulation
laisselaporteouverteauxcontestationssousleparagraphe53(1)de
laLoi,ildemeurequelescasoùdetelsargumentsontétéacceptés
parlaCoursonttrèsrares.Cecipourraitêtredûentreautresau
faitqueplusieursdroitsdesinventeurssevoientcédésàuneentité
corporative,cequifaitensortequelesinventeursquisontseuls
titulairesdesdroitsdanslebrevetpourtouteladuréedecelui-ci
surleurinventionsontrares.AuxÉtats-Unis,parexemple,87%des
brevetssontcédésàunepersonnemorale
60.
LaCouraréitéréàplusieursoccasionsquel’invaliditéd’un
brevetsurlefondementd’unedéclarationinexactedepaternitéde
l’inventionconstituaitune«réparationdraconienne»etquetout
argument«politique»d’unepartierevendiquantl’invalidationdu
brevetdoitêtremisenbalanceaveccerésultat.LaCourdésire
notammentéviterquelesinventeursquiauraientdûêtrenommés
aubrevetneperdent«leursintérêtsdanslemonopoledeleurbrevet
plutôtquedepouvoiravoiraccèsàcequ’illeuravaitétéantérieu-
rementrefusé»
61.Bref,cesdécisionssemblentindiquerquelaCour
auraitplusdechancesd’ordonnerlacorrectiondel’erreuraubrevet
qued’invalidercelui-ci.
Toutefois,cesdécisionsétaientrenduesdansuncontexteoù,
quel’inventeursoitMonsieurXouMadameYoumêmelesdeux,il
demeuraitquelaprésenced’uninventeurétaitconfirméeetqu’ily
avaituneinventionbrevetable.Danslescasoùnoustraitonsd’intel-
ligenceartificielleàl’origined’uneinvention,lapossibilitédemeure
57.ApotexInc.c.WellcomeFoundationLtd.,1998CanLII7610(CF)oùcettequestion
étaitdevenuecaduqueenappeldevantlaCoursuprêmepuisquecesco-inventeurs
avaientétédéclarésnepasenêtreparlaCour.Ceciaétéconfirmédans671905
AlbertaInc.c.Q’MaxSolutionsInc.,2003CAF241oùlaCourmentionnait,au
par.31,qu’«une“allégationimportante”nonconformeàlavéritéquiconsisteà
omettrededésignerlescoinventeursdansunepétitionvisantl’obtentiond’un
brevetn’apaspoureffetderendrelebrevetnulsil’allégationn’étaitpas“volon-
tairementfaitepourinduireenerreur”».
58.JulesR.GilbertLtd.c.SandozPatentsLtd.(1970),64C.P.R.14(C.del’É.),p.74
(inf.pourd’autresmotifspar1972CanLII195(CSC),[1974]R.C.S.1336.
59.Weatherford,supra,note55,par.128.
60.Abbott1,supra,note12,p.9.
61.Weatherford,supra,note55,par.123.
Intelligenceartificielleetbrevets971
quecetteinventionnesoittoutsimplementpasbrevetable,faute
d’inventeursilesprincipesd’Acohsendroitd’auteursontappliqués
enbrevet.Eneffet,ilfaudraitplutôtquel’inventeursoituneautre
personneousoitinexistantpourquel’enjeun’ensoitplusunde
déclarationlorsdelademandedebrevets,maisplutôtunenjeuplus
largedebrevetabilitéoùl’inventionauraitalorslapossibilitéde
tomberdansledomainepublic.
2.2.2Surlagestiondelapropriétéintellectuelle
Bienquelesproblèmesdelavaliditédubrevetetdel’iden-
tificationdel’inventeurpuissentparaîtrethéoriquespourl’instant
considérantlaquantitérelativementfaibledebrevetsémissurdes
inventionsissuesdelogicielsd’intelligenceartificielleetl’absencede
décisionsenlamatièreàcejour,ildemeurequ’unetelleincertitude
mériteraitd’êtreadresséeducôtélégislatif.
Danslecasdelavaliditédubrevet,unedécisionconcluant
quel’absenced’inventeurdansuncasd’inventionissued’unlogiciel
d’intelligenceartificiellerendunbrevetinvalidepourraitavoirun
impactéconomiqueimportant.L’industriedel’intelligenceartifi-
cielleàelleseuleétaitestiméeàdesinvestissementsallantde26à
39milliards$
62endéveloppementen2016,desrevenuspassantde
8milliardsà47milliards$de2016à2020etreprésentaitplusde
2800brevetsdélivrésdanslemondeen2016
63.
Ceciestparticulièrementvraisilestribunauxappliquentles
conclusionsémisesendroitd’auteurdansAcohsetquelesinven-
tionssansinventeurhumainnepeuventfairel’objetd’unbrevetet
tombentdansledomainepublic.Toutefois,plusieursélémentsdedroit
d’auteurpeuventêtredistinguésdesnotionsapplicablesenbrevet.
Notamment,lafixationdel’œuvreetsonlienavecl’identification
del’auteurnetrouventpasd’équivalentenbrevet,mêmesielleest
issueduprinciped’absencedeprotectionsurdesidéesabstraitesqui
existeaussienbrevet.LeproblèmedelademanderessedansAcohs
étaitqu’ellerevendiquaitdudroitd’auteursurlecodesourceen
tantqu’œuvrelittéraireenplaidantquel’auteurétaitdesemployés
qui…nesavaientpasprogrammerducodesource.L’absencedelien
directentrelessupposésauteursetl’œuvrefutunélémentimportant
dansladécision.L’apportd’uninventeuràuneinventionpeutêtre
62.Lesmontantssontendevisesaméricaines.
63.WorldEconomicForum,supra,note16,p.5.
972LesCahiersdepropriétéintellectuelle
beaucouppluslargeet«indirect»queceluid’unauteuràuneœuvre
enraisonducritèredefixation.
Ilresteàvoirsicecipourraconstituerdesdifférencessuf-
fisantespourdistinguerlesnotionsdedroitd’auteurdudroitdes
brevetspourlesœuvreset/ouinventionsissuesdelogicielsetlimiter
l’applicationdetellesdécisionsd’undomaineàl’autre.Àcestade-ci,
bienquecesdécisionsnefassentquelimiterlaprotectionendroit
d’auteur,ellespeuventnéanmoinscréeruneincertitudequantàla
validitédesbrevetssurdesinventionsissuesd’unlogicield’intelli-
genceartificielle.
Sansclarificationlégislative,ilyadeforteschancesqueles
processusdevérificationdiligentechangent.Eneffet,sidestribu-
nauxdéterminentqu’uneinventionissued’unlogicield’intelligence
artificielledefaçonautonomeestinvalidepourdéterminationincor-
rectedesinventeurs,ilyafortàparierquelesbrevetsviséspardes
transactionspourraientfairel’objetd’étudesplusapprofondiesquant
àleurcontexted’inventionlorsquecelui-ciimpliquel’utilisationde
logicielsd’intelligenceartificielle.
Pourcequiestdesincertitudessurl’identificationdel’inven-
teur,ellespeuventaussimeneràuneinstabilitédanslesnégociations
d’ententesdecodéveloppement.Iln’estpasrarequelesacteursayant
uneimplicationdirecteouindirectedansledéveloppementdulogiciel
d’intelligenceartificiellemenantàuneinventionsoientissusd’entre-
prisesdifférentes.Lesprincipauxmodèlesd’affairesvusjusqu’à
maintenantenintelligenceartificiellecomprennentrarementunseul
joueur.Siuneincertitudedemeurequantàquiparmilesintervenants
auneréclamationvalidepourlatitularitéd’unbrevetdanscequi
estdéveloppé,lesnégociationsàcesujetpeuvents’avérerdifficiles.
Unbonexempleseraitlesaméliorationsdel’algorithme.Les
logicielsd’intelligenceartificiellesontbaséssurdesalgorithmes
quipeuvent,commedanslecasdel’apprentissageprofond,être
enconstantemutationafind’atteindreunrésultat.Cesmutations
peuventmeneràdesaméliorationsdel’algorithmequisontimpré-
visiblesmêmepourleprogrammeurayantdéveloppélelogiciel
initialement.Cesaméliorationsajoutentunevaleurimportanteau
logiciel,quecesoitauniveautechnique,financieroudel’efficacité.
Deparleurnature,ilestincertainàquiappartiendraitlatitularité
surcesaméliorations.Enl’absenced’uneclarificationjurispruden-
tielleoulégislative,lefloujuridiquesurcetaspectfaitensorteque
Intelligenceartificielleetbrevets973
lanégociationcontractuelleavantledéveloppementdulogicielest
extrêmementimportante.
Cescasnesontquedesexemples,maisilsdémontrentbien
commentcesenjeuxquipeuventsemblerapriorithéoriquespeuvent
avoirdesconséquencesconcrètespratiques.
2.3Quiestlapersonneverséedansledomaine?
2.3.1Lanotiondepersonneverséedansledomaine
Ledéveloppementd’inventionsàpartirdelogicielsd’intelli-
genceartificiellepourraitentraînerlanécessitéderedéfinirlanotion
de«personneverséedansledomaine».
Afind’éviteruneanalysetroplittéraleoulittérairedesrevendi-
cationsd’unbrevet,lestribunauxontétabliqu’unbrevetnes’adresse
pasàuncitoyenordinaire,maisbienàlapersonneverséedansl’art
(le«POSITA»pour«PersonofOrdinarySkillInTheArt»).Cette
personnefictiveestcelleayantlescompétencesetconnaissances
«usuellesdansl’artdontrelèvel’inventionetunespritdésireuxde
comprendreladescriptionquiluiestdestinée»
64.
Danslecadred’unlitige,l’interprétationdubrevetetl’évalua-
tiondesoninventivitéetdesanouveautéserontfaitessurlabase
desconnaissancesgénéralesduPOSITAainsiquesurl’artantérieur
quecettepersonneconsidéreraitdanssonanalysedelamatièrevisée.
C’estdoncàpartirde«l’artdontrelèvel’invention»quele
POSITAseradéterminé.LadéterminationduPOSITAseferagénéra-
lementparuntémoinexpertquiétudieraladescriptionetlesreven-
dicationsdubrevet.Mêmesilajurisprudenceréfèreau«travailleur
moyen»,cecritèredevraêtreadaptéaudomaine:«Le«caractère
moyen»varieévidemmentselonl’objetdubrevet.Lesbrevetsen
matièredetechnologieaérospatialenesontcompréhensiblesque
parlesspécialistesdudomaine»
65.LaCouraaussidéjàstatuéque:
Danslecasdebrevetsdenaturehautementtechniqueet
scientifique,cettepersonnepeutêtrequelqu’unquipossède
unniveauélevédeconnaissancesscientifiquesspécialisées
64.FreeWorldTrustc.ÉlectroSantéInc.,[2000]2R.C.S.1024,2000CSC66(CanLII),
par.44citantHaroldG.FOX,TheCanadianLawandPracticeRelatingtoLetters
PatentforInventions,4
eéd.,Toronto,Carswell,1969,p.184.
65.Ouenanglais«Rocketsciencepatentsmayonlybecomprehensibletorocket
scientists»,danslesmotsduJugeBinniedansWhirlpoolCorp.c.CamcoInc.,
[2000]2R.C.S.1067,2000CSC67,par.70.
974LesCahiersdepropriétéintellectuelle
etd’expertisedansledomainespécifiquedessciencesdont
relèvelebrevet.
66
Alorsqu’unPOSITAmoinsexpérimentéconsidérerapeut-
êtremoinsdedocuments,unPOSITAàl’expertisepousséeetavec
plusieursannéesd’expérienceseraconsidéréavoireuaccèsàplus
d’informations,avoirpoussésesrecherchesplusamplementetavoir
donceuaccèsàunplusgrandnombredepiècesd’artantérieur.Ce
débatàluiseulpeutêtredéterminantdansundossieroùontente
d’invaliderunbrevetpourévidence.DanslesmotsdelaJugeGau-
thier:
LaCourdoitévidemmentêtreprudenteendéfinissantlaper-
sonnemoyennementverséedansl’art,parcequel’ampleurdes
connaissancesetdel’expériencequecettepersonnemythique
doitposséderaurauneincidencedirectesurlesconnaissances
généralescourantesdontcettepersonneestcenséedisposer
pourinterpréterlebrevetetévaluersil’inventionrevendiquée
estévidenteouauraitpuêtreprévisible.
67
Ildevienttoutefoisdifficilededéterminerl’impactdel’utili-
sationd’unlogicield’intelligenceartificielledansl’élaborationd’une
inventionsurladéterminationduPOSITA.Troispossibilitésont
étéavancéesjusqu’àmaintenantcommePOSITAdanscescas:la
machineinventive,lapersonneverséedansl’artayantaccèsàun
logicield’intelligenceartificielleetlepaneld’experts.
2.3.2Lamachineinventive
CertainsauteursontavancéquelePOSITAdevraitêtreune
machineinventivelorsquel’approchestandardpourlarecherchedans
ledomaineviséparlebrevetestd’utiliserunetellemachine
68.Ceci
requerraittoutefoisquecetteutilisationsoitdivulguéeàl’examina-
teurparledemandeurlorsdudépôtdelademandedebrevet,cequi
neconcordeavecaucuneexigencedelaLoicanadienne.
Cetteapprochepourraitaussiêtreproblématiqueencequ’elle
vaàl’encontredelajurisprudencecanadienneetduprincipedictant
quel’identificationdel’inventiondoitêtrefondéesuruneinterpré-
66.ConsolboardInc.c.MacMillanBloedel(Sask.)Ltd.,[1981]1R.C.S.504,1981
CanLII15(CSC),p.525.
67.BauerHockeyCorp.c.EastonSportsCanadaInc.,2010CF361,par.121,conf.
2011CAF83[Bauer].
68.Abbott1,supra,note12,p.5.
Intelligenceartificielleetbrevets975
tationtéléologiquedesrevendicationsdubrevet,etnon«l’objetque
définitl’inventeur»oucequ’ilprétendavoirinventé
69.Eneffet,le
critèreapplicablepourl’interprétationdubrevetenvuededéterminer
l’évidenceest«lapersonneàlaquelles’adressecensémentlebrevet»
70
etnonl’entitéquil’adéveloppé.Ilenvademêmepourl’évaluation
duPOSITAquidoit,toutcommel’analysedesrevendications,partir
dubrevetlui-mêmeetdesoncontenu,etnondecequel’inventeura
faitpourarriveràl’invention.Enprenantl’exemplederevendications
décrivantunproduit,ilyaunedistinctionentrel’analyseduproduit
lui-mêmetelquedécritdanslesrevendicationsetl’analyseduprocédé
suiviparl’inventeurpourarriveràceproduit.
Parexemple,danslecasdubrevetsurlesildénafilpourle
traitementdesdysfonctionsérectilesdécouvertaprèsdestestssur
l’angine,l’analysedubrevetnereposeraitpassurcommentlestests
surl’anginepouvaientmeneràunedécouvertepourletraitement
desdysfonctionsérectiles.Ellereposeraitplutôtsurunlienbeaucoup
plusdirectentrelecomposédécritdanslesrevendicationsetlepro-
blèmequ’iladressesanségardsauprocessussuivipourenarriver
àceproduit.
Nousverronsunpeuplusloinquelecontextedudéveloppe-
mentdel’inventionpeutparfoisêtreconsidérécommeunfacteur
pourl’évaluationdel’évidence.Toutefois,pourcequiestdeladéfi-
nitionmêmeduPOSITA,àmoinsquelemémoiredescriptifoules
revendicationsdubrevetlaissentcomprendrequelebrevets’adresse
àune«machineinventive»,l’utilisationd’unetellemachinecomme
POSITAiraitàl’encontredesprincipesenvigueur.
2.3.3Lapersonneverséedansl’artayantaccèsà
unlogicield’intelligenceartificielle
D’autresauteursontsoulevéquelePOSITApourraitêtreune
personneverséedansl’artayantaccèsàunlogicield’intelligence
artificielle.Pourqu’unetellenotionsoitacceptabledanslecadre
juridiqueactuel,ilfaudraitqu’untellogicielfassepartiedesconnais-
sancesgénéralesdansledomaineduPOSITAoudel’artantérieur
quecelui-ciconsidéreraitdanssonanalyse.
LesconnaissancesgénéralescourantesduPOSITAconsistent
encequelePOSITAestraisonnablementsupposéconnaître
71.Celles-
69.Amazon,supra,note5,par.40à45.
70.AmgenCanadaInc.c.ApotexInc.,2015CF1261,par.42.
71.Sanofi-SynthelaboCanadaInc.c.ApotexInc.,2008CSC61,par.70[Sanofi].
976LesCahiersdepropriétéintellectuelle
cidoiventêtreétabliesselonlaprépondérancedesprobabilitésetne
peuventêtresupposées
72.Siunepartieconsidèrequel’utilisation
d’unlogicield’intelligenceartificiellefaitpartiedesconnaissances
généralescourantesduPOSITA,elledoitfairelapreuvequecelui-ci
estgénéralementacceptésanshésitationparceuxversésdansl’art
auquelserapporteladivulgation
73.
Cetyped’enjeuxaétésoulevéindirectementdanslajuris-
prudenceavecleprincipequelesconnaissancesgénéralesetl’art
antérieurpertinentssontceuxquelePOSITApourrait«trouver
enprocédantàdesrecherchesraisonnablementdiligentes»
74.Par
exemple,laCourfédéraleadéjàdéterminéquecertainesorganisa-
tionsoumoteursderecherchesétaientbienconnuscommesources
d’informationspourunPOSITA,cequifaisaitensortequelesarticles
quiysontpubliésfontpartiedesesconnaissancesgénéralespuisqu’ils
seraientrelevéslorsdecetterecherchediligente
75.
L’ajoutd’unmoteurderechercheoud’unlogicield’intelligence
artificiellepourlePOSITAnepourraitdoncpasêtrefaitdefacto:
celui-cinécessiteraitunepreuveàl’effetquesonutilisationferait
partiedesrecherchesraisonnablementdiligentesentreprisespar
lePOSITAdanssonévaluationdel’inventionrevendiquéeparle
brevet.Considérantl’utilisationgrandissantedetelsoutils,ilsepeut
toutefoisquecelle-cidevienneaussibanalequel’utilisationd’un
moteurderecherche.
Deplus,cettenotiondePOSITAéquipéd’unlogicield’intel-
ligenceartificiellerencontrelesmêmesproblèmesd’interprétation
téléologiquedubrevetmentionnéàlasectionprécédente.Eneffet,
àmoinsqu’ilappertdubrevetlui-mêmequ’ils’adresseàuneper-
sonneayantaccèsàunlogicield’intelligenceartificielleouqu’ilsoit
communpourlePOSITAd’enutiliserundansledomaineviséparle
brevet,iln’estpaspertinentd’inclurecettenotiondansladéfinition
duPOSITA,mêmesil’inventeurenautiliséunlui-mêmelorsdela
conceptiondel’invention.
2.3.4Lepaneld’experts
Finalement,uneautrepossibilitérésidedanslanotionde
«paneld’experts».Lajurisprudencecontientplusieursexemples
72.UponorABc.HeatlinkGroupInc.,2016CF320,par.47.
73.EliLilly&Coc.ApotexInc.,2009CF991,par.97.
74.E.Mishan&Sons,Inc.c.SupertekCanadaInc.,2015CAF163,par.22.
75.GeorgetownRailEquipmentCompanyc.RailRadarInc.,2018CF70,par.86à
88(présentementenappelsurd’autresmotifsdansledossierA-69-18).
Intelligenceartificielleetbrevets977
oùlaCouradéterminéquelePOSITAétaitenfaitcomposéd’une
équipedepersonnes.Parexemple,danslecasd’unbrevettraitant
delasélectiond’unselauxfinsd’utilisationdansdespréparations
pharmaceutiques,laCouravaitconcluquelePOSITAseraitune
équipeconstituéedechimistesenchimieanalytiqueetsynthétique,
ainsiquedescientifiquesspécialisésdanslaformulation
76.Les
meneursdel’équipeauraientundoctoratalorsqu’ungrandnombre
desmembresdel’équipeauraitaumoinsunbaccalauréatenchimie
ouenpharmacieouaumoinscinqansd’expérienceenpratiqueen
chimiesynthétiqueouanalytiqueouenformulationpharmaceutique.
Dansunautredossier,lepanelpourlaconceptiond’unpatinétait
composéd’unconcepteurindustrielavecdel’expériencedansledéve-
loppementdepatinavecaumoinsunand’expérience,d’unconcepteur
expérimentéd’articleschaussantsetd’unpatronnierexpérimenté
d’articleschaussantsoudepatinstravaillantavecdesconcepteurs
expérimentésdanslaconceptionoulafabricationdepatins
77.
Ilseraitdoncpossiblequ’unPOSITApourunbrevetsurun
produitissud’unlogicield’intelligenceartificiellesoituneéquipe
composéed’unprogrammeurdéveloppantlelogiciel,d’un«data
scientist»etd’unconcepteuravecexpériencedansledomaineliéà
l’invention.Toutefois,cecimèneraitàdel’artantérieurtrèsdifférent
d’unPOSITAquiserait,parexemple,uningénieurmécaniqueavec
unedizained’annéesd’expériencealorsquececipeutêtresuffisant.
Prenonsl’exempled’unbrevetsurlaformedepoilsdelabrosse
àdentsOralBCrossActiondéveloppéeparleCreativityMachine.
Enutilisantdeuxréseauxdeneuronesquiétudientlesformeset
designsdebrossesàdentsetlesperformancesquiysontassociées,
leCreativityMachineaobtenuunebrosseàdentsdontlespoilssont
croiséspourobtenirunbrossageoptimal.
Dansuntelcas,bienquecescaractéristiquesinnovantesaient
étéobtenuesparl’utilisationd’unlogicield’intelligenceartificielle,la
rédactiondesrevendicationsd’unbrevetsurunetellebrosseàdents
pourraittrèsbienfaireensortequ’untechnicienouuningénieur
avecplusieursannéesdansledomainepuisseêtreconsidérécomme
lePOSITA.Lefaitquelemoyend’enarriveràl’inventionaitété
l’utilisationd’unlogicield’intelligenceartificiellenefaitpasensorte
quelePOSITAd’unbrevetdécrivantcetteinventionaitàêtreune
équipecomposéed’unprogrammeur,unscientifiquededonnéesetun
technicienayantdel’expérienceenproduitsdentaires.Enfait,l’effet
76.RatiopharmInc.c.PfizerLimited,2009CF711,par.29,conf.2010CAF204.
77.Bauer,supra,note67,par.122.
978LesCahiersdepropriétéintellectuelle
d’avoirunetelleéquipedeprofessionnelscommePOSITAserad’élar-
girconsidérablementlesconnaissancesgénéralesdansledomaine
etl’artantérieurpertinentetiraitàl’encontredel’interprétation
téléologiqued’unbrevetdemandéparlajurisprudence.
2.4Est-ceinventif?
2.4.1Lanotiond’évidence
L’article28.3delaLoiprévoitquel’objetdéfiniparlesreven-
dicationsd’unedemandedebrevetnedoitpasêtreévidentpourune
personneverséedansl’artoulasciencedontrelèvel’invention.Cette
analysedel’évidencesefaitauregarddel’informationdisponibleau
publicàladatedudépôtdelademandedebrevets’ils’agitdel’infor-
mationdetiers,ouunanavantcettedates’ils’agitdel’information
émanantdudemandeur.Sil’objetdelademanden’estpasévident,on
considéreraqu’ilestinventifetcecritèredebrevetabilitéserarempli.
S’ill’est,lademandedebrevetserarefusée,oulebrevetserainvalidé
encasdeprocéduresdevantlaCoursicelui-ciadéjàétéémis.
Outreladatedeleurpublication,lesinformationspubliquesà
considéreraurontaussidescritèresqualitatifs.Eneffet,l’inventivité
requiertquel’objetd’unbrevetnesoitpasévidentpourunepersonne
verséedansl’artàlavuedesconnaissancesgénéralesdansledomaine
etdel’artantérieurpertinent.
Lorsqu’ilestnécessairedefranchircequelaCoursuprême
désignecommeune«étapeinventive»enobservantlesconnaissances
généralescourantesetl’artantérieurouleurcombinaisonpouren
arriveràl’inventiondivulguéedanslebrevet,onconsidèreraquele
brevetestinventif
78.Cetteétapeinventiveestdonctrèsimportante
pourlavaliditéd’unbrevet.
Letestapplicablepourl’évidenceaétéétabliparlaCour
suprêmecommesuit
79:
(1)a)Identifierla«personneverséedansl’art»;
b)Déterminerlesconnaissancesgénéralescourantes
pertinentesdecettepersonne;
78.Sanofi,supra,note71,par.37.
79.Ibid.,par.67référantàWindsurfingInternationalInc.c.TaburMarine(Great
Britain)Ltd.,[1985]R.P.C.59(C.A.)etPozzoliSPAc.BDMOSA,[2007]F.S.R.37
(p.872),[2007]EWCACiv588,par.23.
Intelligenceartificielleetbrevets979
(2)Définirl’idéeoriginaledelarevendicationencause,au
besoinparvoied’interprétation;
(3)Recenserlesdifférences,s’ilenest,entrecequiferaitpartie
de«l’étatdelatechnique»etl’idéeoriginalequisous-tend
larevendicationousoninterprétation;
(4)Abstractionfaitedetouteconnaissancedel’invention
revendiquée,cesdifférencesconstituent-ellesdesétapes
évidentespourlapersonneverséedansl’artoudénotent-
ellesquelqueinventivité?
ÀladernièreétapelaCourpourraaussiconsidérersil’objet
dubrevetestissud’un«essaiallantdesoi»,lerendantainsiévident.
LaCoursuprêmedesÉtats-Unisarécemmentsoulevéleproblème
d’unnombredesolutionsdéterminéesetprévisiblesdansl’évaluation
d’unbrevet:
Whenthereisadesignneedormarketpressuretosolvea
problemandthereareafinitenumberofidentified,predictable
solutions,apersonofordinaryskillhasgoodreasontopursue
theknownoptionswithinhisorhertechnicalgrasp.Ifthis
leadstotheanticipatedsuccess,itislikelytheproductnotof
innovationbutofordinaryskillandcommonsense.
80
LaCourjugeadoncqu’unbrevetpourraitêtrenon-inventifsi
sonobjetétaitun«essaiallantdesoi»(obvioustotry).
AuCanada,pourconclurequetelestlecas,laCourdoitêtre
convaincueselonlaprépondérancedesprobabilitésqu’ilallaitplusou
moinsdesoidetenterd’arriveràl’invention
81.Letestestlesuivant:
1.Est-ilplusoumoinsévidentquel’essaiserafructueux?
Existe-t-ilunnombredéterminédesolutionsprévisibles
connuesdespersonnesverséesdansl’art?
2.Quelsefforts–leurnatureetleurampleur–sontrequis
pourréaliserl’invention?Lesessaissont-ilscourantsou
l’expérimentationest-ellelongueetarduedetellesorteque
lesessaisnepeuventêtrequalifiésdecourants?
3.L’artantérieurfournit-elleunmotifderechercherlasolution
auproblèmequisous-tendlebrevet?
80.KSRInt’lCo.v.TeleflexInc.,550U.S.398(2007),p.421.
81.Sanofi,supra,note71,par.67.
980LesCahiersdepropriétéintellectuelle
2.4.2Lesinventionsissuesdel’intelligenceartificielle:
desessaisallantdesoi?
L’efficacitédeslogicielsd’intelligenceartificielleprovient,entre
autres,del’habilitéd’unalgorithmeàsegmenterlesdonnéesreçues
ensous-catégoriesallantàdesdétailsminimespourregrouperles
informationsobtenuessurlabasedesimilitudesoudecatégories
déterminées.Cesanalysessefontàunniveaugénéralementplus
détailléqu’unhumainpourraitlefaire,maissurtoutàunevitesse
incomparableàlacapacitéderévisiond’unhumainpourlamême
quantitédedonnées.
Leprocessuspourraitdoncêtreconsidérécommelarévision
descaractéristiquesdecequiexistedéjàdansundomainedonnéet
desimpleschoixparmicescatégoriesdéterminées.L’intérêtprovient
dunombredechoixpouvantêtrefaitsdansundélaidéterminé.
Ilestdoncpossiblequelestribunauxconsidèrentqueles
inventionsprovenantdelogicielsd’intelligenceartificiellefontpartie
decettesimplegammede«finitenumberofidentified,predictable
solutions»qu’unPOSITAaraisondepoursuivreconsidérantquece
résultataétédictéparl’identificationpréalable(1)d’unproblème,
(2)deparamètresprécisàêtredécortiquéset(3)dedonnéesàanaly-
seràcettefinpourarriveràl’invention.L’algorithmeneseraitalors
quel’outilutilisépouranalysercespossibilitésdéfinies,déterminées
etprévisiblesparlePOSITA.
2.4.2.1Lesrisquesd’une«sursimplification»duprocessus
Cetteconceptionpourraittoutefoisreleverd’une«sursimplifi-
cation»duprocessusmenéparunalgorithme.Bienqu’ilsoitvraique
lesréseauxdeneuronesfontunemultitudedechoix,lefaitestque
certainsréseauxsonttrèsélaborésetquecertainssontmêmepertur-
béspardessignauxexternespourpermettrel’activationdenouveaux
conceptsoustratégies,commedanslecasduCreativityMachine.De
plus,tantlestribunauxaméricainsquecanadiensmettentengarde
lesdécideurscontrel’analyseexpostfactoquidonnentl’impression
quetoutestévident:«Afactfindershouldbeaware,ofcourse,ofthe
distortioncausedbyhindsightbiasandmustbecautiousofarguments
reliantuponexpostreasoning»
82.Lesinventionsissuesdelogiciels
d’intelligenceartificiellepourraientêtredebonnescandidatespour
detellesanalyseserronéesconsidérantlaquantitéd’information
82.KSR,supra,note80,p.421.
Intelligenceartificielleetbrevets981
disponibleavantl’applicationdulogicielquipeutêtreregardéeen
rétrospective.Toutefois,lefaitquecertainslogicielsentraînentl’effet
d’une«boîtenoire»,soituneincompréhensionpartielledesroutes
suiviesparl’algorithmepourenarriveraurésultatfinal,pourrait
empêcherl’applicationd’unetelleévidenceexpostfacto.Eneffet,
commentdirequ’unrésultatétaitévidentaprèscoupalorsqu’onne
peutencomprendretotalementladémarche?
2.4.2.2Lesrisquesd’inventivitéàtouscoups
Undangerapparaîtaussidanslecascontraireoùleproduitou
laméthodeissud’unlogicield’intelligenceartificielleparaîtraitinven-
tifàtouscoups.Danscertainscas,laCourcompareraleprocessus
suiviparl’inventeurpourenarriveràl’inventionetceluiquesuivrait
lePOSITApourdéterminersil’objetdesrevendicationsdubrevet
étaitévident.Danslecasoùlesrevendicationsdubrevetmènentàla
conclusionquelePOSITAestunepersonnebeaucoupmoinsoutillée
quel’inventeurnel’étaitréellementgrâceàsonaccèsàunlogiciel
d’intelligenceartificielle,lacomparaisonentrecetinventeuretle
POSITApourraitmeneràlaconclusionquel’objetdesrevendications
seraitinventifàpresquetouscoups:
[70]Lesmesuresconcrètesayantmenéàl’inventionpeuvent
constituerunautrefacteurimportant.Ilestvraiquel’évidence
tientengrandepartieàlamanièredontl’hommedumétier
auraitagiàlalumièredel’artantérieur.Maisonnesaurait
pourautantécarterl’historiquedel’invention,spécialement
lorsquelesconnaissancesdespersonnesquisontàl’origine
deladécouvertesontaumoinségalesàcellesdelapersonne
verséedansl’art.
[71]Parexemple,lefaitpourl’inventeuretlesmembresde
sonéquipedeparveniràl’inventionrapidement,facilement,
directementetàrelativementpeudefrais,comptetenudel’art
antérieuretdesconnaissancesgénéralescourantes,pourrait
étayeruneconclusiond’évidence,sauflorsqueleurseffortset
leursconnaissancessesontrévélésplusgrandsqueceuxattri-
buésàlapersonneverséedansl’art.Leurdémarchetendraità
indiquerqu’unepersonneverséedansl’art,grâceàsesconnais-
sancesgénéralescourantesetàl’artantérieur,auraitagide
mêmeetseraitarrivéeaumêmerésultat.Parcontre,lorsque
temps,fondseteffortsontétéconsacrésàlarechercheayant
finalementmenéàl’invention,etce,avantquel’inventeurne
semetteàlarecherchedel’inventionouqu’onneluienjoigne
982LesCahiersdepropriétéintellectuelle
delefaire,ycomprislesdémarchesquisesontrévéléesvaines
etinutiles,uneconclusiondenon-évidencepourraitêtrefon-
dée.Onpourraitendéduirequelapersonneverséedansl’art
n’auraitpasfaitmieuxens’appuyantsursesconnaissances
généralescourantesetsurl’artantérieur.Enfait,lorsqueles
intéressés,ycomprisl’inventeuretlesmembresdesonéquipe,
avaientdegrandescompétencesdansledomainetechniqueen
cause,lapreuvepourraitindiquerquelapersonneverséedans
l’artauraitobtenudesrésultatsbienpiresetneseraitvraisem-
blablementpasparvenueàl’invention.Ilneluiauraitpasparu
évidentd’emprunterleparcoursayantmenéàl’invention.
83
Cescommentairesavaientétéfaitsdanslecadred’uneana-
lysed’«essaiallantdesoi»pourunbrevetdesélection.Ilyalieu
desedemandersiunetellecomparaisonestadéquatedansdetelles
circonstances.
2.4.2.3Lesprincipesapplicablesauxbrevetsdesélection:
uncompromis?
Laquestiondesavoirsiuneinventionissued’unlogiciel
d’intelligenceartificielleest,deparlanatureduprocessussuivi,ensoi
évidenterappelleunautretypedebrevetsurlequellaCoursuprême
s’estdéjàprononcée:lesbrevetsdesélection.Généralementdansle
domainedesproduitschimiques,unbrevetdesélectioncouvreun
choixspécifiqueetlimitédecomposésdéjàconnusetdécritsdansun
brevetd’originequipouvaitcouvrirdescentainesoudesmilliersde
composéschimiques.Lecomposésélectionnéestnouveauencequ’il
procureunavantageimportantoucombleuninconvénientimportant
quiétaientprésentsdanslescomposésdéjàconnus.Aufinal,l’inven-
teurprotègedesaspectsdecomposésconnusquin’avaientpasencore
étédécouverts,commeunlogicield’intelligenceartificiellepeutle
faire(pensonsnotammentauxalgorithmesgénétiquesmentionnés
plushaut).
Lesbrevetsdesélectionontététraitésàmultiplesreprisespar
lajurisprudenceetilaétéconfirméparlaCoursuprêmequeceux-ci
peuventêtreprotégésenvertudelaLoiauCanada
84.Enmatière
devalidité,lescritèresapplicablessontlesmêmespourlesbrevets
desélectionquepourtoutautretypedebrevet.Étantbaséessur
83.Sanofi,supra,note71,par.70et71.
84.Sanofi,supra,note71,par.8à11oùlaCourrésumelesprincipesapplicablesen
lamatière.
Intelligenceartificielleetbrevets983
desinventionspréexistantes,cesinventionssoulèventsouventdes
argumentsd’invaliditébaséssurl’«essaiallantdesoi».
Lesbrevetsdesélectiononttoutefoisdesconditionssupplémen-
tairesessentiellesàleurvaliditéquileursontpropres.Ladescription
danslebrevetdoitobligatoirement(1)référeràl’utilisationdes
élémentssélectionnéspermetd’obtenirunavantageimportantou
d’éviteruninconvénientimportant,(2)voircetavantageêtreprocuré
partouslesélémentssélectionnés(«àquelquesexceptionsprès»)et
(3)présenterunesélectionquiviseunequalitéparticulièrepropre
auxcomposésencause:
Unerecherchepluspousséerévélantqu’unpetitnombrede
composésnonsélectionnésprésententlemêmeavantagene
permettraitpasd’invaliderlebrevetdesélection.Toutefois,
silarecherchedémontraitqu’ungrandnombredecomposés
nonsélectionnésprésententlemêmeavantage,laqualitédu
composérevendiquédanslebrevetdesélectionneseraitpas
particulière.
85
Siuntribunalvenaitàfairelacomparaisonentreunbrevetde
sélectionetunbrevetissudel’utilisationd’unlogicield’intelligence
artificielle,ilseraitpossiblequelesprincipesapplicablesauxbrevets
desélectionsoientconsidérésaussiapplicablesauxbrevetsissus
del’intelligenceartificielle.Dansuntelcas,desagentsdebrevets
voulantprêcherparprudencepourraientvouloirgardercesprincipes
entêtelorsdelarédactiondebrevetssurdesinventionscrééespar
l’intelligenceartificielle.
CONCLUSION
Ilestpresqueétonnantquel’ensembledesenjeuxdiscutés
n’aientpascausédeplusgrandsmauxdetêteàceuxquifontdes
demandesdebrevetsurdesinventionsimpliquantl’intelligence
artificielle.
Enfait,laprincipaledifficultéauniveaudesdemandessemble
avoirétélaprotectiondeslogicielseux-mêmes,plutôtquedesinven-
tionsquienseraientissues.Pourcequiestdesinventionscréées
parleslogiciels,nousavonsvuqu’ellesontpumeneràl’obtentionde
brevets.Lesrisquesdemeurentalorspeut-êtreseulementpourcequi
estfaitdecebrevetunefoisobtenu.Alorsquelefloucrééparl’intelli-
85.Sanofi,supra,note71,par.10.
984LesCahiersdepropriétéintellectuelle
genceartificiellequantàlanotiond’inventeurrisqueprincipalement
decréerdesincertitudesducôtécontractuelettransactionnel,les
ambiguïtésliéesàl’identificationduPOSITAetàl’évidencerisquent
d’apparaîtredansdescontextesdelitige.
Danstouslescas,lacomparaisonentrelePOSITAetlelogiciel
nousramèneversdesquestionnementsbeaucoupplusgénérauxsurla
notiond’inventivitéetlaraisonmêmedesbrevetsetdeleurincitatifà
l’innovation.AlorsquemettrelabarretrophautepourlePOSITAet
pourl’inventivitépourraitavoiruneffetdissuasifsurl’activitéinven-
tivedesindividuspuisquetoutsembleraitsoudainementévident,
uncritèretropsoupleentraîneraituneaugmentationdebrevetsde
piètrequalitéetlaisseraituneplusgrandeplaceauxpatenttrolls
86.
Enréponseàcesenjeuxetàleursimpactssurl’analysede
l’évidenced’unbrevet,certainsauteursontsuggéréd’augmenterles
standardsdebrevetabilitéetd’inventivitépourlesinventionsissues
delaseuleutilisationd’unlogicield’intelligenceartificielle
87.Lebut
seraitd’éviterquedescritèresapplicablesauxinventionsissuesde
logicielsd’intelligenceartificiellesoientappliquésdelamêmemanière
qu’auxinventionsd’originehumaine.Ladifficultédansunetelle
approcherésidetoutefoisdanslavolontédulégislateurd’implanter
desobligationsdedivulgationd’utilisationd’intelligenceartificielle
lorsdudépôtdebrevetetdelacapacitédesexaminateursd’appliquer
detellesexigences.
Aufinal,nousensommesàunstadeoùlesimpactsdel’intelli-
genceartificielleenpropriétéintellectuellesontincertains.Certains
demeurerontspéculatifsalorsqued’autresdeviendrontdespro-
blèmesconcrets.Pourl’instanttoutefois,desarticlescommecelui-ci
demeurentremplisd’hypothèsesenraisondel’absencedelégislation
etdejurisprudencesurlesujet.Lameilleurechosequipourraitarri-
veràcetitreseraitqueleprésentarticletomberapidementdansla
désuétudeenraisond’interventionlégislativepourréglercesenjeux.
86.Lespatenttrollssontdessociétésayantcommemodèled’affairesd’acquérirdes
brevetsqu’ellesn’exploitentpaspourentreprendredesprocéduresjudiciaires
encontrefaçondanslebutd’obtenirunecompensationfinancièreimportanteen
règlementdel’affaire.
87.WorldEconomicForum,supra,note16,p.10.