Fraude, fausses déclarations et autres vices en matière de marques de commerce
FRAUDE,FAUSSESDÉCLARATIONSETAUTRESVICESENMAT
IÈREDE
MARQUESDECOMMERCE
CATHERINEBERGERON*
ROBIC,S.E.N.C.R.L.
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Unbienacquis
parfraudeneprofitejamaislongtemps.
Sophocle,OedipeàColone
Sommaire
1.Introduction
2.Dansquellemesurelafraudeetlesfaussesdéclarationspeuventinvaliderun
enregistrementdemarquedecommerceauCanada?
2.1Lesmotifsd’invalidation
2.2LacompétencedelaCourfédérale
3.Qu’est-cequelafraudeenmatièredemarquesdecommerceauCanada?
3.1Déclarationfrauduleusevs.faussedéclaration
3.2Illustrationsdelajurisprudence
3.2.1Quandunedéclarationd’emploiestenjeu
3.2.2Quandunedéclarationserapporteaucaractèreenregistrablede
lamarque
3.2.3Quandladatedepremieremploirevendiquéeestremiseen
question
4.Quelquesdéveloppementsplusrécents
4.1L’affaireParfumsdeCoeur:quandunamendementarriveàpoint
4.2L’affaireJagFlocomponents:attentionàlaconsignation!
4.3L’affaireMirandaAluminium:unemésententepère-fils
4.4L’affaireCIBCWorldMarkets:unemésententepère-fille-fils
5.L’approcheaméricaine
6.Conclusion
©CIPS,2010.*
Avocateetagentedemarquesdecommerce,CatherineBergeronestmembrede
ROBIC,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats,d’agentsdebrevetsetd’agentsde
marquesdecommerce.PubliéparleServicedelaformationcontinueduBarreauduQuébecdans
Développpementsrécentsenpropriétéintellectuelle(2010),(Cowansville;Blais,2010).Publication
406.
2
1.Introduction
Lanotiondefraudesuggèrepresqu’instinctivementuneinfractionpunissableen
vertududroitcriminel,soitcelledeposeruneactiondanslebutdetromper.En
vertuduCodecriminel,plusieurstromperiesousupercheriespeuventconstituerde
lafraude,et,plusspécifiquement,lacontrefaçondemarquedecommercen’y
échappepas.Eneffet,quiconque,sansleconsentementdupropriétaired’une
marquedecommerce,reproduitdequelquemanièrecettemarque(ouunemarque
luiressemblantaupointd’êtreconçuedemanièreàinduireenerreur)avec
l’intentiondetromperoudefrauderlepubliccommetunactedecontrefaçonde
marquedecommerce.1
Lafraudepeutégalementsuggérerlefait,pouruntitulairedemarquedecommerce,
defaireunefaussedéclaration,oud’omettreunélémentimportantdanssa
déclaration,dansleprocessusd’enregistrementdesamarquedecommerce.Sans
nécessairementfaireintervenirl’intentionfrauduleuse,certainesdéclarationstout
simplementfaussessontégalementsusceptiblesdecorrompreunenregistrement
demarquedecommerce.Lafraudeetlesfaussesdéclarationspeuventainsivicier
unenregistrementdemarquedecommerceetdonnerlesoutilsnécessairesàun
tiersquivoudraitobtenirl’invalidationdecetenregistrement.C’estessentiellementle
sujetquinousintéresserapourlesfinsduprésentarticle.Nousdélaisseronsdonc
l’aspect«criminel»delaquestionpournouspenchersurlesconséquencesdela
fraudeetdesfaussesdéclarationssurlesenregistrementsdemarquesde
commerce.
Nousnousattarderonsdansunpremiertempsàdéfinircequeconstituentlafraude
etlesfaussesdéclarationsenmatièredemarquesdecommerce,etquellesensont
lesconséquences,àlalumièredel’interprétationquelaCourfédéralea
traditionnellementfaitedecesprincipes,etplusrécemment.Ilseraégalement
questiondelacompétencedelaCourfédéraleduCanadaenmatièred’invalidation
d’unenregistrementdemarquedecommerce.
Nousaborderonsfinalementetbrièvementletraitementduthèmedelafraudeen
matièredemarquesdecommerceauxÉtats-Unis.Nousverronscomment
l’approchedestribunauxaméricainsdiffèredel’approchecanadienne,etcomment
certainsdéveloppementsrécentsauxÉtats-Unisontfaitdévierlavoieempruntée
jusqu’àtoutrécemment.
2.Dansquellemesurelafraudeetlesfaussesdéclarationspeuvent
invaliderunenregistrementdemarquedecommerceauCanada?
2.1Lesmotifsd’invalidation
1
Articles406et407duCodecriminelL.R.,1985,ch.C-46.
3
Avantdes’attardersurquelquesexemplesclassiquesdejurisprudencenous
enseignantlesconséquencesdedéclarationsfaussesoufrauduleusessurun
enregistrementdemarquedecommerce,examinonsbrièvementcertaines
dispositionsd’intérêtdelaLoisurlesmarquesdecommerce2(ci-aprèsla«Loi»)).
Bienquelanotiond’emploioccupeuneplaceprépondérantedansnotresystème
desmarquesdecommerce,l’enregistrementd’unemarqueauCanadaconfèreà
sontitulairecertainsdroitsetavantages,lemoinsnégligeableétantsûrementle
droitexclusifd’employerlamarquecommerceenregistrée,danstoutleCanada,en
cequiconcernelesmarchandisesetservicesvisésparl’enregistrement(article19
delaLoi).Cedroitexclusifdépenddoncdel’enregistrementdelamarquede
commerce,desortequesisoninvaliditéétaitdéclarée,sontitulaireperdraitles
droitsstatutairesquidécoulentdel’enregistrement,sanstoutefoisêtreprivédeses
droitsdecommonlawoudepropriétécréésparl’emploideladitemarquede
commercedansunterritoiredonnéetparl’achalandagequiyestassocié.
Puisqu’unenregistrementdemarquedecommercedoitêtreprésumévalide,la
personnequidemandesaradiationalefardeaudeprouverleoulesmotifspour
lesquelsl’enregistrementdevraitêtreradiéduregistre.3Quelssontcesmotifs?
Leparagraphe18(1)delaLoi4prévoitspécifiquementquel’enregistrementd’une
marquedecommerceestinvalidedanslescassuivants:
a)lamarquedecommercen’étaitpasenregistrableàladatede
l’enregistrement:cemotifrenvoieàl’article12delaLoiquicontientuneliste
exhaustivedecasoùunemarquedecommercen’estpasenregistrable;
b)lamarquedecommercen’estpasdistinctiveàl’époqueoùsontentamées
lesprocédurescontestantlavaliditédel’enregistrement:cemotifrenvoieà
l’article2delaLoiquiprévoitladéfinitionduterme«distinctive»;
c)lamarquedecommerceaétéabandonnée:ils’agitd’unequestiondefaits
quidoitêtreévaluéeàlalumièredetouteslescirconstancesdel’espèce,y
comprisl’intentiondutitulaired’abandonnerlamarque;
2L.R.C.1985,ch.T-13
3OmegaEngineeringInc.c.OmegaS.A.(2006),56C.P.R.(4th)210(C.F.),auparagraphe12.
4L’article18delaLoiesttoutefoisassortid’uneexceptionquiveutqu’unenregistrementdemarque
decommerce,quidésigneunemarquequiétaitemployéeparsontitulaireauCanadaaupointd’être
devenuedistinctiveàladatedel’enregistrement,nepeutêtredéclaréinvalidepourlaseuleraison
qu’unetellepreuvedecaractèredistinctifn’apasétéprésentéeauregistrairedesmarquesde
commerce.Cetteexceptionvisedoncessentiellementàprotégerlestitulairesdesoublisoulacunes
commisparleregistraireaucoursduprocessusd’enregistrement.
4
18(1)infine(sousréservedel’article17)l’auteurdelademanden’étaitpasla
personneayantdroitdel’obtenir:cemotifrenvoieàl’article16delaLoiquant
aux«personnesadmisesàl’enregistrementdesmarquesdecommerce»,qu’il
s’agissed’unemarqueemployéeourévéléeauCanada,d’unemarque
déposéeetemployéedansunautrepays,oud’unemarquedontl’emploiest
projetéauCanada.
Nullepartnefait-onréférencedanscetarticle,ouailleursdanslaLoi,àlafraudeou
auxomissionsouauxfaussesdéclarationscommemotifd’invalidationd’un
enregistrementdemarquedecommerce,cequiad’ailleursparfoisdonnédroità
desdécisionsambigüesdelaCourfédéralelaissantcertaineszonesgrises…
2.2LacompétencedelaCourfédérale
CelanousamènedoncàsouleverlaquestiondelacompétencedelaCourfédérale
etcelledesavoirjusqu’oùcettecompétences’étend.Parexemple,pourlesfinsde
l’invalidationd’unenregistrementdemarquedecommerce,laCourfédéraleaurait-
ellecompétencepourseprononcersurunmotifquel’article18delaLoineprévoit
passpécifiquement?
Avantderépondreàlaquestion,rappelonsquel’article57delaLoi,enconjonction
avecl’alinéa20b)delaLoisurlesCoursfédérales5,accordeàlaCourfédéraleune
compétenceinitialeexclusive(c’est-à-direàl’exclusiondetouteautrecourdejustice
outribunaladministratif6)pourentendretoutedemandeenvuedefaireradierou
amenderuneinscriptionauregistredesmarquesdecommerce:
57.(1)LaCourfédéraleaune
compétenceinitialeexclusive,
surdemandeduregistraireou
detoutepersonneintéressée,
pourordonnerqu’une
inscriptiondansleregistresoit
bifféeoumodifiée,parceque,
àladatedecettedemande,
l’inscriptionfigurantau
registren’exprimeoune
définitpasexactementles
droitsexistantsdela
personneparaissantêtrele
propriétaireinscritdela
20.(1)LaCourfédéralea
compétenceexclusive,en
premièreinstance,danslescas
suivantsopposantnotammentdes
administrés:
a)conflitdesdemandesdebrevet
d’inventionoud’enregistrement
d’undroitd’auteur,d’unemarque
decommerce,d’undessin
industrieloud’unetopographieau
sensdelaLoisurles
topographiesdecircuitsintégrés;
b)tentatived’invalidationou
d’annulationd’unbrevet
5L.R.C.1985,ch.F-7
6Bacardi&Co.c.HavanaClubHoldingS.A.(2004),32C.P.R(4th)306(C.A.F.),auxparagraphes
29-30.
5
marque.
(2)Personnen’aledroit
d’intenter,envertuduprésent
article,desprocédures
mettantenquestionune
décisionrendueparle
registraire,delaquellecette
personneavaitreçuunavis
formeletdontelleavaitle
droitd’interjeterappel
d’invention,oud’inscription,de
radiationoudemodificationdans
unregistrededroitsd’auteur,de
marquesdecommerce,de
dessinsindustrielsoude
topographiesviséesàl’alinéaa).
(2)(…)
Àlasimplelecturedel’article57delaLoi,ilseraittentantd’yvoirlàunmotifgénéral
(ouencorerésiduel)d’invalidationoud’amendementàfairevaloirdanslescasoù
lesmotifsspécifiquesdel’article18delaLoinesemblentpass’appliqueràune
situationdonnée.Ceseraittoutefoisfairefausseroutedanslamesureoùl’article57
delaLoidoitêtredavantageconsidérécommelevéhiculeprocéduralàemprunter
pour,àtitred’exemple,touteactioneninvalidationd’unenregistrementdemarque
quiseraitautrementfondéesurdesmotifsjustifiantlaradiationrecherchée.
Ilad’ailleursétéreconnuquelepouvoirdelaCourfédéraled’effectuerdes
amendementsàunenregistrementn’estpassanslimite.Parexemple,laCour
n’auraitpascompétencepoursubstituerunpropriétaireinscritàunautreoulimiter
laportéed’unenregistrementvalide.Àcetégard,dansl’affaireJeanPatouInc.c.
LuxoLaboratoriesLtd.7,oùlademanderessedemandaitàcequel’enregistrement
delamarquedecommercedeladéfenderesse,parailleursdéclarévalide,soit
limitéàunlibellédemarchandisesplusrestreint,laCourfédérales’estprononcée
commesuit:
Iln’existeaucuneautredispositiondelaLoiquipermetteàlaCour
demodifierleregistreenvertuduparagraphe57(1),d’unefaçonqui
restreignelesdroitsexistantsdeLuxovisésparl’article19.Àmon
avis,lepouvoirdemodifierleregistreprévuauparagraphe57(1)ne
peutêtreexercéquelorsqu’unemarquedecommerceestpar
ailleurssusceptibled’êtreradiée.Lepouvoirdemodifierleregistre
decettefaçonpermetàlaCourdesauvegarderunemarquepar
ailleursinvalideetnonderestreindrelesdroitsexistantsdu
propriétaireinscritd’unemarquedecommercevalide.
Faut-ilenconclurequelesmotifsd’invalidationdel’article18delaLoisont
exhaustifs?Malgrélelibellédel’article18,lajurisprudencesurlaquestionnous
amèneàrépondreparlanégative.Ilaeneffetétéreconnuqu’unrecoursen
invalidationd’unenregistrementdemarquedecommercepouvaitjouir,dansdes
7JeanPatouInc.c.LuxoLaboratoriesLtd[1998]158F.T.R.16(C.F.P.I.),auparagraphe42.
6
circonstancesparticulières,d’unecertainemalléabilité.Àcetégard,laCourfédérale
s’estexpriméedelafaçonsuivantedansl’affaireOmegaEngineeringInc.8:
Engénéral,unedemandeenvuedemodifieroudebifferune
inscriptionfigurantauregistreestprésentéepourl’undesmotifs
énoncésauparagraphe18(1)delaLoi.Toutefois,ilestarrivéquela
Courmodifieoubiffeuneinscriptionfigurantauregistrepourd’autres
motifsqueceuxénoncésauparagraphe18(1).Ellel’afaitdansdes
affairesoùunagentavaitmanquéàsesobligationsdefiduciaireen
enregistrantlamarquedecommercedesonmandantàsonpropre
nom,dansdesaffairesdefraudeoudefaussesdéclarationssurdes
faitsimportantsoudansdesaffairesdanslesquellesunemarquea
étéinvalidéelorsqu’elleétaitpourl’essentielfonctionnelle(voir,par
exemple,LingChiMedicineCo.(H.K.)Ltd.v.Persaud(1998),81
C.P.R.(3d)369(Fed.C.A.),ouAndresWinesLtd.v.E.&J.Gallo
Winery(1975),25C.P.R.(2d)126(Fed.C.A.)).
[nossoulignés]
QuoiquedifficilementréconciliableaveclefaitquelaCourfédéralesoitunecour
statutairequin’estpas,pardéfinition,investied’unpouvoirderévisiongénéral
accordéauxcoursdejuridictioninhérente,laprémisseselonlaquelletouteactionen
radiationdemandantàcequ’unenregistrementdemarquedecommercesoit
déclaréinvalideetradiéduregistredevraitnécessairementreposersurl’unou
l’autredesmotifsdéclarésàl’article18delaLoidoitdoncêtreécartée.Les
questionsdelacompétencedelaCourfédéraleetdubien-fondédecertainsmotifs
ausoutiendesquelsunepersonnedemandelaradiationd’unenregistrementde
marquedecommercepourraientàellesseulesfairel’objetd’uneanalysepoussée.
Pourlesfinsduprésentarticle,nousnouslimiteronstoutefoisàcequiprécède,et
nousnenouspermettronsquecertainesobservationsrelativementàla
jurisprudenceétudiéeplusloin.
3.Qu’est-cequelafraudeenmatièredemarquesdecommerceau
Canada?
3.1Déclarationfrauduleusevs.faussedéclaration
Qu’est-cequelafraudeenmatièredemarquesdecommerceauCanada?Enfait,il
nefautpaslimiterlaquestionàlafraudequi,ausensstrict,signifiel’actionfaitede
mauvaisefoidanslebutdetromper.Or,certainesdéclarationsfaitesdanslecadre
duprocessusdel’enregistrementd’unemarquedecommerce,etdontonremeten
questionlebien-fondé,nesontpasnécessairementcommisesdanslebutconscient
detromper.Ellespeuventêtresimplementfaussesetce,indépendammentdela
volontédeleursauteurs.C’estpourquoitouslestypesderevendicationsoude
8Supra,note3,auparagraphe14.
7
déclarationspouvantêtrefaitesdanslecadred’unedemanded’enregistrementde
marquedecommercenousintéresserontpourlesfinsdelaprésenteanalyse,
qu’ellessoientfausses,trompeuses,mensongères,frauduleuses,cachées,omises,
etc.
Ladistinctionentreunedéclarationfrauduleuseetunefaussedéclarationestdonc
fondamentaleafind’apprécierlesconséquencesdetellesdéclarationssurlavalidité
d’unenregistrementdemarque.Alorsquel’élément«intentionnel»delafraude
danslecontextedesenregistrementsdemarquesdecommercesembleprendre
uneplacedeplusenplusimportanteauxÉtats-Uniscommenousleverronsplus
loin,leCanadasemblevouloirmainteniruneapprocheplusnuancéeoùilestpermis
d’établirunedistinctionentredesdéclarationsfrauduleusesetdesdéclarations
faussesqui,sansêtrefaitesvolontairementdanslebutdetromper,visentun
élémentimportant,voiremême«essentiel»seloncertains.
Celaétantdit,tournons-nousmaintenantversquelquesdécisionscanadiennes
pharequiontdonnéunecertainedirectionàlaquestiondesconséquencesrelatives
àlafraudeetauxfaussesdéclarationsenmatièredemarquesdecommerce,pour
ensuitenoustournerversquelquesdécisionsplusrécentesquidonnerontlieuàdes
commentairesquantàl’impactéventueldecesdernièresdécisionssurlapratique
canadienne.
3.2Illustrationsdelajurisprudence
3.2.1Quandunedéclarationd’emploiestenjeu
Commepremièrehypothèse,laproblématiquedelafraudeoudelafausse
déclarationpourraitseprésenterdanslecontexted’unedemanded’enregistrement
fondéesurunemploiprojetédelamarqueauCanadaetdontl’enregistrement
dépenddelaproductiond’unedéclarationd’emploiparsonrequérant.Eneffet,le
paragraphe16(3)delaLoisoumetl’enregistrementd’unemarquedecommerce
projetéeàlaproductiond’unedéclarationd’emploiconformémentauparagraphe
40(2)delaLoi:
16.(3)Toutrequérantquia
produitunedemandeselon
l’article30envuede
l’enregistrementd’une
marquedecommerce
projetéeetenregistrable,a
droit,sousréservedes
articles38et40,d’enobtenir
l’enregistrementàl’égarddes
marchandisesouservices
spécifiésdanslademande,à
40.(2)Lorsqu’unedemande
d’enregistrementd’unemarquede
commerceprojetéeestadmise,le
registraireendonneavisau
requérant.Ilenregistrelamarquede
commerceetdélivreuncertificatde
sonenregistrementaprèsavoirreçu
unedéclarationportantquele
requérant,sonsuccesseurentitreou
l’entitéàquiestoctroyée,parle
requérantouavecsonautorisation,
unelicenced’emploidelamarqueaux
8
moinsque,àladatede
productiondelademande,
ellen’aitcréédelaconfusion:
(…)
[nossoulignés]
termesdelaquelleilcontrôle
directementouindirectementles
caractéristiquesoulaqualitédes
marchandisesetservicesa
commencéàemployerlamarquede
commerceauCanada,enliaisonavec
lesmarchandisesouservices
spécifiésdanslademande.
Deplus,danslecasd’unemarquedecommerceprojetée,l’alinéa30(e)delaLoi
énoncequelademanded’enregistrementdoitrenfermerunedéclarationportantque
lerequérantal’intentiond’employerlamarqueauCanada(lui-mêmeoupar
l’entremised’unlicencié,oului-mêmeetparl’entremised’unlicencié).
Qu’enest-ilsiladéclarationd’emploiestproduitealorsquel’emploidelamarqueen
questionn’a,enréalité,jamaisvulejourauCanada,ouencoresilerequérantn’a
jamaisvraimenteul’intentiondel’employer?Quellesenseraientlesconséquences
juridiques?
Laquestions’estposéedansl’affaireUnitelCommunicationsInc.c.BellCanada
9où
lademanderessecherchaitàfaireradierduregistrelesenregistrementsdes
marquesdecommerceCARTED’APPELetCALLINGCARDenregistréesaunom
deBellCanadaenliaisonavecdesservicesdetélécommunication.
10Lesdemandes
d’enregistrementdecesmarquesdecommerceavaientétéinitialementdéposées
parunprédécesseurdeBellCanada,soitTranscanadaTelephoneSystem,surla
based’unemploiprojetéauCanada,etlesmarquesavaientétéenregistréessuiteà
laproductiondedéclarationsd’emploiparceprédécesseur.
Enreconnaissantquelerequérantdesmarquesenquestionn’avaitjamaisoffertde
servicesdetélécommunication,laCouraconcluqu’iln’étaitpasendroitdedéclarer
qu’ilemployaitlesmarques,nidedéclarerdanslesdemandesd’enregistrementqu’il
avaitl’intentiondelesemployerauCanada.
Autermed’unelongueanalysedelajurisprudenceetdoctrineapplicablesaux
faussesdéclarationsauCanadaetauxÉtats-Unis,laCouraconcluque
11:
(…)nilafraudenil’intentiondetromperneconstitueunélément
nécessairelorsqu’unedemanded’enregistrementdemarquede
commerceetunedéclarationd’emploidemarqueauCanada
renfermenttouteslesdeuxdesdéclarationsfaussesrelativementà
desélémentsimportants.Lesdéclarationsd’intentiond’employer
unemarquecontenuesdanslesdemandesd’enregistrementdes
9UnitelCommunicationsInc.c.BellCanada(1995),61C.P.R.(3d)12(C.F.P.I.)
10Notonspourplusdeprécisionsqued’autresmarquesdecommerceetd’autresmotifs
d’invalidationavaientaussiétéalléguésenvertudesalinéas18(1)(a)et18(1)(b)delaLoi.
11Supra,note10àlapage54.
9
marquesdecommerceviséesenl’espèceetlesdéclarations
d’emploidemarqueétaientsimplementfausses,peuimporte
l’intentionetlacompréhensiondel’auteurdelademande
d’enregistrement.Enoutre,ladéclarationd’intentionquantà
l’emploicontenuedanslademandeetladéclarationd’emploidela
marqueétaienttouteslesdeuxessentiellesàl’enregistrementdes
marquesdecommerce.
[nossoulignés]
Ainsi,puisquelaCourétaitd’avisquelesdeuxtypesdedéclarationsencause
étaientessentiellesàl’enregistrementdesmarquesCARTED’APPELetCALLING
CARD,lesenregistrementsdecesmarquesontétédéclarésnulsabinitio.
Danssonraisonnementquantauxélémentsessentielsconstitutifsd’un
enregistrementdemarquedecommerce,laCouramisl’emphasesurlefaitque,
fortdesonhéritagebritanniquedecommonlaw,lesystèmecanadiendesmarques
decommerceétaitbâtisurlanotiond’emploi,delaquelletoutdroitdemarquede
commerceestacquis,maintenu,défenduetusurpé.Dansladécisiondeprincipe
StandardBransLtd.c.Staley12,laCourdel’Échiquiers’étaitprononcéedela
manièresuivantesurcettequestion:
[TRADUCTION](…)jesuisd’avisquetoutleschèmedelaLoiest
fondésurl’acquisitiond’undroitdansunemarquedecommercepar
l’emploi.Jesuiségalementd’avisqu’unteldroitnepeuts’acquérir
parl’enregistrementenvertudelaLoiavantl’emploipourlasimple
raisonqu’unenregistrementvalidenepeutêtreobtenuàlacondition
qu’ilyaiteu«emploi».L’enregistrementenvertudelaLoinesert
doncqu’àconfirmerletitre,quiaparailleursdéjàétéétablipar
l’emploi.
Ilestdoncfaciledecomprendrepourquoilavaliditéd’unenregistrementdemarque
decommerceobtenuparunefaussedéclarationrelativementàl’emploi,sansqu’il
soitnécessairedeprouverlafraudeoul’intentiondetromper,puisseêtreremiseen
question.
Ilestégalementintéressantdenoterdansl’affaireUnitelCommunications
13quela
Courfédéralesembleavoirélargilaportéedecequipourraitconstituerunefausse
déclarationdonnantouvertureàunrecoursenradiation.Eneffet,unepositionplus
traditionnellevoulaitque,outrelesmotifsdel’article18delaLoi,lesdéclarations
frauduleusesoulesdéclarationserronéesquiavaientpoureffetderendrelamarque
decommercenonenregistrable(article12delaLoi)étaientégalementsusceptibles
deconstituerdesmotifsd’invalidationdel’enregistrement.
12StandardBransLtd.c.Staley(1946),6C.P.R.27àlapage32(Courdel’Échiquier)
13Supra,note10.
10
LefondementdecetteapprochetireentreautressasourcedeHaroldGFoxqui,
danssontraitéCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetitiontenaitla
propositionsuivante
14:
[TRADUCTION]Ilestprévu,auparagraphe18(1),que
l’enregistrementd’unemarquedecommerceestinvalidelorsquea)
lamarquedecommercen’étaitpasenregistrableàladatede
l’enregistrement;b)lamarquedecommercen’estpasdistinctiveà
l’époqueoùsontentaméeslesprocédurescontestantlavaliditéde
l’enregistrement;c)lamarquedecommerceaétéabandonnée;et,
sousréservedel’article17,l’enregistrementestinvalidesil’auteurde
lademanden’étaitpaslapersonneayantledroitdel’obtenir.
Cependant,laLoinerenfermeaucunedispositionenvertude
laquellelesdéclarationserronéescontenuesdansunedemande
d’enregistrement(…)deviennentdesmotifsd’invalidationde
l’enregistrement,àmoinsquelesdéclarationserronéesn’aientpour
effetderendrelamarquedecommercenonenregistrableausensde
l’article12ouàmoinsqu’iln’yaiteudefaussesdéclarations
frauduleuses.
[nossoulignés]
Or,dansUnitelCommunications
15,laCourfédéralesembleavoirétendulaportée
deceraisonnementau-delàdescasprévusàl’article12delaLoi,envisantd’autres
circonstancesdanslesquellesunenregistrementn’auraitpuêtreobtenuen
l’absenced’unefaussedéclaration,c’est-àdirelesdéclarationsfaussesrelativement
àdesélémentsimportantsquantàl’emploi.
Alorsquel’affaireUnitelCommunications
16illustrelecasoùunedéclaration
d’emploiaétéproduiteparsonrequérantsansqu’ilyaitréellementemploidela
marqueauCanada,lemêmeraisonnementseraitsusceptibledes’appliquerdansle
casd’unrequérantquiproduiraitunedéclarationd’emploidanslecadred’une
demanded’enregistrementd’unemarquedontiln’estpaslevéritabletitulaire
17.
C’estd’ailleurslasituationquis’estproduitedansl’affaireMarchandsRo-NaInc.c.
TefalS.A.
18oùl’enregistrementdelamarquedecommerceT-FALavaitétéradiédu
14H.G.Fox,TheCanadianLawofTradeMarksandUnfairCompetition,3eéd.,Toronto,Carswell,
1972,auxpp.252et253.TraductiontiréedeWCCContainersSaleslimitedc.Haul-AllEquipment
Ltd.(2003),28C.P.R.(4
th)175(C.F.)
15Supra,note10.
16Ibid
17Entreautres,lajurisprudencerendueenvertudel’article57delaLoiestàl’effetqu’un
importateuroumandatairen’apasledroitd’enregistrerunemarquedecommerceappartenantau
mandantétrangersoussonproprenometàsonpropreavantage(LinTradingCo.c.CBMKabushiki
Kaisha(1988),20C.I.P.R.1(C.A.F.);RoyalDoultonTablewareLimitedc.Cassidy’sLtée,(1984),1
C.P.R.(3d)214(C.F.P.I.);CitrusGrowersAssn.Ltd.c.WilliamD.BransonLtd.(1990),36C.P.R.
(3d)434(C.F.P.I.))
18MarchandsRo-NaInc.c.TefalS.A.(1981),55C.P.R.(2d)27(C.F.P.I.)
11
registreàlademandedumanufacturieretvéritabletitulairedelamarque,TefalS.A.
C’estledistributeurnord-américain,T-FalCorporationofNewYork,quiavait
demandél’enregistrementdecettemarqueetquienavaitobtenul’enregistrement
auCanadasuiteàlaproductiond’unedéclarationd’emploi.
Or,lapreuverévélaitquec’étaitlemanufacturierfrançaisquidélivraitlesproduitsT-
FALauCanadadirectementetemployaitlamarquesansintermédiaire.Lefaitque
lerequérantn’avaitjamaisemployélamarqueauCanadanin’avaiteul’intentionde
l’employeravaitjustifiélaconclusiondelaCourdedéclarerl’enregistrementnulab
initio.Aussi,lefaitquel’enregistrementavaitétécédéàsonvéritabletitulaire
quelquesannéesaprèssonenregistrementn’étaitd’aucunsecoursafindemaintenir
l’enregistrementauregistre,carledistributeurn’avaitaucuntitreàcéderaumoment
delacession,niàaucunautremomentd’ailleurs:nemodatquodnonhabet.
Nousretenonsdoncdecequiprécèdequ’unefaussedéclarationd’emploi,quece
soitparcequ’iln’yapaseuemploiouintentiond’emploiausensdelaLoi,ouque
l’emploiaétéfaitparunepersonneautrequelerequérant,etindépendammentde
lavolontédurequérantdetromperleregistraireoutoutsimplementd’une
négligencedesapart,estsusceptibledestigmatiserunenregistrementdemarque
decommerce.Nousverronstoutefoisunpeuplusloinqu’uncertaindéveloppement
récentestvenunuancercetteapproche.
3.2.2Quandunedéclarationserapporteaucaractèreenregistrabledela
marque
Unedeuxièmehypothèsedesconséquencesqu’unefaussedéclarationou
déclarationincomplètepourraitavoirsurlavaliditéd’unenregistrementdemarque
decommerceaétédiscutéedansl’affairedeprincipeGeneralMotorsduCanadac.
MoteursDécarieInc.
19Enappeld’unedécisiondelasectiondepremièreinstance
ayantrejeté,entreautres,lademandedel’appelanteGMderadierduregistrela
marquedecommerceDÉCARIEdétenueparMoteursDécarie,unconcessionnaire
d’automobilesàMontréal,laCourd’appelfédéraledevaitentreautresseprononcer
i)surlecaractèreenregistrabledelamarquedecommerceDÉCARIEdeMoteurs
Décarieàladatedesonenregistrement(alinéa18(1)(a)delaLoi),etii)surle
caractèredistinctifdecettemarqueaumomentoùlesprocéduresenradiation
avaientétéinitiéesparGM(alinéa18(1)(b)delaLoi).
Quantàlapremièrequestionenlitige,quiretientparticulièrementnotreattention,
GMprétendaitquelejugedepremièreinstanceavaitomisdeprendreencomptele
faitquel’affidavit,produitparMoteursDécariedevantleregistraireenvertudu
paragraphe12(2)delaLoi,étaitincompletetfauxencequel’affiantyavaitdéclaré
nepasconnaîtrepersonnedontlenomdefamilleest«Décarie»quiestdansle
19GeneralMotorsduCanadac.MoteursDécarieInc.(2000),9C.P.R.(4th)368(C.A.F.)
12
commercedelavente,lalocation,laréparationoul’entretiend’automobiles.Cette
affirmationétaitdirectementenréponseàuneobjectionfondéesurl’alinéa12(1)(a)
delaLoiàl’effetque«Décarie»étaitprincipalementlenomd’unparticuliervivant
ouquiétaitdécédédanslestrenteannéesprécédentes.Del’avisdeGM,cette
déclarationétaitfausseetfrauduleusedanslamesureoùilavaitétédémontréque
MoteursDécarieavaitconnaissancedetiersfaisantaffairessousdes
dénominationsincorporantleterme«Décarie»danslemêmedomained’activités
etce,avantmêmequ’ellenefasselademanded’enregistrementdelamarquede
commerceDÉCARIE.GMétaitd’avisquel’affiantreprésentantMoteursDécarie
avaitcontournélavéritablequestionenrépondantcommeill’avaitfait,qu’ilauraitdû
divulguercequ’ilsavaitquantauxautresconcessionnaires,etquecettefausse
déclarationfrauduleuserendaitl’enregistrementdelamarqueDÉCARIEnulabinitio.
Danssonanalyse,laCourd’appelfédéraleaadoptél’approcheduDr.HaroldG.
Foxàlaquelleilestfaitréférenceplushautenfaisantunedistinctionentredeux
typesdefaussesdéclarationspouvantmeneràl’invalidationd’unenregistrement:1)
lesfaussesdéclarationsfrauduleusesintentionnelleset2)cellesqui,bienquenon
intentionnelles,sontimportantescar,sanselles,leslimitesimposéesparl’article12
àl’enregistrementauraientétéinsurmontables.
Enrejetantl’appeldel’appelantefondésurlemotifd’invaliditéinvoquantle
caractèrenon-enregistrabledelamarquedecommerceDÉCARIE,laCourd’appel
fédéraleaécritcequisuit
20:
Unefaussedéclarationfrauduleuseconstitueuneallégationsérieuse.
Enl’instance,ilfautadmettrequel’affidavitdeSegalaétédonnéen
réponseàunedemandepréciseduregistraireàl’égarddel’emploi
dunomoudunomdefamilled’unparticulierausensdel’alinéa
12(1)a)delaLoi.LaréponsedeSegalportaitdirectementsurla
questionquiluiétaitposée.Iln’apasétéétabliquecetteréponse
étaitfausse,c’est-à-direquel’intiméesavaitàcemoment-làquele
motDécarieétaitemployécommenomounomdefamilled’un
particulierausensdel’alinéa12(1)a).Parconséquent,ilest
impossibledanscecontextedeconclurequel’intiméeavaitfaitune
faussedéclaration.(…)
(…)
Exigerdel’intiméequ’elledéclaredesfaitsautresqueceuxliésàla
questionduregistraireetl’obligeràrépondreàunequestionliéeà
unedemandefaiteenvertuduparagraphe12(2),lorsqu’unetelle
questionn’apasétéposée,l’obligeraitàprévoirtoutessortes
d’obstaclespotentielsàl’enregistrementd’unemarqueproposéeetà
20Ibid,auxparagraphes23et25.
13
entraiteràl’avance.Riendanslaloietlajurisprudencen’imposeune
tellenormedeconduite.
Danscetteaffaire,quiserapporteàuncontexteparticulieroùladéclaration
reprochéeavaitétéfaitedanslecadred’unaffidavit,paroppositionàune
revendicationdanslademanded’enregistrementenelle-mêmeoudansune
déclarationd’emploi,onnotequelaCourafaitpreuved’unecertaineretenueen
voulantéviteràl’intiméelaresponsabilitédedivulguertoutesorted’informationde
façonhypothétique.ContrairementàcertainesdispositionsdelaLoisurles
brevets
21quiimposentàlapersonnedemandantl’enregistrementd’unbrevet
l’obligationderépondre«debonnefoi»àtoutedemandedel’examinateurdansle
cadred’unexamen,laLoisurlesmarquesdecommerceneprévoitriendetel.
Unesituationsimilairepourraitseprésenterdansunautrecontexteoù,parexemple,
unrequérantauraitàfaireunchoixdanslesinformationsdivulguéesàun
examinateurenréponseàunrapportd’examen.Àtitred’exemple,suivantle
raisonnementdelaCourd’appelfédéraledansl’affaireMoteursDécarie
22,nous
serionsportésàcroirequ’unrequérantpourl’enregistrementd’unemarquede
commercen’auraitprobablementpasàmentionner,danssonargumentationen
réponseàuneobjectiondeconfusionsoulevéeparl’examinateur,desincidencesde
confusiondontilauraiteuconnaissanceaveclamarquedecommerceenregistrée
citéeparl’examinateur.Puisqu’unetellehypothèsen’auraitpasétéadressée
directementparl’examinateur,lefaitdenepasyfaireréférenceneserait
probablementpasconsidérénicommeunefaussedéclarationfrauduleuse
intentionnelle,nicommeunefaussedéclarationquiauraitpoureffetderendrela
marquedecommercenonenregistrableausensdel’article12delaLoi.Ainsi,dans
certainescirconstances,lefaitdenepasdonnerlaversionlongued’uneréponsene
pourraitêtreconsidérécommeunefaussedéclarationet,enl’absencedepreuve
quantàlafaussetédeladéclaration,c’estlaprésomptiondebonnefoiqui
s’appliqueenfaveurdurequérant.
3.2.3Quandladatedepremieremploirevendiquéeestremiseenquestion
Si,commenousl’avonsvu,unefaussedéclarationd’emploiestsusceptibledevicier
l’enregistrementquienrésulte,lemêmeraisonnementdevrait-ils’appliqueraux
demandesd’enregistrementfondéessurunedatedepremieremploiauCanada
erronée?
Sicetterevendicationestnonseulementerronéemaisaégalementétéfaitede
façonfrauduleuse,lesdécisionsdeprincipesusmentionnéesvoudraientqu’unetelle
revendicationerronéequantàl’emploicontenuedansunedemande
21L.R.C.1985,ch.P-4.
22Supra,note20.
14
d’enregistrementsoittoutaussisusceptibled’entraînerl’invaliditéde
l’enregistrementquiendécoule.Toutefois,lajurisprudenceestclaireàl’effetquela
validitéd’unenregistrementdépendradescirconstancespropresàchaquesituation.
UneCourdevraitdoncévaluer,àlalumièredetouteslescirconstancespertinentes,
silarevendicationerronéeporteuncaractèrefrauduleux.Deplus,uneerreurau
sujetdel’emploiquineporteraitpassurunélémentessentielàl’enregistrement
d’unemarquedecommerceneseraitpasnécessairementvulnérableàune
radiationjudiciaire.
Unpointdedépart,etaussiunedécisionimportantesurlaquestion,estl’affaire
BibaBoutiqueLtd.c.Dalmys(Canada)Ltd.
23.Danscetteaffaire,lerequérantavait
revendiquéunedatedepremieremploierronéedanssademanded’enregistrement,
etlademanderessedemandaitlaradiationdel’enregistrementenraisondecette
erreur.LaCourfédéralearejetélapositiondelademanderesseenconcluant
qu’uneviolationdel’article30delaLoi(encequiconcernelesrenseignementsque
doitcontenirunedemanded’enregistrement)neconstituepasunmotifd’invalidité
24.
Ils’agitd’unmotifd’opposition(envertudel’article38delaLoi)quin’apasété
reprisdanslesmotifsd’invalidationsousl’article18delaLoi
25.
Danscetteaffaire,lejugeThurlowaétabliladistinctionimportanteentrelecontenu
d’unedemanded’enregistrement(l’exactitudedelaquellepeutêtreremiseencause
danslecadred’uneopposition)etledroitd’unepersonne,vis-à-visd’uneautre,à
l’enregistrementd’unemarquedecommercepourl’avoiremployéeenpremier,au
sensduparagraphe18(1)delaLoi.CequiestdoncenregistrableenvertudelaLoi
commetitredepropriétéestlamarquedecommerceenelle-mêmeplutôtqueles
informationscontenuesdansunedemanded’enregistrement;ledroitdutitulairede
maintenirsonenregistrementetledroitàl’emploiexclusifdelamarquedépendent
desfaitsquiluireconnaissentledroitàl’enregistrementplutôtquedesdétails
indiquésdanslademanded’enregistrement.Puisqueledéfendeuravaitdémontré
quelepremieremploidelamarqueBIBAluirevenait,l’erreurcontenuedanssa
demanded’enregistrement(quiparailleursn’étaitpasfrauduleusedanslamesure
oùladatedepremieremploirevendiquéeétaitpostérieureàladateréellede
premieremploi)n’avaitpaspoureffetd’invalidersonenregistrement.
Uneautredécisionintéressante,etplusrécente,pourillustrerl’hypothèsed’une
revendicationdedatedepremieremploierronéeestl’affaireWCCContainersSales
23BibaBoutiqueLtd.c.Dalmys(Canada)Ltd.(1976),25C.P.R.(2d)278(C.F.P.I.)
24Aumêmeeffet:NationalCarRentalSystem,Inc.c.Megill-StephensonCo.(1996),70C.P.R.(3d)
295(C.F.P.I.)
25LaCommissiondesoppositionsrappelledansVibeVenturesLLCc.3681441CanadaInc.2009
[CarswellNat5220]ladistinctionentreuneoppositionfondéesurlenon-respectdesdispositionsde
l’alinéa30(b)delaLoietunedemandederadiationjudiciaireenvertudel’article57delaLoi:«La
situationestdifférenteenl’espèce.L’Opposantecontestelecontenudelademandeetnonpasles
circonstancesentourantladélivranceducertificatd’enregistrementdelamarquedecommerce.»(au
paragraphe19deladécision)
15
Ltd.c.Haul-AllEquipmentLtd.26.Danscetteaffaire,ladéfenderesseHaul-All
Equipmentavaitdemandé,le12juin1995,l’enregistrementd’unsignedistinctifen
revendiquantl’emploideladitemarqueauCanadaenliaisonavecdes«conteneurs
pourdéchetsetproduitsrecyclables»depuisnovembre1983.Danssademande,
WCCContainersSalesfaisaitvaloirquecettedéclarationétaitmanifestement
erronée,étantdonnéqueladéfenderessen’avaitétéconstituéeensociétéquele
22janvier1985,desortequ’ellen’avaitpaspuemployerlamarquedecommerce
depuis1983telqu’alléguédanslademanded’enregistrement,cequicontrevenait
doncauxdispositionsdel’alinéa30(b)delaLoi.
Ensefondantentreautressurl’affaireUnitelCommunications
27àl’effetqu’iln’est
pasnécessairedeprouverlafraudeoul’intentiondetromperlorsqu’unedemande
d’enregistrementouunedéclarationrelativeàl’emploiauCanadarenfermeune
assertionerronéerelativementàdesélémentsimportants,lademanderesseavait
demandéàlaCouràcequel’enregistrementdusignedistinctifsoitdéclarénulab
initio.
EnmentionnantquetantladécisionBibaBoutiqueLtd.
28quelesobservationsduDr.
Foxreprésentaientunexposéexactdel’étatdudroit,laCourarejetélademande
deradiationenfaisantvaloirleraisonnement«combiné»suivant
29:
Enconséquence,ilappertdelajurisprudencequ’unenregistrement
fondésurunedemandequirenfermeunefaussedéclarationau
sujetdel’utilisationserajugéinvalideetnulabinitiodansdeux
situations.Lapremièresituationestcellequiaétéexaminéedans
lesdécisionsBonusFoodsetBibaBoutique:l’inclusiond’une
assertioninexacteetfrauduleusedanslademande
.Lasecondeest
cellequiestfondéesurleraisonnementdujugeGibsondansla
décisionUnitelCommunications:l’inclusiondedéclarationsfausses
relativementàdesélémentsimportantsausujetdel’utilisation,
lesquellesdéclarationssontessentiellesàl’enregistrement.Dans
cederniercas,iln’estpasnécessairedeprouverlafraudeou
l’intentiondetromper.
Del’avisdelaCour,l’erreurcommiseparladéfenderessenerelevaitpasdela
fraudemaisétaitplutôtuneerreurinnocente.Deplus,lafaussedéclarationque
comportaitlademanded’enregistrementquantàladatedepremieremploi
revendiquéen’étaitpasessentielleàl’enregistrement,carlefaitquelademande
n’étaitappuyéequepardixansd’utilisationexclusiveparladéfenderesseplutôtque
douzen’auraitpasempêchél’enregistrementdelamarquedecommerceen
question.Danscetteaffaire,laCouradoncadoptéunraisonnementendeuxétapes
26WCCContainersSalesLtd.c.Haul-AllEquipmentLtd.(2003),28C.P.R.(4th)175(C.F.)
27Supra,note10.
28Supra,note24.
29Supra,note27,auparagraphe25.
16
enévaluant1)lecaractèrefrauduleuxdelafaussedéclarationet2)l’importancedes
élémentsausujetdel’emploicontenusdanslafaussedéclaration.
Nousretenonsdoncdecesdécisionsquelefaitderevendiquerunedatedepremier
emploierronéedansunedemanded’enregistrementnedonnerapasouvertureàun
recoursenradiationdel’enregistrementsicettefausserevendicationn’estpaspar
ailleursfrauduleuse,etsielleneportepassurdesélémentsimportantsausujetde
l’emploi,essentielsàl’enregistrement.Toutdépendradoncdescirconstances
données.Aussi,lapersonnequidemandelaradiationd’unenregistrementde
marqueenalléguantqueladatedepremieremploirevendiquéeestfausseeten
prétendantavoirdesdroitsantérieursdansl’emploid’unemarquedecommerce
créantdelaconfusion,auraittoutavantageàfondersonrecourssurlemotif
d’invalidationduparagraphe18(1)infinedelaLoi(enconjonctionavecl’article16
delaLoi),plutôtquesurlefaitquecetenregistrementcontiendraituneerreurquant
àladatedepremieremploirevendiquée.
Maintenantquecesquelquesprincipesetinterprétationsjurisprudentielsontété
posés,tournons-nousversquelquesdéveloppementsplusrécentssurlesujet,et
voyonscommentlaCourfédéralearécemmentjongléaveccesprincipeset
interprétations.
4.Quelquesdéveloppementsplusrécents
Aucoursdesdeuxdernièresannées,nousavonseudroitàcertainesdécisions
d’intérêtsurlaquestiondelafraudeetdesfaussesdéclarationsenmatièrede
marquesdecommerceauCanada.Bienquecesdécisionsnesoientpasvenues
bouleverserl’étatdudroitsurlaquestionetlesprincipesgénérauxsusmentionnés,
certainesd’entreellesontapportéunedimensionintéressanteàlaquestionetelles
méritentquenousnousyattardions.
4.1L’affaireParfumsdeCoeur:quandunamendementarriveàpoint
Le9janvier2009,dansParfumsdeCoeur,Ltd.c.Asta30,laCourfédérales’estune
foisdeplusprononcéesuruneaffaireimpliquantdesallégationsdefraudeen
matièredemarquesdecommerce,maiscettefois,c’estunaspectplusprocédural
quiaretenul’attention.
Danscetteaffaire,lademanderesseParfumsdeCoeursollicitaituneordonnanceen
vertudel’article57delaLoienvued’obtenirlaradiationdel’enregistrementdela
marqueBODinscriteauregistreaunomdeChristopherAsta.Lademanderesse
30ParfumsdeCoeur,Ltd.c.Asta(2009),71C.P.R.(4th)82(C.F.)
17
étaitunesociétéaméricainequiavaitcommencéàvendredesproduitspourle
corpsauCanadasouslamarqueBODMANenoctobre2002.
Quantàlui,M.Astaavaitproduitle23novembre1999unedemandepour
l’enregistrementdelamarquedecommerceBOD.Cettedemanded’enregistrement,
quicouvraitunelonguelistedemarchandisesrelevantdelaclasse331,étaitfondée
surunemploiprojetédecettemarqueauCanada.Commelerequiertleparagraphe
40(2)delaLoilorsqu’unemarqueestdéposéesurlabased’unemploiprojeté,
l’enregistrementdelamarquedecommerceenquestionavaitétéobtenusuiteau
dépôtparlerequérantd’unedéclarationd’emploiàl’effetqu’ilavaitcommencéà
employerlamarqueauCanada(directementouparl’entremised’unlicencié)en
liaisonavectoutescesmarchandises.
Suiteàlaréceptiond’unelettredeParfumsdeCoeurl’avisantdesonintention
d’entreprendreuneprocédurevisantàfaireradierl’enregistrementdesamarque
BOD,M.Astaavaitdemandéillicoauregistrairedesmarquesdecommercede
modifierl’enregistrementdesamarqueafindereflétersonvéritableemploiquise
limitaitauxshampooingsetrevitalisants.Lesautresmarchandisesavaientdoncété
volontairementrayéesdel’enregistrementvisé.
L’enregistrementmodifiédeM.Astafaisantombrageàl’enregistrementdesa
marquedecommerceBODMANauCanadapourcertainesmarchandisesrelevant
delaclasse3,ParfumsdeCoeuravaitdécidédedemanderlaradiationdecet
enregistrementmodifié.NepouvantalléguerdedroitsantérieursauCanadadansla
marquedecommerceBODMANàladatedelademanded’enregistrementdela
marqueBODdeM.Astaenfaisantjouerlesparagraphes18(1)infineet16(3)(a)de
laLoi(permettantàtoutepersonneintéresséededemanderl’invaliditéd’un
enregistrementdemarquedecommercedontletitulairen’étaitpaslapersonne
ayantdroitdel’obtenir32),ParfumsdeCoeuravaitfondésonrecourseninvalidation
surlefaitquel’enregistrementenquestionavaitétéobtenuaumoyend’une
déclarationd’emploicontenantuneassertioninexactefrauduleuseouunefausse
déclarationimportanteessentielleàl’enregistrement.
Endéfensedesesdroits,M.Astaavaitadmisqueladéclarationd’emploicontenait
unedéclarationerronéeimportantedécoulantdesonmanquedecompréhensiondu
systèmedesmarquesdecommercecanadien,puisqu’ilcroyaitquel’emploidela
marquedecommerceBODàl’égardd’unemarchandiseseulementluipermettaitde
déposerladéclarationd’emploiàl’égarddestouteslesmarchandises.
31
Classequicouvre,entreautres,lessavons,parfumeries,cosmétiques,produitsdesoinpourle
corpsetlescheveux.
32Surlabase,notamment,desdroitsdansunemarquedecommerceemployéeantérieurementà
unedemanded’enregistrementetaveclaquellelamarquedecommerceviséeparl’enregistrement
attaquécréeraitdelaconfusion(alinéa16(3)(a)delaLoi).
18
Partant,laCourfédéraleaconvenuqu’ilnepouvaits’agird’unedéclaration
frauduleuse,maisaumieuxd’unedéclarationerronéepouvantavoirétécommisede
bonnefoioudefaçonnégligente.EnrappelantleraisonnementdelaCourfédérale
d’appeldansl’affaireMoteursDécarie33,quoiquedanslaprésenteaffairele
caractèreenregistrabledelamarqueviséen’étaitpasencause,c’estainsiquela
Couraqualifiélafaussedéclarationd’emploideM.Asta:«Iln’yaaucundouteque
ladéterminationdesmarchandisesétaitessentiellequantàl’enregistrementetà
l’enregistrementmodifié.Demême,iln’yaaucundoutequel’enregistrement
contenaitdefaussesdéclarationsimportantes.»34
Malgrélesreprésentationsdelademanderesse,essentiellementfondéessurla
doctrineaméricainedelafraudeàl’effetqu’unefaussedéclarationimportanteest
suffisanteetqu’unetellefaussedéclarationfaitelorsdutraitementd’un
enregistrementdevraitrendretoutl’enregistrementenrésultantnul35,laCoura
décidédemaintenirl’enregistrementmodifiéenprononçantcequisuit36:
Danslaprésentesituation,commedansWCC,laportéeexcessive
delafaussedéclarationn’estpassuffisantepourrendrelamarque
decommercenonenregistrable.DansWCC,précité,lafausse
déclarationquantaunombred’annéesdel’emploidelamarque
n’étaitpassuffisantepourqu’ilsoitprésuméquelamarquede
commerceétaitnonenregistrable.Demême,enl’espèce,lafausse
déclarationquantàlaportéedel’emploinefaitpasensortequela
marquesoitnonenregistrableàl’égarddesmarchandisesinitiales
véritablementemployées.Danslaprésenteaffaire,unfaitimportant
estqueM.AstaamodifiésonenregistrementavantquePDCdépose
laprésentedemande.
(…)[U]nefaussedéclarationintentionnelledevraitrendrenul,et
rendranul,unenregistrement.Cependant,danslescasoùlafausse
déclarationestfaitedefaçonnonintentionnelleetdebonnefoi,ilya
unepossibilitédemodifierl’enregistrementcommeleprévoitl’article
45delaLoi.
[nossoulignés]
Etquefairedel’approchedelaCourfédéraledansl’affaireUnitelCommunications37
oùunefaussedéclarationd’emploiavaitconduitàl’invaliditédesenregistrements
33Supra,note20,àl’effetquedeuxtypesdefaussesdéclarationspuissentmeneràl’invalidation
d’unenregistrement,soit1)lesfaussesdéclarationsfrauduleusesintentionnelleset2)cellesqui,bien
quenonintentionnelles,sontimportantescar,sanselles,leslimitesimposéesparl’article12à
l’enregistrementauraientétéinsurmontables.
34Supra,note31,auparagraphe17.
35Doctrineaméricainemajoritaireaumomentoùl’affaireParfumsdeCoeuraétéentendue.
36Supra,note31,auxparagraphes28et31.
37Supra,note10.
19
desmarquesdecommercedeleurtitulaire?Del’avisdelaCour,lesfaitsdela
présenteaffairesedistinguaientdesfaitsdelaplusanciennequiconcernaientdes
enregistrementsobtenusparuntitulairequin’avaitfaitaucunemploidesmarques
encause,cequiconstituaitundéfautfondamentaldeladéclarationd’emploi.Lefait
queletitulairedel’enregistrementdelamarqueBODavaiteffectivementemployéla
marque,quoiqued’unefaçonmoinsétenduequecequ’ilprétendait,n’équivalaitpas
àundéfautfondamentaldeladéclarationd’emploi,cequijustifiaitlemaintiende
l’enregistrementpourlesmarchandisesréellementemployées.Nousretenonsdonc
decettedistinctionqu’unemodificationsubséquenteàunenregistrementnepourrait
pasremédieraudéfautfondamentaldeladéclarationd’emploi.Ildemeureque
permettrederemédiersubséquemmentàundéfautcommeM.Astal’afait,c’est
placerlestitulairesdemarquesdecommerceexactementdanslamêmeposition
ques’ilsn’avaientpasfaitcettefaussedéclarationimportante.
Nousretenonségalementdecettedécisionquecertainescirconstancesfaisant
pencherlabalanceenfaveurdeM.Astasemblentavoirjouéunrôleprépondérant
danscetteaffaire,notammentlefaitquecederniernesemblaitpasreprésentépar
unagentdemarquedecommerceaumomentoùilaproduitladéclarationd’emploi
ou,dumoins,qu’ilavaitdesconnaissanceslimitéesdanslamatière.Celaa
certainementpermisàlaCourd’accepterplusfacilementl’argumentquela
déclarationd’emploierronéen’avaitriend’intentionnel.Dansunautrecontexte
toutefois,danslecasparexempled’unecompagniebienétabliereprésentéeparun
agentdemarquedecommerce,noussommesd’avisquecettethéorieréunissantla
bonnefoi,l’innocenceoulanégligenceauraitmoinsdechancesdesuccès,mêmesi
l’enregistrementattaquéétaitmodifiéavantl’action.
Eneffet,unautreaspectclédecettedécisionvientdufaitquel’enregistrementavait
étémodifiéavantl’introductiondelaprocédureenradiationjudiciaire,date
pertinenteénoncéeàl’article57delaLoi(cequinouslaissecroirequeM.Asta
avaitentre-tempseurecoursauxconseilsd’unprofessionnelendroitdesmarques
decommerce!).SuivantleraisonnementtraditionneldelaCourfédérale,celui
mêmeendosséparlejugePhelandanscetteaffaire,enl’absenced’une
modificationvolontaired’unenregistrementparuntitulairevisantàrefléterle
véritableemploid’unemarquedecommerceavantl’introductiondelaprocédure-et
surlequelletitulaireaparailleursunfondementjuridiquelégitimequantàcertaines
marchandisesoucertainsservices–l’enregistrementobtenuenraisond’unefausse
déclarationrelativementàdesélémentsimportantsausujetdel’utilisation,
lesquellesdéclarationssontessentiellesàl’enregistrement,seraitvulnérableàune
radiationjudiciaire.BienquelaCourfédéraleaitexpressémentreconnuqu’une
faussedéclarationfaitedefaçonnonintentionnelleetdebonnefoineprivepasle
titulairedelamarqued’enmodifierl’enregistrement,noussommesd’avisquecette
conclusions’inscritdanslecadrespécifiquedel’amendementeffectuéavant
l’introductiondesprocéduresenradiation;enl’absenced’unetellemodification,
l’enregistrementainsiattaquépourraitêtredéclarénulabinitio.
20
LaCouraégalementindiquéqu’ilnefallaitpasimporterauCanadalesprincipesde
lajurisprudenceaméricainesurlesujetdelafraudeenmatièredemarquesqui
diffèrent(encoreplusdepuisl’arrêtInreBoseCorporationquiseradiscutéeplus
loin)desprincipesapplicablesauCanada.LaCouraplusparticulièrementindiqué
que«[b]ienqu’ilyaitaudépartuncertainattraitdanslanotionvoulantqu’une
faussedéclarationimportantedansleprocessusdesmarquesdecommercerende
nullemonopoleaccordéparl’enregistrement,lelégislateurn’apasadoptéce
principeet,enl’absenced’unemodificationàla[Loi],laCourneleferapas.»38
Enpratique,cetteaffairenousrappellequesiunedemanded’enregistrement
fondéesurunemploiprojetédelamarqueauCanadapeutcouvrirdenombreuses
marchandisesounombreuxservices,cequ’unrequérantpeutd’ailleursêtreportéà
fairedansunedemanded’enregistrementfondéesurunemploiprojeté,lorsque
vientletempsdesouscrireladéclarationd’emploi,celle-cinepeutviserqueles
marchandisesouservicesquisontréellementcommercialisésouoffertsenliaison
aveclamarqueconcernée.ContrairementàlafaussecroyancedeM.Asta,l’emploi
delamarqueenliaisonavecl’undecesservicesoul’unedecesmarchandisesne
sauraitvaloirpourunemploipourl’ensembledecesservicesoumarchandises.Une
règledeprudences’imposedoncauxrequérantsetprofessionnelsenmarquesde
commerce,quitteàcequ’ilsdemandent,danslamesureimposéeparlapratique,
uneoudesprolongationsdedélaipourproduireunedéclarationd’emploiqui
couvriraitdavantagedemarchandisesoudeservices.Riennesertdecourir;ilfaut
partiràpoint.
4.2L’affaireJagFlocomponents:attentionàlaconsignation!
Plusrécemmentencore,laCourfédéralearenduunedécision,JagFlocomponents
N.A.c.ArchmetalIndustriesCorp.39,concernantuneaction,entreautresrecours
invoquésparlademanderesse,visantàfaireradierl’enregistrementdelamarque
decommerceFUSIONinscriteaunomdeladéfenderesseArchmetalIndustries
Corp.
Quoiqu’unpeulongsetcomplexes,lesfaitsayantmenéàlaprésenteactionsont
importantspourlacompréhensionduraisonnementdelaCouretilspeuventse
résumerdelafaçonsuivante:
-JagFlocomponentsInc.(prédécesseurdelademanderesseJag
Flocomponents(NorthAmerica)Inc.;ci-aprèscollectivementdésignées
«Jag»)aétécrééepardeuxassociésenoctobre2001envertudesloisde
l’Albertadanslebutd’exploiteruneentreprisespécialiséedanslaventede
38Supra,note31,auparagraphe20.
39JagFlocomponentsN.A.c.ArchmetalIndustriesCorp.(2010),84C.P.R.(4th)323(C.F.)
21
clapetsàbillesàusageindustriel.Jagaconfiélafabricationdesclapetsàun
manufacturierchinois,FortuneManufacturingCo.,Ltd.(unedes
défenderesses,ci-aprèsdésignée«Fortune»),aveclequelelleavaitconclu
uneententepréliminairequinefaisaitaucunementréférenceàunemarque
FUSION,maisquiprévoyaitplutôtquelesproduitsenquestionétaientpour
êtrecommercialiséssouslamarqueFORTUNE.LesassociésdeJag,qui
anticipaientdesdifficultésaveclamarqueFORTUNEcomptetenudela
perceptiondupubliccanadienquantàcertainsproblèmesdequalitédes
produitsfabriquésenChine,sontrevenusverslemanufacturierFortunepour
luifairepartdeleurdécisiond’adopterlamarqueFUSIONpourlesclapetsà
êtrevendusauCanada.
-Entre-temps,lespartiesontconcrétisél’ententepréliminairedansune
ententedeconsignationécritequiprévoyaitnotamment,àlaclause12:«les
nouveauxproduits,dessins,brevets,inventions,calculsettouteautre
créationintellectuelledécoulantdirectementouindirectementdelaprésente
ententesontréputésappartenirenpartségalesauxpartiesàlaprésente.»40
-CetteententeprévoyaitégalementqueArchmetalIndustries(compagniede
laColombie-BritanniquedétenueparFortune)devaitfournirlesproduitsà
Jagpourlaventeenconsignation,c’est-à-direqueArchmetalIndustries
retenaitlapropriétéetlapossessionlégaledesclapetsexpédiésàJag.
-Le27mars2003,ArchmetalIndustriesadéposéunedemandepour
l’enregistrementdelamarqueFUSIONenrevendiquantunemploidela
marquedepuisaumoinsaussitôtqueseptembre2002(dateàlaquelleelle
auraitvendudesclapetsàJag).Quelquessemainesplustard,Jagadéposé
unedemanded’enregistrementvisantlamêmemarquedecommerceen
revendiquantunemploidelamarquedepuisle22février2002(dateà
laquelleelleauraitvendudesclapetsàuntiers).ArchmetalIndustriess’est
opposée,avecsuccès,àlademanded’enregistrementdeJag.
-EnpreuvedevantlaCommissiondesoppositions,ArchmetalIndustriesa
produit,entreautrespreuve,unecopiedel’ententeintervenueentreFortune,
ArchmetaletJagdanslaquellelaclause12susmentionnéeavaitétéomise,
ainsiquelecatalogueutiliséparJagdanslacommercialisationdesclapets
auCanada,enomettantlespartiesducataloguequidémontraientlenomet
lelogodeJagenassociationaveclesclapetsdemarqueFUSION.Danssa
preuve,l’opposanteestdoncrestéecomplètementsilencieusequantà
l’implicationdeJagdanslamarqueFUSIONetquantaufaitqu’elleseraitco-
titulairedesdroitsdanslamarque.
40
Ibid,auparagraphe72.
22
Danssonanalyse,laCouramentionnéquel’enregistrementdelamarqueFUSION
étaitsusceptibled’êtreradiéenvertudeplusieursmotifs,incluantl’absencededroit
depropriétédanslamarque,larevendicationd’unedatedepremieremploinon
fondée,lesomissionsimportantesdevantlaCommissiondesoppositions,laperte
decaractèredistinctifetdesreprésentationsfaussesoutrompeusesfaitesàun
concurrent.
Quantaumotifd’invalidationfaisantréférenceàladatedepremieremploialléguée
danslademanded’enregistrementdelamarqueFUSIONdeladéfenderesse
ArchmetalIndustries,laCouratoutd’abordconcluque,cequiportaituncoupfatal
àl’enregistrementdecettemarque,c’étaitquelaventeauCanadasurlaquellela
défenderessefondaitsonpremieremploinerencontraitpaslesexigencesde
l’article4delaLoiquantautransfertdelapropriétéoudelapossessiondes
marchandises«danslapratiquenormaleducommerce».41Puisquelesproduitsen
questionétaienttransférésàJagpourlaventeenconsignation,lesdéfenderesses
ArchmetalIndustriesetFortunen’avaientnullementl’intentiondetransférerla
propriétédesproduitsàJagtantquecettedernièrenelesauraitpasvendusàun
tiers.Lesmêmeslimitesdevaientégalements’appliqueràlaquestiondutransfert
delapossessiondesproduitsdanslamesureoùJaglesdétenaitàtitredefiduciaire
etnoncommetitulairedesdroits.
LaCouradoncconcluquel’emploirevendiquéparladéfenderesseausoutiende
l’enregistrementdelamarqueFUSION(depuisseptembre2002)n’équivalaitpasà
un«emploiauCanada»envertudel’article4delaLoi.Enrappelantleprincipe
établidansl’affaireUnitelCommunications42àl’effetqu’unedéclarationfausse
relativementàdesélémentsimportantsausujetdel’emploipuisserendreun
enregistrementinvalide,laCourfédéraleaconcluquelafaussedéclarationdela
défenderesse,quoiqu’innocente,étaitimportanteencequ’iln’yavaitpaseuemploi
delamarqueenseptembre2002(fondementdel’enregistrementencause).
L’enregistrementdelamarqueadoncétéradiéquantaumotifdelafausse
déclaration.
Quantaumotifd’invalidationfaisantréférenceauxomissionsimportantesdansla
preuveproduitedevantlaCommissiondesoppositions,laCourarappeléquela
défenderesseavaitvolontairementomisdefaireréférenceàlaclause12de
l’ententequiprévoyaitlaco-titularitédelamarqueenquestion.LaCours’estainsi
prononcéesurcettequestion43:
41Leparagraphe4(1)delaLoiestàl’effetque:«Unemarquedecommerceestréputéeemployée
enliaisonavecdesmarchandisessi,lorsdutransfertdelapropriétéoudelapossessiondeces
marchandises,danslapratiquenormaleducommerce,elleestapposéesurlesmarchandises
mêmesousurlescolisdanslesquelscesmarchandisessontdistribuées,ousielleest,detoute
autremanière,liéeauxmarchandisesàtelpointqu’avisdeliaisonestalorsdonnéàlapersonneà
quilapropriétéoupossessionesttransférée.»
42Supra,note10.
43Supra,note40,auxparagraphes110à112.
23
Pourconclureàuneomissionimportante,iln’estpasnécessaire
pourlaCourdeconclureàuneintentiondetromper.Ilest
incontestablequecettedispositionestessentiellepourcequiestde
lademandedemarquedecommerce.Elleinvitaitpratiquementle
Bureauàs’enquérirdavantageausujetdesdroitsdepropriété.
Forcenousestdeconclurequelesdéfendeurssavaientquela
divulgationdel’article12soulèveraitdesquestionsausujetdela
propriété.Cen’estpasparinadvertancequ’ilsontomisde
communiquercetélémentdepreuve.
Lamarquedecommercedevraitêtreradiéepourcaused’omission
importante.
Cequipeutsemblersurprenantdecemotifd’invalidation,c’estquecetteomission
importantereprochéeàladéfenderessen’avaitpasétéfaitedanslecadredesa
demanded’enregistrementdelamarqueFUSIONdontlademanderessedemandait
laradiation;cetteomissionavaitétéfaitedanslecadred’unaffidavitproduitparla
défenderesseausoutiendesonoppositionàl’encontredel’enregistrementdela
marquedecommerceFUSIONdontJagavaitfaitlademande.Nousnous
expliquonsdoncdifficilementcommentl’omissiond’ArchmetalIndustriesdansle
cadred’uneprocédured’oppositionvisantuneautredemanded’enregistrementque
lasiennepuisseconstituerunmotifd’invalidationdel’enregistrementincriminé.
Surtout,commentlerattacheràundesmotifsd’invalidationprévusàl’article18
(sinonàunprécédentdelaCourélargissantlaportéedel’article18àuntel
contexte)?IlsembleraitquelaCourn’aitpus’empêcherdepassersoussilence
cetteomissionimportantequiauraitpusouleverdesérieuxdoutesdansl’espritdela
Commissiondesoppositionsquantàlatitularitédelamarqueencause.
Quantaumotifd’invalidationfaisantréférenceaudroitdepropriétédanslamarque,
c’estlaclause12del’ententequiaretenul’attentiondelaCour;selonelle,la
questiondelapropriétédanslamarqueFUSION(mêmeenayantsuccédéàla
marqueFORTUNE)tombaitcarrémentdanslesdispositionsdecetteclause.En
concluantquelesdroitsdanslamarqueFUSIONétaientconjointementdétenuspar
lesdeuxparties,nil’unenil’autrenepouvaitrevendiquerlapropriétéexclusivedela
marqueetledroitàsonenregistrement.Danslamesureoùlespartiesn’étaientpas
prêtesàreconnaîtrelapropriétéconjointedelamarqueFUSIONauCanada,celle-
ciétait«tarée»etnepouvaitplusêtreconsidéréecommeunemarquede
commerceviable,cequijustifiaitlaradiationdel’enregistrementdelamarque
FUSION.
Bienquecetaspectdeladécisionneportepasnommémentsurlesujetquinous
intéresse,savoirlafraude,lesomissionsetlesfaussesdéclarations,ilest
intéressantdenoterquelaCourfédéralesembleavoir,unefoisdeplus,élargi(ou
ignoré?)laportéeduparagraphe18(1)delaLoienacceptantégalementderadier
24
l’enregistrementdelamarqueFUSIONsurlaquestiondelapropriétéalorsque
cettequestionneconcernaitni«l’enregistrabilité»,nila«distinctivité»(dumoins
pasdanslesmotifsdelaCour),nil’abandon,nilaconfusionavecunemarquede
commerceounomcommercialantérieurementemployé.
4.3L’affaireMirandaAluminium:unemésententepère-fils
DansMirandaAluminiumInc.c.MirandaWindows&DoorsInc.44,laCourfédérale
étaitinvestied’uneaffaireayanttraitàundifférendentreunpèreetsonfils,dunom
defamilleMiranda,relativementàl’enregistrementetàl’utilisationdeleurnomde
familleentantquemarquedecommerce.L’entreprisedupèreavaitprésentéune
demandepourquelesinscriptionsauregistrededeuxmarquesdecommerce
déposéesdel’entreprisedesonfilssoientbiffées,envertudesdispositionsde
l’article57delaLoi.
Enbref,lesdeuxenregistrementsdesquelsondemandaitlaradiationavaientété
octroyéssurlafoid’uneallégationd’emploiauCanadadepuisaumoinsaussitôt
quele31août1991.Toutefois,laplusanciennepreuvedocumentairequela
défenderesseavaitmiseenpreuveétaitunbondecommandedatédu5octobre
1991.
Endistinguantlesfaitsdel’affaireUnitelCommunications45deceuxdelaprésente
instance,laCouraconcluque46:
Danslaprésenteaffaire,iln’yapasdepreuvedonnantàpenserque
ladéclarationdeladéfenderesserelativeàlapremièreutilisationest
fausse.Selonl’affidavitdufils,TMRautilisélamarqueavantaoût
1991.Dansdetellescirconstances,lefaitquelapreuve
documentairedepremièreutilisationestdatéededeuxmoisaprèsla
premièreutilisationdéclaréedanslesdemandesd’enregistrement
desmarquesdecommercen’estpassuffisantpourjustifierla
radiationdesmarquesdecommercedeladéfenderesse.
BienquelaCouraitabordédanscettedécisiondessujetsaussivariésquele
caractèreenregistrabled’unmotn’étantprincipalementqu’unnomdefamilleou
d’unematièrequipeutfaussementsuggérerunrapportavecunparticuliervivant,
ellen’arienapportédenouveausurlaquestiondesfaussesdéclarationsetn’afait
querappelerunepositionbienétablie,entreautresdansl’affaireBibaBoutique47,à
l’effetqu’unenregistrementnepeutêtreradiédusimplefaitquelademande
d’enregistrementsefondesurunedatedepremieremploierronée.
44MirandaAluminiumInc.c.MirandaWindows&DoorsInc.(2009),76C.P.R.(4th)47(C.F.)
45Supra,note10.
46Supra,note45,auparagraphe37.
47Supra,note24.
25
4.4L’affaireCIBCWorldMarkets:unemésententepère-fille-fils
Dansuneautreaffaireimpliquantune«chicanedefamille»quantàl’utilisationet
l’enregistrementd’unnomdefamille,CIBCWorldMarketsInc.c.StennerFinancial
ServicesLtd.48,laCourfédéraledevaitseprononcersurdeuxdemandes
présentéesenvertudel’article57delaLoienvued’obtenirlaradiationde
l’enregistrementdelamarqueSTENNERdétenueparl’entreprisedupère.Les
argumentsinvoquésàl’appuidelademandederadiationétaientquelamarqueest
unnomdefamille,qu’ellenepossédaitaucuncaractèredistinctifaumomentde
l’enregistrementouaudébutdesprocéduresderadiation,etquel’enregistrement
avaitétéobtenugrâceàunedéclarationinexactecontenuedansunaffidavitdupère
produitdevantleregistrairedesmarquesdecommerceenréponseàuneobjection
àl’effetquelamarqueSTENNERétaitunnomdefamilleetqu’ellen’étaitdoncpas
enregistrableenvertudel’alinéa12(1)(a)delaLoi.
Bienqued’avisquelesdemanderessesavaientsoulevédespréoccupations
légitimes,laCouradécidéqu’ellesnes’étaientpasacquittéesdeleurfardeau
d’établirqu’ilyavaiteufaussedéclarationetomission,enraisondufaitqu’elles
n’avaientpasdéposéenpreuvel’ensembledel’affidavitdupère.Seull’affidavitsans
lespiècesavaitétédéposéenpreuve.Or,danslamesureoùladéfenderesse
possédaitunemarquedecommerceenregistréeprésuméevalide,lefardeau
d’établirquelamarquedevaitêtreradiéeincombaitauxdemanderesses.En
statuantquelemythedel’inversiondufardeaudepreuvedevaitêtredémonté,et
qu’unedemandederadiationnepouvaitêtreaccueilliequesil’examendetoutela
preuveprésentéeàlaCourfédéralepermettaitd’établirquelamarquedecommerce
n’étaitpasenregistrableàl’époquepertinente49,laCourarejetél’argumentdes
demanderessesfondésurlesfaussesdéclarationsetomissions.
Cettedécisionrappelledoncl’importancedeproduireunepreuvecomplètedevant
laCourlorsquelaradiationd’unenregistrementdemarquedecommerceesten
cause,surtoutpourlapartiequidemandelaradiation.
5.L’approcheaméricaine
Bienquel’objectifprincipalduprésentarticleaitplutôtétédefaireunsurvoldes
conséquencesd’unedéclarationfausseoufrauduleusesurunenregistrementde
marquedecommerceauCanada,ilseraitdifficiledenepass’arrêteruninstantsur
48CIBCWorldMarketsInc.c.StennerFinancialServicesLtd.(2010),84C.P.R.(4th)118(C.F.)
49VoiràceteffetEMALL.caInc.c.CheapTickets&TravelInc.(2008),68C.P.R.(4th)381(C.A.F.),
auparagraphe12.
26
l’approchedesaméricainssurlaquestion,surtoutquecetteapprocheaconnuun
changementimportanten2009.
Eneffet,avecl’affaireInreBose
50,laCourd’appeldesÉtats-UnisduFederal
Circuitamodifiélefardeaudepreuveenmatièredefraudedanslesprocédures
d’oppositionetderadiation.Avantcettedécision,lapositionduTrademarkTrialand
AppealBoard(TTAB)étaitessentiellementfondéesurlesprincipesdel’affaire
Medinol
51àl’effetqu’unrequérantpourl’enregistrementd’unemarquedecommerce
commettaitunefraudedansl’obtentiondecetenregistrements’ilfaisaitdes
représentationsdefaitsimportantesdanssadéclarationdontilsavait,ouauraitdû
savoir,qu’ellesétaientfaussesoutrompeuses(«knowsorshouldhaveknowntobe
falseormisleading»).
Dansl’affaireMedinol,l’enregistrementdelamarqueNEUROVASXpourdes
cathétersetautrestubeschirurgicauxavaitétéradiéenraisondefraude.Àlafindu
processusdelademanded’enregistrement,lerequérantavaitfaitunedéclarationà
l’effetquel’emploidelamarquevisaittouslesproduitsmentionnésàl’avis
d’admission.Or,letitulaireavaitplustardreconnuquelamarquen’avaitjamaisété
employéepourlestubeschirurgicaux,maispourlescathétersseulement.LeTTAB,
faisantfidufaitquelamarqueNEUROVASXétaitemployéedanslemarchépour
descathétersetqu’uncertainachalandageyétaitassociépourcesproduits,avait
décidéderadierl’enregistrementintotodufaitqueletitulaireauraitdûsavoirqu’il
n’yavaitpaseuemploidelamarquepourlesautresproduits,etquecettefausse
déclarationconstituaitdelafraudedevantleUnitedStatesPatentandTrademark
Office(USPTO).
Enconséquence,aucoursdel’èreMedinol,certainstitulairesdemarquesde
commerceontsubidesconséquencestrèssévèrespouravoirfaitdeserreursdans
leurdéclarationd’emploi.LestitulairesdemarquesauCanadaconnaissent
d’ailleursuntraitementsimilairedanslamesureoùunefaussedéclarationd’emploi,
indépendammentdelavolontédelapersonnequil’afaite,peutrendre
l’enregistrementnulabinitio(sousréservedel’affaireParfumsdeCoeur
52quenous
nepouvonspasnécessairementcompareràcescirconstancesenraisonde
l’amendementdel’enregistrementavantlademandederadiation).
L’affaireInreBoseatoutefoismarquéuntournantimportantdanscetteapproche
«savaitouauraitdûsavoir».Danscetteaffaire,BoseCorporation,titulairede
l’enregistrementdelamarqueWAVE,avaitsignéunedéclarationaumomentdu
renouvellementdel’enregistrementdelamarqueauxÉtats-Unisàl’effetquecelle-ci
étaittoujoursemployéeenliaisonavecplusieursproduits,dontdesmagnétophones.
LacompagnieHexawave,Inc.avaitparlasuitedemandélaradiationde
50InreBoseCorp.,2009WL2709312(Fed.Cir.,31août2009).
51MedinolLtd.c.NeuroVasx,Inc.,67USPQ2d1205(TTAB2003).
52Supra,note31.
27
l’enregistrementenquestionenprétendantqueBoseCorporationnevendaitetne
fabriquaitplusdemagnétophonesdepuis1996.Lesfaitsdecetteaffaire,sansêtre
identiques,s’inscrivaientdoncdanslatramefactuelledel’affaireMedinol,soitcelle
delafaussedéclarationquantàl’emploidelamarque.
BoseCorporationdéfendaitlapositionqu’elleemployaittoujourslamarquepources
produitsdanslamesureoù,bienqu’ellen’envendaitplusàl’étatneuf,elleoffrait
desservicesderéparationetd’entretiendecesproduits.LeTTABavaitconcluque
l’offredecesservicesneconstituaitpasunemploidelamarque«dansle
commerce»enliaisonaveclesproduits.Enoutre,ensuivantlecourantMedinol,le
TTABavaitconcluqueletitulaireavaitcommisunefraudedevantleUSPTOen
raisondufaitquelesignatairedeladéclarationauraitdûsavoirqueBose
Corporationavaitcessél’emploidesamarqueWAVEpourcesproduits.
LaCourd’appelduFederalCircuit53atoutefoisrenversécettedécisionduTTABet,
parlefaitmême,toutuncourantjurisprudentielenmatièredefraude.Danssa
décision,laCouraexpliquéqueleTTABavaiterronémentdiminuélestandarden
matièredefraudeàunstandarddesimplenégligencelorsqu’ilavaitadoptéletest
du«savaitouauraitdûsavoir»dansMedinol.Del’avisdelaCour,lapreuvedela
fraudedevaitdésormaisêtredéfinieparl’intentionsubjectivedetromper
(«knowinglymakingafalse,materialrepresentationwiththeintenttodeceivethe
USPTO»),àl’exclusiondoncdesfaussesdéclarationsdécoulantd’unenégligence
oumêmed’unenégligencegrossière.
Surlaquestiondufardeaudepreuveàrencontrer,laCouratoutefoispréciséque,
enraisondufaitquelapreuvedirected’intentiondetromperétaitrarement
disponible,unetelleintentionpouvaits’inférerd’unepreuveindirecteet
circonstancielle,enautantqu’unetellepreuvedemeuraitclaireetconvaincante.
PuisquelafaussedéclarationdeBoseCorporationnecontenaitpascetélément
d’intentionsubjective,l’enregistrementdelamarqueWAVEn’apasétéradiéetla
Courapermisquesoitsuppriméelaportiondesproduitspourlaquelleiln’yavait
plusd’emploienmentionnantquel’objectifdesarticles8et9duLanhamAct
américain(déclarationdemaintienetderenouvellementdel’enregistrement)était
justementdesupprimerdel’enregistrementlesproduitsouservicespourlesquelsil
n’yavaitplusd’emploi.Ainsi,lorsqu’untitulairedemarquedecommercenecommet
pasunefaussedéclarationqu’ilsaitêtrefausse,danslebutdetromper,ilestdans
l’intérêtdupublicdeconserverauregistrelesmarquesdecommercequisont
toujoursemployées.
L’affaireInreBoseadonceupoureffetdemonterlabarredufardeaudepreuveà
rencontrerpourdémontrerqu’ilyaeufraudedevantleUSPTO.Toutefois,laCour
sembleavoirévitélaquestiondesavoirsil’indifférenceinsouciante(«reckless
53Supra,note51.
28
disregard»)quantaubien-fondéd’unedéclarationpouvaitsatisfairelecritèrede
l’intentiondetromper,parexempledansuncasoùaucunevérificationn’auraitété
faiteafindes’assurerdel’emploiréeld’unemarque.Cetteaffaireétantrelativement
récente,l’avenirnousdiracommentleTTABappliqueracenouveaufardeaude
preuveresserré.
6.Conclusion
Laquestiondelafraudeenmatièredemarquesdecommerceestdoncabordée
différemmentauCanadaetauxÉtats-Unis,dumoinsquantàlaquestionquiporte
surlesfaussesdéclarationsrelativesàl’emploidesmarquesdecommerce.Alors
qu’auCanadalavaliditéd’unenregistrementdemarquedecommerceobtenupar
unefaussedéclarationrelativementàl’emploipeutêtreremiseenquestionsans
qu’ilsoitnécessairedeprouverlafraudeoul’intentiondetromper,cetteintention
constituemaintenantl’élémentdéterminantàdémontrerauxÉtats-Unis.
Toutefois,laCourfédéraleduCanadaestrécemmentvenueconfirmerquela
validitéd’unenregistrementdemarquedecommercepouvaitêtresauvegardéesi
unamendementreflétantlevéritableemploiquienestfaitétaitdemandéavantque
desprocédureseninvalidationsoientinitiées.Danslamesureoùl’affaireParfums
deCoeur54visaituncontexteparticulierquiavaitrendulaCoursensibleaufaitque
l’auteurdelafaussedéclarationétaitdebonnefoietavaituneconnaissancelimitée
desrèglesdujeu,ilnefaudraitsansdoutepasinterprétercetterécenteaffaire
commeuneindicationàl’effetquelesdéclarationsfaitesparrapportàl’emploiont
dorénavantuncaractèremoinsimportantoumoinssolennel.
Larègledeprudencedemeure:êtreparticulièrementvigilantautantaumomentoù
unedemanded’enregistrementestdéposéeauprèsduregistrairedesmarquesde
commercequ’aumomentoùunedéclarationd’emploiestproduitepourl’obtention
del’enregistrement.Lesrequérantsquiaurontfrauduleusementvoulus’accorder
plusdedroitsenrevendiquantunedatedepremieremploierronéeouquiauront
souscritunedéclarationd’emploisansqu’iln’yaitvéritablementemploiausensde
laLoipourraientdevoirvivreaveclesconséquencesdeleursfaussesdéclarations.
54Supra,note31.
29
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
vouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledans
touslesdomaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesde
commerce,marquesdecertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,
propriétélittéraireetartistique,droitsvoisinsetdel’artisteinterprète;informatique,
logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentions
végétales;secretsdecommerce,know-howetconcurrence;licences,franchiseset
transfertsdetechnologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérificationdiligente
etaudit.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:
patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,
neighbouringrights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,
pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-
trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-commerce,distributionand
businesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;
duediligence.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOUR
IDEASTOTHEWORLD
MarquesdecommercedeROBIC,
SENCRL(«ROBIC»)