Experts et conflits d’intérêts: Développements récents
ROBIC,S.E.N.C.R.L.www.robic.ca
info@robic.com
MONTRÉAL
1001,Square-Victoria
BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.:+1514987-6242Télec.:+1514845-7874Q
UÉBEC
2875,boulevardLaurier
ÉdificeLeDelta3–Bureau700
Québec(Québec)CanadaG1V2M2
Tél.:+1418653-1888Télec.:+1418653-0006
EXPERTSETCONFLITSD’INTÉRÊTS:DÉVELOPPEMENTSRÉCENTS
CAMIILEAUBIN*
ROBIC,
LLP
A
VOCATSETAGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
1.Introduction
2.Principesgénérauxd’admissibilitédestémoinsexperts
2.1Untestendeuxvolets
2.2L’impartialitéetl’indépendancedel’expert
2.3Admissibilitéouforceprobante?
3.Applicationdesprincipesgénéraux:exemplesjurisprudentiels
4.Conclusion
1.Introduction
Quecesoitpourcommenterlavaliditéoulesélémentsessentielsderevendications
d’unbrevet,lesprofitsgénéréspardesventessousunemarquedecommerce,le
codesourcedelogicielsouautres,lelitigedepropriétéintellectuelleimplique
fréquemmentdestémoinsexperts.
Trouverunexpertpouvanttémoignersurlaperceptiondelapersonneverséedans
l’artconcernéeparunbrevetoupouvantdétaillerlesdiversescomposantesd’une
industrietouchéepardesmarquesdecommercepeuts’avérerdifficile.Certains
domaineshyperspécialisésn’ontqu’unnombrelimitédepersonnesd’expérience
pouvantréellementsequalifierd’«expert».Ilestdoncfréquentquecespersonnes
aientcôtoyédeprèsoudeloinlespartiesàunlitigedanscemêmedomaineaufildes
années:unancienemployé,uneancienneconsultante,unancienmembreduconseil
d’administration,etc.Cesconsidérationsdepotentielsconflitsd’intérêtsdetémoins
expertsnesontpasnouvelles:en1873,laCourlessoulevaitdéjà
1.
©CIPS,2017.*AvocatechezROBIC,S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocatsetd’agentsdebrevetsetde
marquesdecommerce.[Note:cetarticleaétésoumisàuneévaluationàdoubleanonymatetpubliée
à(2017),29:3Cahiersdepropriétéintellectuelle.]Publication464.
1LordAbingercAshton(1873),LR17Eq358aupara874citédansWhiteBurgessLangilleInmanc
AbbottandHaliburton,[2015]2RCS182aupara11[WhiteBurgess]:
Ceslienssont-ilsassezimportantspourempêchercespersonnesd’agircomme
témoinsexperts?Sinon,peuvent-ellestoutdemêmeêtredestémoinscrédiblesaux
yeuxdelaCour?SelonunerécentedécisiondelaCoursuprême,lescasoùdetels
expertsnepourrontpasagirsontrares.Toutefois,celan’empêcherapasqueleur
crédibilitépuisseêtreaffectée.
Cetarticlepasserad’abordenrevuelesprincipesdebasequantàl’admissibilitéd’un
témoinexpertpourensuitevoiroùs’insèrelaquestiondesconflitsd’intérêtdanscette
analyse.Noussurvoleronsfinalementl’applicationdeladécisionphareenlamatière,
WBLIcAbbottandHaliburton
2,danslescasdepropriétéintellectuelleentenduspar
lestribunauxdepuissapublication.
2.Principesgénérauxd’admissibilitédestémoinsexperts
2.1Untestendeuxvolets
L’admissibilitéd’unepreuved’expertestdéterminéeparuntestendeuxvolets.
En1994,dansunecausededroitcriminelimpliquantuntémoinexpertpédiatre,Rc
Mohan
3,laCoursuprêmeaétabliquatrecritèresàêtreanalysésaupremiervoletde
cetest:lapertinencedel’expertise,sanécessitépouraiderlejugedesfaits,l’absence
derègled’exclusionetlaqualificationsuffisantedel’expert
4.Lapartievoulantfaire
entendreletémoignaged’unexpertestcelleàquiincombelefardeaudedémontrer
quecescritèressontremplis
5.
Lepremiercritère,lapertinence,neconcernepasseulementlelienentrelasubstance
del’opinionetlefaitenlitigequ’elletendàétablir,maisaussilapertinencelogiquede
lapreuve
6.Ilnes’agitdoncpasd’unsimplelienaveclesfaitsenlitige,maissurtout
d’unepertinencepourl’analysequedoitfairelejuge.
Lanécessitédelapreuved’expertpouraiderlejugedesfaitsn’estquantàellepas
limitéeausimplefaitquelapreuvesoit«utile»pourlaCour.Lanécessitérelève
plutôtdufaitqueletémoignagefournitdesrenseignementsqui«selontoute
vraisemblance,dépassentl’expérienceetlaconnaissanced’unjugeoud’unjury»et
quipermettrontaujugedemieuxcomprendrelacomposantetechniquedesquestions
Ilexisteindubitablementunetendancenaturelleàfairequelquechosed’utilepourceluiqui
nousemploieetnousrémunèrebien.C’esttoutàfaitnatureletsiinfailliblequenousvoyons
constammentdespersonnesquiseconsidèrent,nonpascommedestémoins,maiscomme
lesmandatairesrémunérésdelapersonnequilesemploie.
2VoirWhiteBurgess,supranote1.3[1994]2RCS9[Mohan].4Ibidàlap20.5VoirWhiteBurgess,supranote1aupara19.6VoirMohan,supranote3auxpp20et21.
enlitige7.LaCoursuprêmeexpliqueque,danslescasoùunepreuved’expertest
nécessaire,«l’objetdel’analyseesttelqu’ilestpeuprobablequedespersonnes
ordinairespuissentformerunjugementjusteàcetégardsansl’assistancede
personnespossédantdesconnaissancesspéciales»
8.
Letroisièmefacteur,l’absencedetouterègled’exclusion,concernedesrèglesde
preuveoudeprocédures,qu’ellessoientcodifiéesoujurisprudentielles,qui
commandentlerejetdel’objetdel’expertise.
Finalement,laqualificationsuffisantedel’expertimpliquaitjusqu’àrécemmentla
démonstrationquel’expertadesconnaissancesspécialesouparticulièresrelevant
desesétudesoudesesexpériencesprofessionnelles
9.Commenousleverrons,elle
impliqueaussimaintenantlacapacitédel’expertàrespectercertainesrègles
d’admissibilitédesontémoignage,notammentquantàsacapacitéderespecterses
obligationsenverslaCour.
Cesquatrecritèresformentlepremiervoletdutestd’admissibilitéd’untémoin
expert
10.
LedeuxièmevoletdutestimpliquequelaCourfasseuneévaluationcoûts-bénéfices
del’expertiseproposée.LaCouraunrôlede«juge-gardien»ou«gatekeeper»en
vertuduquellejugebénéficied’unpouvoirdiscrétionnairerésiduelluipermettant
d’exclureunepreuved’expertàl’issuedecedeuxièmevoletetce,mêmesilesquatre
critèresdupremiervoletsontremplis.
LaCourévalueàcestadelavaleurprobantedel’expertiseets’assurequecelle-ci
surpasseseseffetspréjudiciables.Ceseffetspréjudiciablesavaientétésoulevésdans
Mohanoùonreconnaissaitquelestémoinsexpertspeuvententraînerdesdélais
excessivementlongsparrapportàlavaleurdeleurapportàlapreuve,ouencore
induireenerreurlejugedesfaits
11:
Lapreuved’expertrisqued’êtreutiliséeàmauvaisescientetde
fausserleprocessusderecherchedesfaits.Expriméeendestermes
scientifiquesquelejurynecomprendpasbienetprésentéeparun
témoinauxqualificationsimpressionnantes,cettepreuveest
susceptibled’êtreconsidéréeparlejurycommeétantpratiquement
infaillibleetcommeayantplusdepoidsqu’ellenelemérite.
7Ibidàlap23citantRcAbbey,[1982]2RCS24.8Ibidàlap23citantKelliher(Villageof)cSmith,[1932]RCS672àlap684.9Ibidàlap25.10Sansl’abordercommeuncritèredistinct,laCouraaussiévoquéàquelquesreprisesqu’uneopinion
d’expertimpliquantune«sciencenouvelleoucontestéeou[…]unescienceutiliséeàdesfinsnouvelles
»devraitfairel’objetd’unedémonstrationdelafiabilitédesprincipesscientifiquesétayantlapreuve.
VoirWhiteBurgess,supranote1aupara23référantàRcJ.-L.J.,[2000]2RCS600auxpara33,35,
36et47etRcTrochym,[2007]1RCS239aupara27.
11VoirMohan,supranote3àlap21oùonréfèreàunjuryplutôtqu’aujugedesfaitsconsidérantle
contexteprocédural.
LaCoursuprêmeyexprimaitaussila«crainteinhérente[…]quelesexpertsne
puissentusurperlesfonctionsdujugedefaits[où]uneconceptiontroplibéralepourrait
réduireleprocèsàunsimpleconcoursd’experts[…]»
12.
LejugeRothsteinsoulevaitaussi,dansMasterpieceInc.cAlavidaLifestylesInc.,
certainesconsidérationsàprendreencomptedanscedeuxièmevolet,notamment
que«leslitigescoûtentchers»,quecertainespreuvesd’expert«risquentdetroubler
[l’]attention[dujuge]»enrallongeantetcompliquantledéroulementdel’instance
13.
Aufildesannéesetdesdécisions,lerisquequel’opinionsoitbaséesurdes
informationsquin’ontpasétéattestéessoussermentetquinepeuventpasfaire
l’objetd’uncontre-interrogatoireainsiquelesdélaisetlesfraisassociésàdetelles
preuvessesontajoutésauxconsidérationsprisesencomptedanscetteanalyse
coûts-bénéfices
14.
Lorsqueleseffetspréjudiciablesoutrepassentlaforceprobanteetlesbénéficesd’une
expertise,laCouraladiscrétiondel’exclure.
2.2L’impartialitéetl’indépendancedel’expert
LaCommonLawadepuislongtempsinstauréuneobligationd’aideindépendante,
objectiveetexemptedepartiprisincombantauxtémoinsexperts
15:
Troisconceptsapparentéssontàlabasedesdiversesdéfinitionsde
l’obligationdel’expert,àsavoirl’impartialité,l’indépendanceet
l’absencedepartipris.L’opiniondel’expertdoitêtreimpartiale,ence
sensqu’elledécouled’unexamenobjectifdesquestionsàtrancher.
Elledoitêtreindépendante,c’est-à-direqu’elledoitêtrelefruitdu
jugementindépendantdel’expert,noninfluencéeparlapartiepour
quiiltémoigneoul’issuedulitige.Elledoitêtreexemptedepartipris,
encesensqu’ellenedoitpasfavoriserinjustementlapositiond’une
partieaudétrimentdecelledel’autre.Lecritèredécisifestque
l’opiniondel’expertnechangeraitpas,peuimportelapartiequiaurait
retenusesservices[…].Cesconcepts,ilvasansdire,doiventêtre
appliquésauxréalitésdudébatcontradictoire.Lesexpertssont
généralementengagés,mandatésetpayésparl’undesadversaires.
Cesfaits,àeuxseuls,necompromettentpasl’indépendance,
l’impartialiténil’absencedepartiprisdel’expert.
[référencesomise]
Cetteobligations’estcodifiéeaufildutempsauCanada,tantdans
lesrèglesdeprocéduresprovincialesquefédérales.Lespoints
12Ibidàlap24.13[2011]2RCS387,auxpara76et77[Masterpiece]«Courtsmustfulfiltheirgatekeeperrole».14VoirWhiteBurgess,supranote1aupara18repassantquelquesexemplesjurisprudentiels.15Ibidaupara32.
communsdecesrèglessontgénéralement(1)laprestationd’un
sermentparl’expert,(2)samissiond’éclairerlaCour,(3)lefaitque
celle-cil’emportesurl’intérêtsdespartieset(4)l’accomplissementde
cettemissionavecimpartialité.
16
En2015,laCoursuprêmeaconfirméquecetteobligationdel’expertdefournirune
opinionimpartialeetindépendanteserattacheaucritèredelaqualificationsuffisante
del’expertsousletestdeMohan:«letémoinexpertproposéquinepeutouneveut
s’acquitterdecetteobligationenversletribunalnepossèdepaslaqualification
suffisantepourexercercerôle»
17.
Ladéclarationdel’expertàl’effetqu’ilfournituneopinionobjectivedanslebutd’aider
laCouretqu’ilestinformédesesobligationsenverscelle-ciserasuffisantepour
comblerlefardeaudelapartieinvoquantl’expertiseauniveauducritèredeMohan
18.
L’analysedel’impartialitéetdel’indépendancedel’expertquiseferaensuitesera
subjective.Elleporterasurlecontenudesonrapportetdesontémoignage,son
attitudeenverslaCouretlespartieslorsdesontémoignageainsiquelesfaits
entourantsapratiquedanssondomaineousarelationdirecteouindirecteavecles
parties.Lefardeauliédedémontrerqu’unexpertneveutounepeuts’acquitterdeses
obligationsseraceluidelaparties’opposantàl’admissiondutémoignage.Sicelui-ci
estrempli,ilincomberaàlapartieprésentantletémoignagededémontrerqueles
critèresd’admissibilitésontremplisselonlaprépondérancedesprobabilités
19.
2.3Admissibilitéouforceprobante?
LaCoursuprême,dansWhiteBurgess,devaitdéterminersil’impartialitéet
l’indépendanced’unexpertjouentauregarddel’admissibilitédutémoignageplutôt
quesimplementdelavaleurprobantedecelui-ciet,dansl’affirmative,si
l’indépendanceetl’impartialitéconstituentensoiuncritèred’admissibilité
20.
Autrementdit,lesintérêtsd’unexpertpeuvent-ilsàeuxseulsmeneraurejetd’une
expertise?
16Ibidauxpara28à31.17Ibidaupara53.18Ibidaupara48.VoiraussiRèglesdelaCourduBancdelaReineenSaskatchewan,règle5-37;
Règlesdeprocédure,Y.D.2009/65,règle34(23);Règlesdeprocédurecivile,RRO1990,Règl.194,
règles4.1.01(1),(2),53.03(2.1);Règlesdeprocédurecivile(Nouvelle-Écosse),règles55.01(2),
55.04(1)a),b),c);RèglesdesCoursfédérales,DORS/98-106,règle52.2(1)c);RulesofCivilProcedure
(Île-du-Prince-Édouard),règle53.03(3)(g);SupremeCourtCivilRulesBCReg.168/2009,règles11-
2(1),(2);Codedeprocédurecivile,RLRQ,cC-25.01,art22.19VoirWhiteBurgess,supranote1aupara48.20Ibidaupara33.
LaCoursuprêmes’étaitpartiellementprononcéesurcesquestionsdansunedécision
paruequelquesmoisavantWhiteBurgess.Elleyconfirmaitquelapartialitéd’un
expertpeutàlafoisaffecterl’admissibilitéetlaforceprobantedesontémoignage
21:
Ilestacquisquel’expertdoitfourniruneopinionindépendante,
impartialeetobjective,envued’aiderledécideur.Parcontre,ces
facteursinfluencentgénéralementlavaleurprobantedel’opinionde
l’expertetnesontpastoujoursdesobstaclesincontournablesà
l’admissibilitédesontémoignage.Ilsnerendentpasnonplusle
témoinexpertnécessairement«inhabile».[…]
(référencesomises)
EnappliquantletestdeMohan,l’intérêtd’unexpertpeutrendresontémoignage
inadmissibledansdeuxcas:-Lorsquel’intérêtaffectelaqualificationsuffisantedel’expertsouslepremier
voletdutestdeMohanencequel’expertnepeutouneveuts’acquitterde
cetteobligationd’impartialitéetd’indépendance
22.Lapreuveseraalorsexclued’office.
-Lorsquelejugedécided’exercersadiscrétionsousledeuxièmevoletdutest
enfaveurdurejetdelapreuvepuisqu’untelintérêtestàconsidérerdansla
pondérationdupréjudicecauséparl’expertise
23.Ceciseferagénéralement
aprèsavoirentendulapreuve
24.
Danslesautrescas,l’intérêtdel’expertnepourraaffecterquelaforceprobantede
sontémoignage.LaCourmentionned’ailleursqu’il«seratrèsrarequeletémoignage
del’expertproposésoitjugéinadmissibleaumotifqu’ilnesatisfaitpasaucritère»
25
d’impartialitéetd’indépendance.
Quelsfacteurspeuventalorspermettrededéterminersilapartialitéd’unexpertest
suffisantepourentrerdanslesdeuxcasdefigureci-hautetrendresapreuve
inadmissible?Lasimpleexistenced’unintérêtoud’unrapportneserapassuffisant
ensoipourrendrelapreuveinadmissible:«lanotiond’apparencedepartiprisn’est
paspertinente».C’estplutôtlanatureetledegrédeceux-ciquiseront
déterminants
26:
Pourqu’untémoignaged’expertsoitinadmissible,ilfautplusqu’une
simpleapparencedepartialité.Laquestionn’estpasdesavoirsiune
personneraisonnableconsidéreraitquel’expertn’estpas
indépendant.Ilfautplutôtdéterminersilemanqued’indépendancede
l’expertlerenddefaitincapabledefourniruneopinionimpartialedans
lescirconstancespropresàl’instance.[référencesomises]
21MouvementlaïquequébécoiscSaguenay(Ville),[2015]2RCS3aupara106[Mouvementlaïque].22VoirWhiteBurgess,supranote1aupara53.23Ibidaupara54.24VoirWhiteBurgess,supranote1aupara49infine.25Ibidaupara49.26VoirMouvementlaïque,supranote21aupara106.
Ils’agiradoncd’untestsubjectifplutôtqu’objectif.Onanalyseraenfait«lanatureet
ledegrédel’intérêtoudesrapportsqu’al’expert»avecunepartieoulelitigepour
déterminersicelui-cinefaitensortequ’il«nepeutouneveuts’acquitterdesa
principaleobligationenversletribunal»,soitd’«apporteruneaidejuste,objectiveet
impartiale»
27.
LerejetparlaCourdel’analyseobjectivedelanatureetdudegrédel’intérêtenfaveur
d’uneanalysesubjectivefaitensortequ’unsimpleétatdefaits,sansundegréélevé
d’intérêt,neserapassuffisantpourexclurelapreuve(bienquecelui-cipuisseaffecter
lacrédibilitédel’expert).Lesexclusionsd’officeserontrares
28:
Danslaplupartdescas,l’existenced’unesimplerelationd’emploi
entrel’expertetlapartiequileciten’emportepasl’inadmissibilitéde
lapreuve.Enrevanche,unintérêtfinancierdirectdansl’issuedulitige
suscitedespréoccupations.Ilenvaainsidesliensfamiliauxétroits
avecunepartieetdessituationsoùl’expertproposés’exposeàune
responsabilitéprofessionnellesiletribunalneretientpassonopinion.
Demême,l’expertqui,danssadépositionoud’uneautremanière,se
faitledéfenseurd’unepartienepeutouneveutmanifestementpas
s’acquitterdesaprincipaleobligationenversletribunal.Jetiensà
soulignerqueladécisiond’exclureletémoignageàlapremièreétape
del’analysepournon-conformitéauxcritèresd’admissibiliténe
devraitêtreprisequedanslescasmanifestesoùl’expertproposéne
peutouneveutfournirunepreuvejuste,objectiveetimpartiale.Dans
lesautrescas,letémoignagenedevraitpasêtreexclud’office,etson
admissibilitéseradéterminéeàl’issued’unepondérationglobaledu
coûtetdesbénéficesdesonadmission.
3.Applicationdesprincipesgénéraux:exemplesjurisprudentiels
PlusieursdécisionsrenduesaprèslapublicationdeWhiteBurgesspermettentde
constaterl’intensitédesconflitsd’intérêtspouvantmeneràl’inadmissibilitéd’un
témoinexpert.Lepremiertypedecasestlorsque«l’intérêtdel’expertdansleprocès
ousesliensavecl’unedesparties»sonttropimportants
29:
-ilestl’avocatd’unepartiedansuneaffaireconnexeetdanslaquelleilavait
montéundossierenvued’unepoursuitepournégligencecontrecettecliente;
-ilestl’avocatd’unepartiedansuneinstanceconnexeauxÉtats-Unis;
-ilestlepèredel’avocatd’unepartie;
27VoirWhiteBurgess,supranote1auxpara49et50.28Ibidaupara49.29Ibidaupara37citantFellowes,McNeilcKansaGeneralInternationalInsuranceCo,1998CanLII
14856(ONSC);RoyalTrustCorpofCanadacFisherman,2000CanLII22384(ONSC);RcDocherty,
2010ONSC3628(CanLII);OceancEconomicalMutualInsuranceCo,2010NSSC315;Handleyc
Punnett,2003BCSC294;BankofMontrealcCitak,2001CanLII12419(QCCQ),[2001]OJ1096(ON
SC);DeanConstructionCcMJDixonConstructionLtd,2011ONSC4629;HutchingamecJohnstone,
2006BCSC271.
-ilestunepartieaulitige;
-unepartieimportantedesarémunérationdépenddel’issueduprocès;
-saresponsabilitérisqued’êtreengagéeselonl’issueduprocès.
Ledeuxièmetypedecasestlorsque«l’attitudeoulecomportementdel’expert,qui
s’étaitfaitledéfenseurd’unepartie,ajustifiél’exclusion»
30.
Lapreuved’expertdanslesdossiersdepropriétéintellectuellen’endiffèrepas
31.
L’étudedelaréceptiondeladécisiondelaCoursuprêmedanslesdossiersde
propriétéintellectuelleleconfirme:ilenfautaussibeaucouppourqu’untémoignage
d’expertsoitinadmissibleàcausedesintérêtsdecedernier.
Defaçongénérale,laCourfédéraleaconfirméquelaprésentationd’unmêmeexpert
dansplusieurscausesdepropriétéintellectuellepourunemêmepartienecréerapas
deconflitd’intérêtsuffisantpourconsidérerquecelui-cin’apaslavolontéoula
capacitédefournirunepreuvejuste,objectiveetimpartialeconformémentàson
obligation
32:
TheCourtfinds,afterhavinglistenedtothesubmissionsaboutthe
experts,insufficientevidencetosustainanycrediblepresumptionof
bias.Sufficeittosaythatpharmaceuticalexpertsoftenappearbefore
theCourtforthesameparty,andmayhaveevenbeenpreviously
employedbythatparty.Butthisdoesnotmeanthattheylack
independence,anditcertainlydoesnotmeantheyarenotimpartial:
tosuggestthattheiropinionshavebeentaintedbypriorworkor
affiliationscanonlyholdwaterwithcompellingevidenceofthesame.
Ceslitigesdebrevetsdansledomainepharmaceutiquenesontd’ailleurspaslesseuls
oùlaquantitédedossiersdevantlaCourentraînel’embauched’unmêmeexpertpar
unemêmepartieàplusieursreprises.Pensonsseulementauxdossiersdevantla
Commissiondudroitd’auteuroùlesquestionsenlitigedansundomainedenichefont
ensortequelesmembresdelaCommissionvoientsouventdesvisagesfamiliers
33.
Lefaitqu’unexpertsoitl’ancienemployédelapartiel’embauchantaaussiété
considéréàplusieursreprisescommen’étantpaslapreuved’unbiaisdansson
opinion
34.Cetteconclusionaétémaintenuemêmelorsquelerôledecetancien
employéauseindel’entrepriseavaitétéimportant.
30VoirWhiteBurgess,supranote1aupara37citantAlfanocPiersanti,2012ONCA297;KirbyLowbed
ServicesLtdcBankofNovaScotia,2003BCSC617;GouldcWesternCoalCorp,2012ONSC5184.
31CommeledisaitlejugeRothsteinauparagraphe75deMasterpiece,supranote13:«La
présentationd’unepreuved’expertdanslesaffairesportantsurdesmarquesdecommercenediffère
pasdelaprésentationd’unetellepreuvedansd’autrescontextes.»
32AstrazenecaCanadaInccMylanPharmaceuticalsULC,2017CF142aupara72.33Lerisquedecontradictionavecdesdéclarationsantérieuresfaitessoussermentlorsdutémoignage
auprocèsesttoutefoisplusgrand.
34GophisicalServiceIncorporatedcEncanaCorporation,2016ABQB230aupara20;confirmé2017
ABCA125;AstrazenecaCanadaInccMylanPharmaceuticalsULC,2017CF142aupara72.
DansEliLillyCanadaInccApotexInc35,laCourfédéraleaadmisàtitred’expertun
urologuetémoignantsurlesildénafilalorsquecelui-ciavaitcollaboréauxessais
cliniquesetavaitétél’instigateurprincipald’étudescliniquesréaliséesparlapartie
l’embauchantàtitred’expertdanslelitige.Cestestsconcernaientdirectementle
brevetenlitigeàproposduquell’experttémoignait.Ilavaitaussifaitpartieduconseil
consultatifdel’entrepriseetparticipéauxpointsdepressedecelle-cilorsdela
présentationdumédicamentissudubrevetenlitige,étantalorsassisauxcôtésdes
cadressupérieursdel’entrepriseàtitredemembredel’équipededirectiondela
société.
Lapartieadverseacontestél’admissiondecetémoignagesurlabasedelarelation
étroiteentrelapartieetsonexpert.LetribunalaconcluquelaCoursuprêmedans
WhiteBurgessenseignaitqu’unetellepreuveestadmissiblesanségardàlarelation
del’expertaveclapartie
36.Lefaitquesonopinionaitété«vigoureusementmiseà
l’épreuveparlesavocats»encontre-interrogatoirejouaaussienlafaveurde
l’admissiondelapreuvedel’expert.Aufinal,unepartimportantedeladécisionsurle
fondreposasursontémoignage.
DansPollardBanknoteLimitedcBaBNTechnologiesCorp
37,unexpertavait
auparavantétéprésidentdelapartieproduisantsontémoignageetassistantduPDG
desasociétémère.Àcetitre,ilavaitparlepassésignédeslicencesavecdestiers
surlebrevetmêmeàproposduquelildevaittémoigner.Encontre-interrogatoire,illui
futnécessairedetémoignersursarelationfinancièreactuelleaveclacompagnieet
depréciseràqueldegréilavaitétéimpliquédanslelitigeavantsaretraite.
Enadmettantsontémoignage,laCourfédéralementionnanotammentqu’aucundes
exemplesdonnésparlaCoursuprêmedansWhiteBurgessnes’appliquaitàcet
expert
38.LaCourfédéraleconclutdoncqu’iln’avaitpasmanifestédebiaisoude
manqued’indépendanceetquesontémoignageétaitadmissible.Leraisonnementde
laCourfédéraledanscetteaffairepourraitd’ailleurslaissercroirequelesexemples
donnésparlaCoursuprêmesontpersuasifsplutôtqu’illustratifs.
TantdansPollardqueEliLilly,lejugementauméritereposagrandementsurces
expertisescontestées.
DansArcticCatInccBombardierRecreationalProductsInc
39,laCourfédéralea
réitéréqueWhiteBurgessdevaitêtrelueengardantentêtelesréalitésdulitigeetle
35EliLillyCanadaInccApotexInc,2015CF875[EliLilly].36Ibidaupara165.372016CF883;désistementd’appelproduitle13février2017[Pollard].38Ibidaupara63.392016CF1047[ArcticCat].Aumomentdelarédactionduprésentarticle,laprocédured’appelde
cettedécisionétaitencoursdansledossierA-395-16.
contextedanslequellestémoinsexpertstémoignent40:«Differentopinionsdonot
showalackofimpartiality»41.«Advocatingforapartyandadvocatingforanopinion
firmlyheldaretwodifferentthings»
42.Cettedécisionétudied’ailleursplusieursfaits
pouvantlaissercroireàunintérêtimportantdel’expertetsusceptiblesdeserépéter
dansd’autresdossiersdepropriétéintellectuelle.
Lapartiedemanderesseyplaidaitqu’unexpertn’étaitpascrédibleetqueson
témoignagedevaitêtrerejetépuisqu’ilavaiteuunrôlepériphériquedansunprojet
universitairecommanditéparlapartieaulitigel’ayantembauchéàtitred’expert.Il
avaitaussiagidansunlitigeauxÉtats-Unisimpliquantlapartiedemanderessepour
lebrevetaméricainéquivalentaubrevetcanadienetàproposduqueliltémoignait
devantlaCourfédérale.LaCourconsidérafortementl’attitudedel’expertpendant
sontémoignagepourconclurequecesfaitsétaientinsuffisantspourentraînerlerejet
del’expertise
43:[…]Nil’unenil’autredecesdeuxallégationsn’étaitguère
convaincante.Ellesneportaientpassurlesconceptsd’impartialité,
d’indépendanceetd’absencedepartiprisdécritsparlaCour
suprême.Aprèsavoirexaminélesrapportsdéposésenl’espècepar
l’expertainsiquesoncomportementàlabarredestémoins,ilétait
francetcoopératif,peut-êtremêmeplusqueleD
rCheckel,nuldoute
quesonévaluationétaitobjective,ouquel’opinionqu’ilaexprimée
n’étaitpasissuedesonjugementindépendant,sanségardàlapartie
quiavaitretenusesservices.Ils’estmontréprêtàexpliquerson
évaluation,notammentsonexamenméticuleuxetcompletdes
revendications.Iln’ajamaishésitéàcoopéreraveclespersonnes
l’interrogeantoulaCour.LeD
rBowern’étaitpasmoinsimpartialet
indépendantqueleD
rCheckelouM.Carter.Jenemettraispasen
douteleurintégritéaumotifqu’ilsontunpointdevuedifférentdecelui
duD
rBoweret,plusprécisément,duDrUgone.L’inverseesttout
aussivrai.Cesonttousdesexpertsquisontarrivésàuneconclusion
etrienn’indiquequeleurpositionestadaptéeaucasparcas.
40VoiraussiArcticCat,supranote39aupara133,oùaprèsavoiranalysélesobjectionsdela
demanderesseàlapreuved’expertdelapartieadverse,laCourconclutque:
Àmonavis,lesprétentionsd’ACàl’encontreduD
rBoweretduDrUgonene
constituentriendeplusquel’expressiond’undésaccordàl’égarddesopinions
expriméesparcesdeuxexperts.CommelaCoursuprêmel’amentionnédansl’arrêt
WhiteBurgessLangilleInman,précité,celafaitpartiedelaréalitédusystèmede
justicecontradictoirequelesexperts,mêmelesplusqualifiés,puissentenarriverà
desconclusionsquineconcordentpas.C’estdoncaujugequiprésided’avoir
recoursàl’expertiseoffertepourdéciderquelleopinionadavantagedepoids.Dans
uneaffairedebrevet,nousdisposonsaumoinsdutextedubrevet,quiestéclairci
avecl’aided’experts
41VoirArcticCat,supranote39aupara116.42Ibidaupara128.43Ibidaupara118.
Lapartiedemanderesseinvoquaitaussiquelefaitquel’expertaittrouvédel’art
antérieurinvalidantlebrevetenlitigedémontraitlebiaisdel’expert.LaCourrejeta
cetteprétention
44:
[…]Ceciestunobjectiflouableensoietpersonnenedevraitêtre
blâmépouravoirmenédesrecherchesquej’aijugédiligentes.Lefait
queleD
rBower,unefoisquesesservicesontétéretenus,aitmené
d’autresrecherchesnepeutêtrecritiqué.Bienaucontraire.Ondevrait
s’attendreàcequ’ilyaitdesrecherchespourdéterminerlaportéede
l’antériorité.CeseraitunetouteautreaffairesileD
rBoweravait
découvertuneantérioritéquinuiraitàsapositionetqu’ill’avaitcachée
àlaCour.LaCourn’apasjugéquec’étaitparticulièrement
remarquablelefaitque[
TRADUCTION]«l’interprétationduDrCheckel
estindépendantedel’antérioritéinvoquée.[…]
Finalement,lapartiedemanderessesoulevaitquecemêmeexpertavaitexprimédes
vuesopposéesquantauxqualificationsdelapersonneverséedansl’artdansun
rapportproduitdansunlitigesurunbrevetéquivalentauxÉtats-Unis.Encoreunefois,
letémoignagecandidedel’experteutunimpactimportantsurlesconclusionsdela
Courquantàsonadmissibilité
45:
[…]Ilestcertainementvraiqu’ilaexpriméunpointdevuedifférent
dansunrapportqu’ilarédigédansl’affaireaméricaine
Polarisc.ArcticCat,ilyaenviron13ansdecela.Commeill’a
honnêtementavouéauprocès,ilavaitoubliélesdétailsdeson
implicationdanscetteaffairequi,enfait,nel’ajamaisamenéà
témoignerencourpuisqu’ilyaeuunrèglementhorscour.
Contrairementàcequ’afaitvaloirAC,leD
rBowern’apasdémontré
qu’iltentaitd’ignorersaproprepreuve,maisplutôtqu’ill’avaitoubliée..
[…]Ils’ensuitquelaCourestd’avisqueladéfinitiondepersonne
verséedansl’artprésentéeparleD
rBowerenl’espècenelerendpas
moinsqualifié,nimoinsobjectifouindépendant.Jesuisarrivéàla
conclusionquesacrédibilité,etlepoidsdelapreuvequ’ilasoumise,
nedevraientpasêtreminimisésausimplemotifqu’ilachangéd’avis
quantàladéfinitiondelapersonneverséedansl’art.Commeilaété
indiquéprécédemment,ilavaitoubliélelitigemettantencause
Polaris.Àmonavis,changerd’opinionnedoitpasêtreretenucontre
unexpert,àmoinsqu’onpuisseinférerquecechangementd’opinion
sertdesfinsmalveillantes,cequin’apasétédémontréenl’espèce.
ACafaitvaloirqueparcechangementd’avis,oud’opinion,l’expert
montraitqu’ilétaitprêtàchangerd’opinionenfonctiondelapersonne
quiretientsesservices.Jenesuispasd’accord.Danslelitige
américainPolarisc.AC,Polarissetrouvaitdanslamêmepositionque
celleoùsetrouveactuellementBRP,soitdanslecampopposéàAC.
44Ibidaupara119.45Ibidauxpara121et123.
Dansuncertainsens,PolarisetBRPsemblentêtredanslemême
camp,commelaconversationentreM.Stricklandetl’avocat
américaindePolarisentémoigne.LefaitqueleD
rBowerdéfinirait
différemmentlapersonneverséedansl’artnepeutrefléterune
prédilectiondel’expertàchangerd’avisselonlapersonnequi
l’engagepuisquelesdeuxclientssontenfaitconfrontésàdes
difficultéssemblables.
Lefaitqueletémoignageàl’audienceaiteuunaussigrosimpactsurl’évaluationde
cetémoignageparlaCourjustified’ailleursl’approchedelaCoursuprêmedansWhite
Burgess:àmoinsquel’intérêtsoitmanifesteetimportantaupointdejustifierlerejet
d’officedelapreuve,laCourentendragénéralementletémoignage
46avantdedécider
sielleexercerasadiscrétionenfaveurdesonexclusion.
UnscénariosimilaireapuêtrevudansDowChemicalCompanycNovaChemicals
Corporation
47oùuntémoinexpert,quiagissaitaussicommetémoindefaitsdansle
mêmedossier,avaitagicommeconsultantpourl’avocatdelapartiel’embauchant.
Soncontratcommeconsultantétaitencoreenvigueuraumomentdesontémoignage
commeexpertauprocès.Ilavaitaussiparticipéauxessaiscliniquesliésàl’invention
dubrevet.DansunlitigeparallèleauxÉtats-Unis,ilavaittémoignéàtitrede
représentantdecettemêmepartie.Encoreunefois,letémoignagedel’expertfut
décisif:sesréponsesfranchesmenèrentlaCouràconclurequ’ilacceptaitson
obligationdefourniruntémoignagejuste,objectifetnonpartisanetsontémoignage
futadmis
48.
Ilrestequel’effetinversepeutaussiêtrevu.DansUponorABcHeatlinkGroupInc
49,
laCour,sansmentionnerdefaitayantpuensoimotiverlerejetd’officed’unexpert,
admettaitlapreuveenluioctroyantpeuoupasdeforceprobantepuisquele
témoignagedel’expertauprocès«wasnotonly“shreddedoncross-examination”,
buthisopinionstrayedintoassumingtheroleofadvocate,andwasneither
independentnorunbiased»
50.
Cetteapproched’entendretoutdemêmelapreuveavantdestatuersurl’impartialité
etl’indépendancedel’experts’estavéréejustifiéevul’importancedécisivedes
témoignagesauprocès,maisildemeurequ’elleestencontradictionavecla
recommandationdujugeRothsteindansMasterpiecededéterminerl’admissibilité
d’unepreuved’expertaustadedelagestiondel’instanceafind’éviterdesfrais
inutiles
51.IlsemblequeWhiteBurgessvienneapporterunbémolàcette
46VoirWhiteBurgess,supranote1aupara49infine.472017CF350.48DowChemicalCompanycNovaChemicalsCorporation,2017CF350auxparas26à34.492016CF320;procédured’appeldiscontinuéele15avril2016.50UponorABcHeatlinkGroupInc,2016CF320aupara141.51VoirMasterpiece,supranote13aupara77.Cetteapprocheestaussifavoriséeparplusieursrègles
deprocédurequiexigentquel’inadmissibilitéd’untémoinexpertsoitsoulevéedansdesdélais
restreintssuivantlaconnaissancedumotifd’oppositionaurapport.
recommandation:encequiconcernelacontestationdel’admissibilitébaséesur
l’indépendanceetl’impartialitédel’expert,cen’estquedanslescasclairsoùlanature
etledegrédel’intérêtdel’expertsontimportantsquelapreuveseradéclarée
inadmissibleaustadedelagestiondel’instance.Autrement,àmoinsd’autresbases
d’inadmissibilitéselonlescritèresdeMohan,lejugeentendraletémoignageau
procèsavantd’endéciderlesort.
4.Conclusion
WhiteBurgessestunedécisionqu’onpourraitqualifierdethéorique.Parexemple,le
faitquel’indépendanceetl’impartialitédel’expertentrentenlignedecompteaucritère
delaqualificationsuffisantedel’expertplutôtqu’unautrecritèredeMohann’apaseu
pourl’instantd’impactsignificatifdanslajurisprudenceetnerisquepasd’enavoir.
Cesontplutôtsesconséquencesdanslapratiquequisontimportantes.
Dansunpremiertemps,lefaitquelaCoursuprêmeaitclarifiéqueseulslesintérêts
d’expertsdenatureetdedegréimportantspeuvententraînerlerejetd’officed’un
témoignageaeupoureffetderendrel’issuedesdébatssurl’admissibilitéderapports
d’expertsaustadedelagestiondel’instancemoinsincertaine.Bienquecelane
semblepasavoireupoureffetdediminuercetypedecontestation,lespraticienssont
maintenantavisésquelerejetd’officepourconflitd’intérêtestrare.
Dansundeuxièmetemps,lefaitquelaCoursuprêmeaitclarifiéquelesintérêtsd’un
experts’examinentd’unpointdevuesubjectifetnonobjectifajusqu’àmaintenantété
d’unecertaineutilitépourlestribunauxquidésiraientadmettrelapreuveaprèsavoir
constatéqu’untémoinexpertétaitparfaitementindépendantetimpartiallorsdeson
interrogatoire(et,surtout,lorsdesoncontre-interrogatoire),malgrélaprésencede
faitsoudelienspouvantlaissercroireàlaprésenced’unconflitd’intérêt.Cecis’est
principalementvudanslesdécisionsenmatièredebrevets,cequipeutêtreexpliqué
parlenombreparfoislimitéd’expertsdansundomaineauCanadaetparladurée
importantedel’élaborationd’inventionscombinéeàleurduréedeprotection.Ces
deuxélémentsfontensorteque,aucoursd’unepériodepertinentedansunlitigede
brevets,lespartiesontdebonneschancesd’avoirétéencontactavecl’unou
plusieursdesexpertsappelésàtémoigner.Desliensétroits,maisquinelesontpas
aupointd’affecterlacapacitédetémoignerdel’expert,pourrontnepasavoird’impact
surlavaleurprobantedutémoignagesil’experttémoignecandidement.