Droits d’auteur et utilisation équitable au Canada
1
DROITSD’AUTEURETUTILISATIONÉQUITABLEAUCANADA
LaurentCarrière*
LEGERROBICRICHARD
,S.E.N.C.R.L.
Avocats,agentsdebrevetsetdemarques
CentreCDPCapital
1001,Square-Victoria–BlocE–8
eétage
Montréal(Québec)CanadaH2Z2B7
Tél.(514)9876242-Fax(514)8457874
info@robic.com–www.robic.ca
LaLoisurledroitd’auteur(L.R.C.1985,ch.C-42)comporteplusieurs
exceptionsaudroitexclusifdestitulairesdedroitd’auteur,parmilesquellesse
trouventlesdispositionssur »l’utilisationéquitable »auxarticles29,29.1et29.2.
L’article29établitquel’utilisationéquitabled’uneœuvreauxfinsi)d’étude
privéeouii)derechercheneconstituepasuneviolationdudroitd’auteur.
L’article29.1établitque,souscertainescirconstances,touteutilisation
équitableàdesfinsi)decritiqueouii)decompterenduneconstituepasune
violationdudroitd’auteur.Afinquecetteexceptionsoitapplicable,certains
élémentsspécifiquesdoiventêtrementionnés.Dépendantdela
circonstance,cesélémentssontlessuivants:lasourceetlenomdel’auteur,
del’artiste-interprète,duproducteurouduradiodiffuseur.Finalement,l’article
29.2établitquel’utilisationéquitablepourlescommunicationsdenouvelles
neconstituepasuneviolationdudroitd’auteursilesmêmeséléments(art.
29.1)sontmentionnés.Cescinqcatégoriessontexhaustives.
L’utilisationéquitablenedépendpasduconsentementoudel’autorisation
dutitulairedudroitd’auteur.Donc,cetteexceptionconstitueunedéfense
contreuneactionenviolationd’undroitd’auteur,mêmesilecomportement
del’utilisateurdémontretouslesélémentsd’uneviolation.Lesexceptionsde
l’utilisationéquitablepermettentd’échapperàuneviolationdansles
circonstancesspécifiquesénuméréesparlaloisil’utilisationenquestionesten
faitéquitable.
Lanotiondel’utilisationéquitablen’estpasdéfiniedanslaLoisurledroit
d’auteur.Laquestionàsavoirsil’utilisationd’undéfendeurcorrespondàl’une
descinqcatégories(i.e.,étudeprivée,recherche,critique,compterenduou
communicationsdenouvelles),etsielleestéquitable,estlaisséeà
CIPS,2000.
*DeLEGERROBICRICHARD,S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats,d’agentsde
brevetsetd’agentsdemarquesdecommerce.PubliédansleBulletinÉté2000(vol4,no3).
Publication068.030F.
2
l’interprétationjudiciaire,selonlesfaitsparticuliersàchaquecas.Cependant,
àcausedel’absenced’unedéfinitionconcrètedel’utilisationéquitable,
cettetâchepeuts’avérerplutôtfastidieusepourunecour.
Lescoursontdéterminéquelesfacteurspertinentsàl’évaluationdu
caractèreéquitabledel’utilisationincluenti)lalongueurdesextraitsquiont
étéappropriésdel’œuvreoriginale(facteurobjectif),ii)l’importancerelative
desextraitsenrelationaveclecommentaireducritiqueoudujournaliste
(facteursubjectif),iii)l’utilisationfaitedel’œuvreetiv)lanaturedel’utilisation,
quecesoitunecritique,uncompterenduouunrésumé.Àtitred’information
générale,lalégislationaméricaineinclutàsonarticle107unelistede
facteursdéterminésàprendreenconsidérationdansl’évaluationdu
caractèreéquitabledel’utilisation,cequifacilitesoninterprétationetsa
définition.
Afinquel’exceptiondel’utilisationéquitablepuisses’appliquer,lacourdoit
d’abordétablirqu’uneviolationdudroitd’auteuraétécommise.Ensuite,le
fardeaudedémontrerquel’activitétombesouslecoupdel’exception
reposesurledéfendeur.Finalement,commel’utilisationéquitableestune
dérogationauprincipegénéraldelaprotectionstatutairedudroitd’auteur,
unetelleexceptionserainterprétéedefaçonrestrictive.
Parexemple,l’exceptiondel’étudeprivéenecomprendpasl’appropriation
d’uneœuvreàdesfinsd’enseignementgénéraloupourl’usagedes
étudiants.Deplus,laLoisurledroitd’auteurpermetd’utiliserdefaçon
équitabledesextraitsd’uneœuvresurlaquellelechercheuroulerédacteur
nepossèdepasdedroitd’auteur.Cependant,laloinepermetpasla
publicationdecesextraitsaveclesrésultatsdel’étudeprivéeoudela
recherche.
L’utilisationéquitableàdesfinsdecompterendunécessiteraunminimum
d’utilisationdel’œuvre;lefaitdelacondensersimplementenuneversion
abrégéeetdelareproduiresouslenomdel’auteurn’estpasacceptable.
Ladéfensedel’utilisationéquitableenmatièredecritiqueestpossiblelorsqu’il
yacritiquesoitdel’œuvreelle-mêmeoudesonsujet:onpeutparexemple
reproduiredesextraitsd’écritsd’unauteurdanslebutdecritiqueràlafoissa
faiblemaîtrisedelalangueanglaiseetlespointsdevueidiotsétantlessujets
del’œuvre.Lefaitque,miseàpartlacritique,l’utilisationpourraitavoirun
autrebut(parexemple,l’enseignement),n’aurapaspoureffetdepriverun
défendeurdesadéfense,bienqu’ilappertqu’unecritiquesubstantiellesoit
nécessaireetpasseulementincidente:lacritiquedoitdemeurerlebut
premier.Contrairementàlasituationdansd’autrespays,lesÉtats-Unispar
3
exemple,laparodien’estpasentantquetelleconsidéréecommeuneforme
decritiqueauCanada.
Leconceptcanadiendel’utilisationéquitabledevraitêtredistinguédu
conceptaméricaindu »fairuse »(traduitpar »usageéquitable »),cedernier
ayantuneportéepluslarge,etlepremierétantrestreintauxsituations
mentionnéesdanslaLoisurledroitd’auteur.
InitialementpubliécommefaisantpartieduWorldsurveyoffairuseandfair
dealingdansle(1995),54ManagingIntellectualProperty40et
subséquemmentmisàjourtenantcomptedesnouvellesdispositionsdelaLoi
surledroitd’auteur.
4
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howet
concurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,
distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeet
arbitrage;vérificationdiligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.La
maîtrisedesintangibles.ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagents
dedicatedsince1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectual
property:patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,certificationmarksand
indicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouring
rights;computer,softwareandintegratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsand
plantbreeders;tradesecrets,know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchising
andtechnologytransfers;e-commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicity
andlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence;inCanadaand
throughouttheworld.Ideaslivehere.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA