Développements récents en matière de brevets
1
DÉVELOPPEMENTSRÉCENTSENMATIÈREDEBREVETS
Louis-PierreGravelle*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital-1001squareVictoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
Introduction
Lepaysagedudroitdesbrevetsaconsidérablementévoluédepuislesdeuxou
troisdernièresannées,laCoursuprêmeduCanadaayanttranchétroisaffaires
(Harvard,MonsantoetGlaxoWellcome),etlaCourfédérale,divisiond’appel
ayantstatuésurlaquestiondestaxesdemaintiendansl’affaireDutch.
Leprésentarticleviseàrésumerdeuxdesdécisions,soitlesaffairesMonsantoet
1.Lasagadessemencesbaladeuses
Auprintempsdernier,laCoursuprêmearendusadécisiondansl’affaire
MonsantoCanadac.Schmeiser
1.Monsantoestpropriétaired’unbrevetportant
surungènechimériquequiconfèreunetoléranceauxherbicidesglyphosates
telsleRoundup,etauxcellulesquicontiennentcegène.Ducanolaqui
contientcegèneestcommercialisésouslenom«RoundupReady».M.
Schmeisercultiveducanola,maisn’ajamaisachetéducanola«Roundup
Ready»,niobtenudelicencepourlecultiver.Destestsontdémontréque,en
1998,entre95et98pourcentdelarécoltedeM.Schmeiserétaientducanola
«RoundupReady».MonsantoadoncpoursuiviM.Schmeiserpourcontrefaçon
debrevet,etlaCourfédérale,premièreinstance,ainsiquelaCourd’appelon
donnéraisonàMonsanto.
©LEGERROBICRICHARD,2004.*Avocatetagentdebrevets,Louis-PierreGravelleestl’undesassociésprincipauxdu
cabinetd’avocatsLEGERROBICRICHARD,s.e.n.c.etducabinetd’agentsdebrevetsetde
marquesdecommerceROBIC,s.e.n.c.Publiédanslenumérodedécembre2004deLe
MondeJuridique.Publication062.020.
12004CSC34,confirmant[2003]2C.F.165,(2002),218D.L.R.(4th)31,293N.R.340,21C.P.R.
(4th)1,[2002]A.C.F.no1209(QL),2002CAF309,confirmantunedécisiondelaSectionde
premièreinstance(2001),202F.T.R.78,12C.P.R.(4th)204,[2001]A.C.F.no436(QL),
2001CFPI256.Cettedécisionn’étantpasencorerapportéedanslesrecueilsofficiels,les
renvoisserontfaitsauxparagraphesdeladécision.
2
Undesaspectsintéressantsdecetteaffaireestqu’iln’estpasclaircommentM.
Schmeiseraobtenulesplantsdecanola.Ellespeuventprovenirdessemences
deplantesquiontpoussésurlesterresdeM.Schmeiserouprèsdecelles-ciàla
suitedeladisséminationparleventdegrainesRoundupReady,etquiont
survécuàlapulvérisationd herbicideRoundupqueM.Schmeiseravait
effectuéeautourdespilônesetdanslesfossésquilongentlarouteenbordure
dequatredeseschamps.Lefaitquecesplantesaientsurvécuàlapulvérisation
indiquaitqu ellescontenaientlegèneetlacellulebrevetés.Lejugedepremière
instanceaconcluqu «aucunedessourcesévoquées[parM.Schmeiser]ne
pouvaitlogiquementexpliquerlaconcentrationoul ampleurdecanola
RoundupReadydequalitécommerciale»quis estretrouvéedanslarécoltede
M.Schmeiser.
Ilestintéressantdenoterquecettedécisionestunedécision5:4.Danscette
affaire,lamajoritéestcomposéedelajugeenchefMcLachlin,etdesjuges
Major,Binnie,DeschampsetFish(cesdeuxderniersn’ayantpasparticipéàla
décisionHarvard),etladissidence(enpartie)estforméedesjugesIacobucci,
Bastarache,ArbouretLeBel.
Selonlamajorité,laportéedubrevetsuscitepeudecontroverse,toutcomme
savalidité.
17Touss accordentpourdirequelaprotectionrevendiquée
parMonsantovisenonpaslaplantegénétiquementmodifiée
elle-même,maisplutôtlesgènesetlescellulesmodifiéesquila
constituent.ContrairementànotrecollèguelajugeArbour,nous
necroyonspasquecefaitobligeàconsidérerqueles
revendicationscomportentuneréservevoulantqueseulsles
gènesetlescellulesisolésenlaboratoirebénéficientdela
protectiondubrevet.
[…]
21L appelantSchmeiserfaitvaloirquel objetrevendiquédans
lebrevetn estpasbrevetable.Toutenreconnaissantque
Monsantorevendiqueuneprotectionuniquementàl égardd un
gèneetd unecellule,M.Schmeiserprétendquel applicationde
cetteprotectionapoureffetderestreindrel utilisationd une
planteoud unesemence.Cerésultat,ajoute-t-il,rendl objetnon
brevetable,selonleraisonnementmajoritairedel arrêtHarvard
Collegec.Canada(Commissaireauxbrevets),[2002]4R.C.S.45,
2002CSC76(«sourisdeHarvard»).Danscetarrêt,laCoura
statuéquelesplantesetlessemencessontdes«formesdevie
supérieures»nonbrevetables.
3
22Laprésenteaffaireestdifférentedecelledelasourisde
Harvard,oùlebrevetrefuséconcernaitunmammifère.Le
commissaireauxbrevetsavait,enoutre,accueillid autres
revendications–dontlaCourn apasétésaisiedanscette
affaire–ayanttraitnotammentàunplasmideetàuneculture
decellulessomatiques.Lesrevendicationsconcernantungène
etunecellulequisontenlitigedanslaprésenteaffairesont
quelquepeuanalogues,cequilaissecroirequelaconclusion
qu ungèneetunecellulesontbrevetablesest,enfait,conforme
tantauxmotifsmajoritairesqu auxmotifsdissidentsdel arrêtrelatif
àlasourisdeHarvard.
LaCourétaitentreautressaisiedelaquestionàsavoirsiM.Schmeiseravait
fabriquéouconstruitl’objetdel’invention.LaCourn’apasréponduàla
question,puisqu’elleconcluaitqueM.Schmeiseravait«exploité»l’objetde
l’invention.Pourenconclureencesens,laCouratiréquelquesconclusions:
58Onpeutconsidérerquecespropositionsémanentde
l analyseprécédenteduverbe«exploiter»figurantdanslaLoisur
lesbrevets:
1Selonleursenslexicographiqueordinaire,lesverbes
«exploiter»et«use»connotentuneutilisationenvued une
productionoudanslebutdetirerunavantage.
2Leprincipefondamentalquis appliquepourdéterminersile
défendeura«exploité»uneinventionbrevetéeconsisteàse
demandersil inventeuraétéprivé,entoutouenpartie,
directementouindirectement,delapleinejouissancedu
monopoleconféréparlebrevet;
3Toutavantagecommercialquipeutdécoulerdel invention
appartientautitulairedubrevet.
4Ilpossibledeconclureàl existencedecontrefaçonmêmesi
l objetouleprocédébrevetéfaitpartieouestunecomposante
d unestructureoud unprocédénonbrevetésplusvastes,pourvu
quel inventionbrevetéesoitimportantepourlesactivitésdu
défendeurquimettentencauselastructurenonbrevetée.
5Lapossessiond unobjetbrevetéoud unobjetayantune
particularitébrevetéepeutconstituerune«exploitation»de
l utilitélatentedecetobjetetainsiconstituerdelacontrefaçon.
4
6Lapossession,dumoinsdanslecadred uncommerce,
donnenaissanceàuneprésomptiond «exploitation»réfutable.
7Bienqu engénérall intentionnesoitpaspertinentepour
déterminers ilyaeu«exploitation»etdonccontrefaçon,
l absenced intentiond utiliserl inventionoud entirerunavantage
peutêtrepertinentepourréfuterlaprésomptiond exploitation
découlantdelapossession.
Appliquantcesrèglesaucasenl’espèce,laCourconclutqueM.Schmeisera
exploitél’invention,notammentenprivantMonsantodelapleinejouissancedu
monopoleconféréparlebrevet.M.Schmeiseratentéd’évitercetteconclusion
enargumentantqu’iln’ajamaisprofitéd’unavantagecommercial,puisqu’il
n’ajamaisutilisél’herbicideRoundup.Cetargumentaétérejetéenpremière
instance.
Lamajoritéexamineensuitel’argumentdeM.Schmeiseràl’effetquelebrevet
devraitrecevoiruneinterprétationstrictesuivantHarvard.M.Schmeisersoutient
quel’interprétationrestrictivedoitêtreprivilégiéelorsqu’onregardelaquestion
decontrefaçon,puisquelesplantessereproduisentnaturellement,sans
interventionhumaine,etdoncqu’iln’yapaseu«exploitation».
Lamajoritérejettecetargument:
90L argumentdesappelantsnetientpascomptenonplusdu
rôlequel êtrehumainjoueenmatièredemultiplicationagricole.
L agricultureestuneactivitécommercialeoùlesagriculteurs
sèmentetcultiventlesplantesquis avèrentlesplusrentableset
lucratives.LaphytologieexistaitbienavantMendel.Depuisdes
tempsimmémoriaux,l êtrehumainchercheàaméliorerle
rendementdesplantes.Beaucoupd énergieetd argentontété
consacrésàlarecherchedemeilleuressemencesetde
meilleuresplantes.LaLoisurlesbrevetscompensecetteénergie
etcetargentenconférantunmonopoleàceuxetcellesquiles
consacrent,lorsqu ilenrésulteuneinventionnouvelleetutileen
phytologie,telslesgènesetcellulesgénétiquementmodifiés.
[…]
92Laquestionlitigieusen estpeut-êtrepasl arrivéefortuite,
en1998,duRoundupReadysurlesterresdeM.Schmeiser.Cequi
estenjeuenl espèceestl ensemencement
etlaculture,qui
impliquentnécessairementdesactesdélibérésetréfléchisdela
partdel agriculteur.Lesappelantsprétendentqu unagriculteur
commeM.Schmeiser,quicultivedesplantesayantdespropriétés
5
particulièreentestant,enisolant,traitantetsemantlesgraines
souhaitées,etens occupantdecesplantesjusqu àleurrécolte,
obtientunerécoltequiasimplement[TRADUCTION]«poussé
spontanément».Unetelleprétentionnereflètepaslaréalitéde
l agriculturemoderne.
LaCourconclutqueM.Schmeiseraexploitél’invention,etestdoncen
contrefaçondubrevet.
Enpremièreinstance,lejugeavaitaccordédesdommagesdel’ordrede
20,000$,cequireprésentaitlemontantdelalicencequeM.Schmeiserauraitdu
payers’ilavaitobtenusessemencesdeMonsanto.
Dansunedécisionqui,auvudeplusieursressembleàunedécisionenéquité,la
majoritéaannulélesdommages(citationsomises):
101Ilestbienétabliquel inventeuraseulementdroitàla
remisedelaportiondesprofitsréalisésparlecontrefacteur,quia
unliendecausalitéavecl invention.Celaestconformeàla
règlegénéralequis appliqueenmatièrederéparationnon
punitive:«ilestessentielquelespertescompenséessoient
seulementcellesqui,selonuneconceptionnormaleduliende
causalité,ontétécauséesparlemanquement».
102Leméthodeprivilégiéedecalculdesprofitsdevantêtre
remisestappeléeméthodefondéesurlavaleurouméthodedu
«profitdifférentiel»,quiconsisteàcalculerlesprofitsenfonction
delavaleurquelebrevetapermisauxmarchandisesdu
défendeurd acquérir.Ilfautcomparerleprofitquel inventiona
permisaudéfendeurderéaliseràceluiqueluiauraitpermisde
réaliserlameilleuresolutionnoncontrefaisante.
103Leproblèmeestque,enordonnantlaremisedesprofits,le
jugedepremièreinstancen afaitétatd aucunliendecausalité
entrel inventionetlesprofitsque,selonlui,lesappelantsonttirés
delaculturedecanolaRoundupReady.D aprèslesfaits
constatés,lesappelantsn ontréaliséaucunprofitdûàl invention
.
104Ilsontréaliséexactementlesmêmesprofitsques ilsavaient
plantéetrécoltéducanolaordinaire.Ilsontvendu,comme
alimentpouranimaux,lecanolaRoundupReadycultivéen1998
etn ontdoncpasobtenuunmeilleurprixdufaitqu ils agissaitde
canolaRoundupReady.Surleplanagricole,lesappelantsn ont
égalementtiréaucunavantagedelarésistanceducanolaà
l herbicide,vul absencedeconclusionqu ilsontpulvériséde
6
l herbicideRounduppourdiminuerlaprésencedesmauvaises
herbes.Lesprofitsdesappelantsdécoulaientuniquementdes
caractéristiquesdeleurrécoltequinesontpasattribuablesà
l invention.
105Selonlapreuveproduiteenl espèce,lesappelantsn ont
tiréaucunprofitdel inventionetMonsanton adroitàrienence
quiconcernesademandederemise.
Ilconvientdeglisserquelquesmotssurladissidence.Souslaplumedujuge
Arbour,lesjugesdissidentsprennentuneinterprétationrestrictivedes
revendications,et,suivantHarvard,concluentque:
130Ilressortclairementdumémoiredescriptifqueles
revendicationsdubrevetdeMonsantonevisentpaslesplantes,
lessemencesetlesrécoltes.Ilestégalementclairquela
revendicationrelativeaugènen étendpasàlaplantela
protectionconféréeparlebrevet.Larevendicationconcernant
lacellulevégétalecessedes appliqueraumomentoùlacellule
végétaleisoléequicontientlegènechimèreestplacéedansle
milieunutritifpourqu elleserégénère.Dèsquelacellule
commenceàsemultiplieretàsedifférencierentissuvégétal,
pourensuiteaboutiràlacroissanced uneplante,laplante
entièredevraitfairel objetd unerevendication.Toutefois,une
planteentièren estpasbrevetable.Demême,larevendication
relativeàlaméthodecessedes appliqueraumomentdela
régénérationdelaplantetransgéniquefondatrice,maisellene
visepaslesméthodesdereproductiondelaplanteetsûrement
pasnonplusladescendancedelaplanterégénérée.
131Enréalité,lesrevendicationsdubrevetattribuentà
Monsantolemonopoledugènechimèreetdelacelluledans
laquelleilestinséré,ainsiquedelaméthoded insertiondugène
chimèredanslacellule.Parconséquent,aucuneautresociété
debiotechnologienepeututiliserlegènechimèrepourcréerune
cellulevégétalerésistantauglyphosatequipourraensuiteêtre
régénéréeenplanterésistantauglyphosate.
Suivantcetteinterprétationrestrictive,lebrevetestjugévalidemaisnon
contrefaitpuisqueM.Schmeisern’auraitpas«exploité»l’objetdel’invention.
2.Lasagadestaxesdemaintien
7
Dansl’affaireDutchIndustriesLtd.c.Canada(Commissaireauxbrevets)
2,ilétait
questiondeladéterminationdustatutd’uneentitépourlecalculdestaxes
payablesaugouvernementcanadien.Enbref,lerégimecanadienprévoitun
barèmedetaxesmoindrepouruneentitéquisequalifiede«petiteentité»au
Canada.
IlétaitdepratiquecourantequeleCommissairepouvaitajusterlemontantdes
taxesetmêmepercevoirdesajustementsrétroactifssileDemandeur
s’apercevaitquedesmontantserronésavaientétépayés.
Enpremièreinstance,cettepratiqueaétédénoncéeetundesbrevetsen
questionavaitétéinvalidépuisqueleCommissairen’avaitpasl’autoritépour
percevoirdestaxesrétroactives.
3
LaCourd’appelfédérales’estpenchéesurlaquestionetatranchédelafaçon
suivante.LaCourn’estpasenaccordaveclaprémissesous-jacentedela
décisiondepremièreinstanceàl’effetquelestatutdedemandeurentantque
petiteentitépuissechangeraufildutemps.Aucontraire,lestatutdepetite
entitéestdéterminéaumomentoùledemandeurentreprendleprocessus.
4
Cettedécisionlaissequandmêmeouvertelaquestiondecequisepasses’ilya
unchangementdedemandeur,maispermetaumoinspourlesdemandeursqui
initientleprocessusdebrevetdeseposerlaquestionuneseulefois.
Suiteàcettedécision,legouvernementapubliéunprojetmodificationdelaLoi
surlesbrevets,quiestprésentementenconsultationpublique.Selonceprojet,
unedispositiontransitoireexistepermettraitauxdemandeurs,entreladate
d’entréeenvigueurdeladispositionet12moisplustard,depayerladifférence
destaxesrétroactivement.Uneplusgrandelatitudeconcernantladiscrétiondu
commissaireestégalementprévue.L’industriesemblevoiravecuncertain
soulagementcesdispositions,quipermettrontdecorrigerlasituationoùdes
taxessupplémentairesontétépayéeshorsdélai.
Conclusion
2(2003),24C.P.R.(4th)157(CFA),accueillantenpartie14C.P.R.(4th)499,permission
d’appeleràlaCoursuprêmerefusée.
3Supra,note1,pages116-119;voirégalementLouis-PierreGRAVELLEetPhilippeLAPORTE,
«Lapetiteentitépeutresterpetite:lagrandedemeureratoujoursgrande»,dansLescahiers
depropriétéintellectuelle,2003,vol.15,no3.
4Supra,note18,pp.176-177.
8
LesdeuxdernièresannéesontvutroisdécisionsimportantesdelaCoursuprême
émanerenmatièredebrevet.Cesdécisions,aveclesquellestousnepeuvent
êtreenaccord,aumoinsmettentfinàcertainescontroversesquiexistaient.
9
ROBIC,ungrouped avocatsetd agentsdebrevetsetdemarquesde
commercevouédepuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdela
propriétéintellectuelledanstouslesdomaines:brevets,dessinsindustrielset
modèlesutilitaires;marquesdecommerce,marquesdecertificationet
appellationsd origine;droitsd auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;
biotechnologies,pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsde
commerce,know-howetconcurrence;licences,franchisesettransfertsde
technologies;commerceélectronique,distributionetdroitdesaffaires;
marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeetarbitrage;vérification
diligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu ailleursdanslemonde.La
maîtrisedesintangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicated
since1892totheprotectionandthevalorizationofallfieldsofintellectual
property:patents,industrialdesignsandutilitypatents;trademarks,
certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightandentertainmentlaw,
artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;
tradesecrets,know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingand
technologytransfers;e-commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,
publicityandlabelling;prosecutionlitigationandarbitration;duediligence;in
Canadaandthroughouttheworld.Ideaslivehere.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELA
PLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTO
THEWORLD