Développements récents en matière de Brevets – Les conséquences de SANOFI
DÉVELOPPEMENTSRÉCENTSENMATIÈREDEBREVETS–LES
CONSÉQUENCESDESANOFI
LOUIS-PIERREGRAVELLE*ETFRANCELESSARD*
LEGERROBICRICHARD,
SENCRL
A
VOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
Introduction
1.LadécisiondelaCoursuprêmedansl’affaireSanofi
2.Sanofietlefardeaudepreuvecivil
3.«Essaiallantdesoi»plusstrictque«valantd’êtretenté»
4.CequeSanofineditpas
5.Énoncédepratiqueproposérelatifàl’évidence
Conclusion
INTRODUCTION
Le6novembre2008,laCoursuprêmerendaitunedécisionattendue,dumoinspar
l’industriepharmaceutiqueetlespraticiensenpropriétéintellectuelle.L’affaire
ApotexInc.c.Sanofi-SynthelaboCanadaInc.
1mettaitencauselesbrevetsde
sélection,souventcritiquésdanslesavisd’allégationtransmisenvertudu
Règlementsurlesmédicamentsbrevetés(avisdeconformité)
2.Qualifiéede
«victoire»pourlespropriétairesdebrevetsdesélection,ladécisiondelaCour
suprêmedansSanofiestmaintenantlaréférenceenmatièred’analysedescritères
d’antérioritéetd’évidence.Laportéedecettedécisionetl’ampleurduchangement
qu’elleamorcerestentàévaluer.Danslecadredesdéveloppementsrécentsdepuis
Sanofi,nousverronscommentcechangements’estinterprétéaucoursdesdix(10)
derniersmois.
CIPS,2009.*Avocat,ingénieuretagentdebrevets,Louis-PierreGravelleestassociédeLEGERROBIC
RICHARD,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats,d’agentsdebrevetsetd’agentsde
marquesdecommerce.
**Avocateetagentedemarquesdecommerce,FranceLessardestmembredeLEGERROBIC
RICHARD,
S.E.N.C.R.L.,uncabinetmultidisciplinaired’avocats,d’agentsdebrevetsetd’agentsde
marquesdecommerce.PubliédansDéveloppementsrécentsendroitdelapropriétéintellectuelle
2009,ServicedeformationcontinueduBarreauduQuébec(Cowansville:Blais,2009).Publication
397.
12008SCC61,69C.P.R.(4th)251(ci-après«Sanofi»)2DORS/93-133(ci-aprèsle«Règlement»).
2
1.LADÉCISIONDELACOURSUPRÊMEDANSL’AFFAIRESANOFI
LaCoursuprêmen’avaitpasencoretranchédansl’affaireSanofiàladatede
tombéedel’articleportantsurlesdéveloppementsrécentsenmatièredebrevetsen
2008.
3Commecettedécisionadepuisfaitcoulerbeaucoupd’encre4etqu’elle
représentelepointdedépartdenotreanalyse,nousenrésumeronsicilesgrandes
lignes,rappelantsimplementlescritèresélaborésparlaCoursuprêmepourtraiter
desquestionsd’antérioritéetd’évidence,sansdiscuterendétailsdesfaitsetde
l’applicationfactuelledecescritères.
1.1Lesfaits
L’affaireSanofimetencauselebrevet1,336,777(777)revendiquantlebisulfatede
clopidogrel.Lebisulfatedeclopidogrelestunesélectionprovenantdubrevetde
genre1,194,875(875),lequelportaitsurunevastecatégoriedecomposés
moléculairesauxpropriétésantiplaquettaires.Lasélectiondubisulfatede
clopidogrelrésultedel’avantagequecedernieroffrepuisqu’ilestmoinstoxiqueet
mieuxtoléréparlepatientquelesautrescomposésrevendiquésdanslebrevetde
genre,ycomprisleracémate
5dontilestissu.
1.2Lesbrevetsdesélection
D’emblée,laCoursuprêmeréitèrelavaliditédesbrevetsdesélectionetrejette
l’argumenttropgénéralprésentéparApotexàl’effetquel’existenced’unsystème
debrevetsdegenreetdesélectionimpliquenécessairementl’antériorité.
6
1.3L’antériorité
3Cettedécisionn’adoncpasététraitéedansFranceLESSARDetBobSOTIRIADIS,
«Développementsrécentsenmatièredebrevets»,(2008)Servicedelaformationcontinuedu
BarreauduQuébec,dansDéveloppementsrécentsendroitdelapropriétéintellectuelle(2008)
(Cowansville:Blais,2008;ci-après«Développementsrécentsenbrevets(2008)»),quoiqueMe
Sotiriadisenaitdiscutélorsdelaconférenceportantsurlemêmethèmeetprésentéedanslecadre
delaformationpermanenteduBarreauduQuébecle14novembre2008.
4VoirentreautresDamienCALVETetCatherineGECI,«Analysedel’arrêtdelaCourSuprême
ApotexInc.c.Sanofi-SynthelaboCanadaInc.oulavaliditéd’unbrevetdesélectionetdel’affinement
descritèresd’évaluationdelanouveautéetdelanonévidence»,(2009)21:2Cahiersdela
PropriétéIntellectuelle533.
5«Unracémateestunesubstanceconstituéeenpartségalesdedeuxcomposésauxstructures
différentesappelésénantiomèresouisomèresoptiques.Lesdeuxisomères,ledextrogyreetle
lévogyre,sontl’imagel’undel’autredansunmiroiretfontdévierleplandelalumièrepolariséedans
desdirectionsopposées.»,Sanofi,supranote1,auparagraphe3.
6Sanofi,supranote1,auparagraphe19.
3
Enpremièreinstance,lejugeaconcluàl’absenced’antérioritéparcequelapreuve
nerévélaitpasqu’unepersonneverséedansl’artavait«reçudesinstructionsd’une
clartételleque,lorsqu’elleprendconnaissancedubrevet‘875(…)ets’yconforme,
ellearriverainfailliblement
àuncomposéouàunecompositionpharmaceutique
viséeparlesrevendicationsdubrevet‘777(…)(nossoulignés).
7LaCoursuprême
estimequelejugedepremièreinstanceaappliquélecritèred’antérioritéainsi
élaborédansBeloitCanadac.ValmetOy
8avectropderigueur.
InspiréepaslajurisprudencebritanniquedansSynthonB.V.c.SmithKlineBeecham
plc
9,laCoursuprêmeenvientelleaussiàuneanalysedel’antérioritéendeux
étapesdistinctes:ladivulgationantérieureetlecaractèreréalisable.
1.3.1Divulgationantérieure
Àcetteétapedel’analyse,lapersonneverséedansl’artlimitesonanalyseàla
lecturedumémoiredescriptifdubrevetantérieuralléguépourtenterdecomprendre
cequel’auteurdecetartantérieuravouludireetnedoitpasseréférerauxessais
successifsrequispourenarriveràl’invention.Lapersonneverséedansl’art
chercheàdéterminersilebrevetantérieurdivulguelesavantagesparticuliersde
l’inventionremiseencausesubséquemment.
1.3.2Caractèreréalisable
L’analyseducaractèreréalisablenedevientnécessairequesilaCourconclu
d’abordqu’ilyaeudivulgationantérieure.Lesessaissuccessifs,exclusdel’analyse
quantàladivulgationantérieure,nelesontpaspourlesfinsdel’analysedu
caractèreréalisable.Enpremièreinstance,puisquelejugeavaitstatuéque
l’inventionn’avaitpasétédivulguéeentotalitédansunemêmepublication
antérieure,iln’étaitpasnécessairedesedemandersicettedivulgationaurait
permislaréalisationdel’invention.LaCoursuprêmetiredelajurisprudenceune
listedefacteursnonexhaustifsàconsidérerdansl’évaluationducaractère
réalisableàpartird’unbrevetantérieur:
·Cedernierestévaluéenfonctiondubrevetantérieurdanssonensemble,y
comprislemémoiredescriptifetlesrevendications;
7Sanofi,supranote1,auparagraphe22,citantlejugedepremièreinstanceauparagraphe57des
motifsrapportésà(2005),271F.T.R.159.
8(1986),8C.P.R.(3d)289.Beloitavaitexigé,pourqu’ilyaitantériorité,quetouslesrenseignements
nécessairesàlaproductiondel’inventionseretrouventdansuneseulepublicationsansqu’ilsoit
nécessaired’exercerunquelconquegénieinventif.
9[2006]1ALLE.R.685(ci-après«Synthon»),citéeauparagraphe24deSanofi,supranote1.
4
·Lapersonneverséedansl’artpeutprendreenconsidérationses
connaissancesgénéralescourantesaumomentconsidérépourcompléterles
donnéesdubrevetantérieur;
·Lesrenseignementsoffertsparlebrevetantérieurdoiventêtresuffisantspour
permettresonexécutionsanstropdedifficultés.Ledegrédedifficulté
acceptablevavarierselonlanaturedel’invention.Lesessaiscourantssont
permis,maisnedoiventpasseprolongerpuisqu’autrementilsneserontpas
considéréscommeétantdesessaiscourants.
·Leserreursouomissionsmanifestesdubrevetantérieurnesignifientpas
nécessairementquelecritèreducaractèreréalisablen’estpasrencontré
lorsquelesconnaissancesraisonnablespermettaientderemédierau
problème.
10
Enl’espèce,laCoursuprêmeacceptelaconclusiondepremièreinstanceàl’effet
quelapersonneverséedansl’artlisantlebrevetantérieur875nepouvaitarriverà
l’inventionrevendiquéeaubrevet777.Bienquecetteconclusionaitpour
conséquencequ’iln’étaitalorsplusnécessairedediscuterducaractèreréalisable,
laCoursuprêmetraiterapidementdelaquestionpourréférencefuture.Selonla
Coursuprême,lejugedepremièreinstanceasembléappliqueruncritère
d’infaillibilitéplusstrictquenécessairelorsqu’ilarecherchélapreuvequela
personneverséedansl’artseconformantaubrevetantérieurdoitarriver
invariablementàl’inventionrevendiquée.
11Àlalumièredel’analysedujugede
premièreinstance,laCoursuprêmesoumetquesicedernieravaiteuàdéterminer
silesrecherchesdeSanofireprésentaientunedifficultéexcessivepourlapersonne
verséedansl’art,ilauraitconcluparl’affirmative.
1.4L’évidence
Apotexaplaidéquelecritèred’évidenceénoncéetappliquédepuisBeloitétaittrop
strict,notammentsionlecomparaitauxcritèresappliquésenAngleterreetaux
Etats-Unisetquipermettaientuneanalysedecequi«valaitd’êtretenté».
LaCoursuprêmeciteeffectivementladécisionaméricaineKSRInternationalCo.c.
TeleflexInc.
12,danslaquellelejugeKennedyaacceptéquelecritèrede«l’essai
allantdesoi»puissefairepartiedel’examenportantsurl’évidenceendroit
américain.LaCoursuprêmesouligneégalementqu’enAngleterre,lanotion
10LalisteexactedesconsidérationsénuméréesparlaCoursuprêmeseretrouveauparagraphe37
deladécision,supra,note1.
11«Pourquesoitrespectélevoletducritèredel’antérioritécorrespondantaucaractèreréalisable,
lesessaiscourantssontadmis,maisnonlesétapesinventives
.(…)Certes,lejugeShorementionne
lanotionexcessivementstricte«d’infaillibilité»,maissesconclusionssurlerespectducritèrede
l’antérioritésefondentsurlesessaissuccessifs.»,supranote1,auxparagraphes46et47(nos
soulignés).
12127S.Ct.1727(2007),àlapage1742citéeàSanofi,supra,note1auparagraphe58.
5
«d’essaiallantdesoi»estreconnuedepuisdenombreusesannées.13Ils’agit
cependant,selonlaCoursuprêmeetsuivantlarévisionquecettedernièreafaitede
lajurisprudenceaméricaineetbritannique,d’unélémentparmitantd’autresqui
n’estpasobligatoire.LaCoursuprêmeconclutsonanalysedececritèrecomme
suit:Pourconclurequ’uneinventionrésulted’un«essaiallantdesoi»,le
tribunaldoitêtreconvaincuselonlaprépondérancedesprobabilités
qu’ilallaitplusoumoinsdesoidetenterd’arriveràl’invention.La
seulepossibilitéd’obtenirquelquechosenesuffitpas.
14
LaCourreprendainsiladémarcheàquatrevoletsétabliedansWindsurfing
InternationalInc.c.TaburMarine(GreatBritain)Ltd.
15,ajoutantquelanotionde
l’«essaiallantdesoi»intervientàlaquatrièmedecesétapes,lesquellesse
résumentcommesuit:1)a)Identifierla«personneverséedansl’art».
b)Déterminerlesconnaissancesgénéralescourantespertinentesde
cettepersonne.
(2)Définirl’idéeoriginaledelarevendicationencause,aubesoin
parvoied’interprétation.
(3)Recenserlesdifférences,s’ilenest,entrecequiferaitpartiede
«l’étatdelatechnique»etl’idéeoriginalequisous-tendla
revendicationousoninterprétation;
(4)Abstractionfaitedetouteconnaissancedel’invention
revendiquée,cesdifférencesconstituent-ellesdesétapesévidentes
pourlapersonneverséedansl’artoudénotent-ellesquelque
inventivité?
16
L’analysedel’«essaiallantdesoi»survientàlaquatrièmeétapedécriteci-haut,si
elleestpertinente.Enposantlaquestion:«Dansquelscaslanotiond’«essaiallant
desoi»est-ellepertinente?»
17,laCoursuprêmesubordonnel’analysedel’«essai
allantdesoi»àunedéterminationdesonapplicationauxfaitsdel’espèce.La
réponsesuitauparagraphe68:Danslesdomainesd’activitéoùlesprogrèssontsouventlefruitde
l’expérimentation,lerecoursàlanotiond’«essaiallantdesoi»
pourraitêtreindiqué.
18
13«L’étatactueldudroitrelatifàl’«essaiallantdesoi»estsemblableauRoyaume-Unietaux
Etats-Unis.Ilestdésormaismanifestequelesdeuxpaysreconnaissentlapertinencedecefacteur
danslecadredel’examenportantsurl’évidence.Supranote1,auparagraphe60.
14Sanofi,supra,note1auparagraphe66.15[1985]R.P.C.59(C.A.)(ci-après«Windsurfing»),citéeauparagraphe67deSanofi,supranote
1.
16Sanofi,supra,note1auparagraphe67.17Ibid.,sous-titreprécédantleparagraphe68.18Ibid.,paragraphe68.
6
Unefoisdéterminéel’applicationdelanotiondel’«essaiallantdesoi»,laCour
suprêmeénumèreensuiteunelisted’élémentsnonexhaustifsàconsidérerpour
déterminerlanaturedecedernier.Ils’agitd’évaluer(1)s’ilétaitplusoumoins
évidentquel’essaiseraitfructueux,(2)lanatureetl’ampleurdeseffortsquiontété
requispourréaliserl’inventionet(3)sil’antérioritéfournissaitunmotifderechercher
lasolutionauproblèmequisous-tendlebrevet.
19LaCoursuprêmeajoute
égalementauparagraphe70unquatrièmefacteur(pourtantnonnumérotédans
l’analysedelaCour),soitl’examendesmesuresconcrètesayantmenéà
l’invention,précisantl’importancedenepasignorerl’historiquedel’invention.
20
Appliquantlescritèresainsiénoncés,laCoursuprêmeconclutégalementquele
brevet777n’estpasinvalidepourcaused’évidence.L’ampleurdesefforts(tempset
argent)déployésparSanofipourenarriveràlasolutionobtenuedanslebrevet777
aétédéterminantedansl’analysedujugedepremièreinstance.L’analysedela
Coursuprêmesuivantlescritèresqu’elleaétablisnechangeenriencette
conclusion.
Toutcommeenpremièreinstance,lesautresmotifsd’invalidationsoulevéspar
ApotexsontégalementrejetésparlaCoursuprême.Pourlesfinsdenotreanalyse,
seuleslesquestionsdel’antérioritéetdel’évidencesontpertinentes.Nous
traiteronsmaintenantdusuivietdel’applicationdecesdeuxcritèresparlaCour
fédéraleetlaCourd’appelfédéraledepuisnovembre2008.
2.LEFARDEAUDEPREUVE
LejugeHughesdelaCourfédéralefutlepremieràinterpréteretappliquerla
décisionSanofi,dansunjugementrendule11décembre2008
21.LadécisionSanofi
avaitétérenduequelquesjoursàpeineavantl’audition.
22
2.1Lesfaits
LaboratoiresAbbottesttitulairedubrevetcanadien2,386,527(527)etlaco-
demanderesseLaboratoiresAbbottLimitée,filialecanadiennedelademanderesse,
aquantàelleobtenul’approbationréglementaire(avisdeconformité)de
commercialiserl’inventionentantqu’antibiotique,venduenliaisonaveclamarque
decommerceBIAXINXL.Lebrevet527revendiquelaformecristallinedela
clarithromycine,leprocédépoursapréparation,descompositionspharmaceutiques
19Ibid.,auparagraphe69.20Ibid.,auparagraphe70.21Ils’agitdel’affaireLaboratoiresAbbottc.Canada(Santé)(2008),71C.P.R.(4th)237(ci-après
«l’affaireBIAXINXL»),confirméeenappelà(2009),73C.P.R.(4th)444.
22Danssesconclusions,lejugeHughesremercied’ailleurslesprocureursayantbiencibléleurs
argumentseuégardnotammentàladécisionSanofi,supranote1.,auparagraphe116.
7
comprenantcecomposéetuneméthoded’utilisationentantqu’agent
thérapeutique.
SandozCanadaInc.atentéd’obtenirunavisdeconformitédanslebutd’offrirune
versiongénériquedumédicamentvenduenliaisonaveclamarquedecommerce
BIAXINXLetpourcefaire,asignifiéàAbbottl’avisd’allégationprévuau
Règlement.Sandozallèguequelebrevet527etprincipalementsarevendication5
estinvalidepourcaused’antérioritéetd’évidenceetallègueégalementl’absencede
contrefaçon.
LaCourrésumed’abordlecontextescientifiquedel’affaire.Pourserviràdesfins
pharmaceutiques,lescomposéschimiquesdoiventgénéralementsetrouverdans
unesolutionpourêtreadministréssousformeliquide,parvoieintraveineuseou
liquéfiésàpartirdel’étatsolide(sousformedecomprimé)aucontactdesliquides
del’estomacoudesintestins.
Unefoisdissous,lecomposéchimiquen’aaucuneformeparticulière.Parcontre,
sousformesolide,ilpeutprendredesformescristallinesdiversesenfonctionde
diversfacteursprésentantalorsdespropriétésdifférentesselonlesstructures
cristallines.
Diversestechniquesd’analyse
23sontutiliséespouridentifierunestructurecristalline
particulièreetchaquetechniqueproduitdesdonnéesgraphiques.Lapersonne
verséedansl’artnoteetcomparelesdonnéesgraphiquesobtenuesauxdonnées
graphiquesdeformescristallinesconnuespourclasserl’échantillonanalysésous
uneformeparticulière.Silesdonnéesgraphiquesainsiobtenuesnecorrespondent
àaucunedonnéegraphiqueconnue,ils’agitprobablementd’uneformecristalline
jusqu’alorsinconnue.
Lebrevet527revendiquelaformeIdelaclarithromycineetrevendiqueégalement
delaclarithromycineessentiellementexemptedeformeII.Lesrevendications
traitentdel’identificationdelaformeIselonlesdonnéesgraphiquesobtenuespar
l’analyseDRXP.
Lesommairedubrevet527revendiqueladécouvertequelaclarithromycinepeut
existersousaumoinsdeuxformescristallines(FormeIetFormeII)etquequoique
cesdeuxformespossèdentun«spectred’activitéantibactérienneidentique»,la
FormeIsedissoutplusrapidement.
24
23Troistechniquescourantesidentifiéesdansl’affaireBIAXINXLsontladiffractionderayonsXsur
poudres(DRXP),laspectométrieinfrarouge(spectométrieIR)etl’analysecalorimétrique
différentielle(ACD).
24AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe31.Auparagraphe33,lejugeajoutequele
sommaireindiquequelaFormeIest«pluséconomiqueàproduireetque,commeellesedissout
plusrapidement,ellepeutêtreformuléeplusavantageusementenunmédicament».Auparavant,
AbbottcommercialisaitlemédicamentenliaisonaveclamarquedecommerceBIAXIN,cedernier
8
Larevendication5dubrevet527estplussimplementformuléecommesuitparla
Courpourlesfinsdesonanalyse:L’utilisationdelaclarithromycine,dontaumoinsunepartieestde
formeI,dansletraitementdesinfectionsbactérienneschezun
mammifère-hôte.
25
Sandozallèguel’invaliditédelarevendication5souslesmotifsd’antérioritéet
d’évidence.
2.2Antériorité
Lespartiess’entendentàl’effetquelesconnaissancesantérieuresd’unepersonne
verséedansl’artquantàlaclarithromycine,sastructuremoléculaireetsonusage
dansletraitementdesinfectionsbactériennesétaienttrèsvastes.
LejugeHughesdébutesonexamendel’antérioritéparunerévisiondel’arrêt
Sanofietprocèdeàl’analyseendeuxétapestellesqu’enseignéesparlaCour
suprême:ladivulgationantérieureetlecaractèreréalisable.
LeJugeHughescitequasitextuellementl’analysedelaCoursuprêmequantàla
questiondeladivulgationantérieure
26,maisajouteuneclarificationauxfacteurs
énumérés
27quantàlaquestionducaractèreréalisable.Ilcitel’affaireActavisUK
Limitedv.JanssenPharmaceuticaN.V.
28,unedécisionbritanniquerenduele30
étantfabriquéàpartirdelaformecristallineidentifiéeentantqueFormeII.Danslesfaits,la
posologieducomprimédemarqueBIAXINétaitde1comprimé,2foisparjour.Quantaucomprimé
demarqueBIAXINXL,uneseuledose(de2comprimés)parjoursuffisait.L’avantagepourlepatient
étaitlaprisedumédicamentuneseulefoisparjourplutôtquedeux.L’importancedecetavantagene
semblepasavoirétéconvaincantpourcertains.Eneffet,dumoinssouslerégimepublic
d’assurance-médicamentsdugouvernementduQuébec,quirembourseuniquementleprixlemoins
élevépourunmédicamentdelamêmeclasse,lepatientsouhaitantbénéficierdel’avantagedu
BIAXINXLdevradébourserlui-mêmeladifférence(0.7681$ducompriméapo-clarithro
comparativementà2.5143$ducomprimépourleBIAXINXL).VoiràceteffetlaListedes
Médicamentsenvigueurau8juillet2009publiéeparlaRégiedel’assurance-maladieduQuébecà:
https://www.prod.ramq.gouv.qc.ca/DPI/PO/Commun/PDF/Liste_Med/Liste_Med/liste_med_mod1_20
09_07_08_fr.pdf,pages106à112.
25AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe55.26«Ladivulgationantérieuresignifiequelebrevetantérieur(publication,utilisationouautre
divulgation)doitdivulguercequi,unefoisréalisé,contreferaitnécessairementlebrevet(la
revendicationenlitige).Lapersonneverséedansl’artquiexamineladivulgationestcenséetenterde
comprendrecequesignifiaitlebrevetantérieur(oul’autredivulgation).Lesessaissuccessifssont
exclus;l’antérioritédoitêtresimplementlueàdesfinsdecompréhension.»,AffaireBIAXINXL,
supranote21,auparagraphe68(nossoulignés).
27Sanofi,supranote1auparagraphe37.28[2008]EWHC1422(Pat)(ci-après«Actavis»).
9
juin2008,soitaprèsladécisionSynthon29quiainfluencélaCourSuprêmedans
Sanofi.DansActavis,lejugeFloyddelaEnglishChanceryCourt,PatentsDivision,
arejetéunargumentàl’effetquel’artantérieurdevraitdivulguerquelquechosequi,
s’ilétaitexécuté,aboutirait«inévitablement»àcequiestrevendiquédanslebrevet
encauseetques’ilyavaitquelqueplacepourledoute,iln’yavaitpasantériorité.
LeJugeFloydaplutôtconfirméqu’ildevaitconsidérerlapreuveselonlefardeau
civilhabitueldelaprépondérancedesprobabilitésetnonpassuivantunstandard
quasicriminel.LeJugeHuguesprendégalementenconsidérationuneautre
décisiondelaCoursuprêmeduCanada.Dansl’affaireF.H.c.McDougal
30,laCour
suprêmerappellequedanslesprocédurescivilesauCanada,iln’yavaitqu’unseul
etuniquefardeaudepreuve:celuidelaprépondérancedesprobabilités.
Rappelonsd’ailleursquelaCoursuprême,auparagraphe47deladécisionSanofi,
avaitqualifiélanotiond’«infaillibilité»mentionnéeparlejugeShoreenpremière
instanced’«excessivementstricte».
31
LejugeHughesénumèreunelistedesexigencesjuridiquesàrencontrerdansle
contextedel’affairedevantlui:1.Pourqu’ilyaitantériorité,ildoityavoiràlafoisdivulgationet
caractèreréalisabledel’inventionrevendiquée.
2.Iln’estpasobligatoirequeladivulgationsoitune
[TRADUCTION]«descriptionexacte»del’inventionrevendiquée.
Ladivulgationdoitêtresuffisantepourque,lorsqu’elleestluepar
unepersonneverséedansl’artquiestdisposéeàcomprendrecequi
estdit,ilsoitpossibledelacomprendresansdevoirprocéderpar
essaissuccessifs.
3.Siladivulgationestsuffisante,cequiestdivulguédoit
permettreàunepersonneverséedansl’artdel’exécuter.Ilest
possibledeprocéderàunecertainequantitéd’essaissuccessifsdu
typedeceuxauxquelsons’attendraithabituellement.
4.Ladivulgation,lorsqu’elleestexécutée,peutl’êtresansqu’une
personnereconnaissenécessairementcequiestprésentoucequi
sepasse.
5.Sil’inventionrevendiquéeestaxéesuruneutilisationdifférente
decellequiaétédivulguéeantérieurementetréalisée,alorscette
utilisationrevendiquéen’estpasantériorisée.Cependant,si
l’utilisationrevendiquéeestlamêmequel’utilisationantérieurement
divulguéeetréalisée,ilyaalorsantériorité.
6.LaCouresttenuedeseprononcersurladivulgationetla
réalisationensefondantsurlanormedepreuvehabituelledela
prépondérancedesprobabilités,etnonsurunenormeplusstricte,
commeunenormequasicriminelle.
29Supra,note9.302008SCC53,(2008)297D.L.R.(4th)193.31Supra,note11.
10
7.Siunepersonneexécutantladivulgationantérieure
contrefaisaitlarevendication,alorscettedernièreestantériorisée.
32
Appliquantcetteanalyse,lejugeHughessoulèveunequestionquis’avérera
déterminantepourl’issuedelademande:Quelleestlasituationlorsque,lorsdel’exécutiondel’antériorité,une
substanceparticulièreétaitprésenteetagissaitcommeellea
toujoursagi,maisquecettesubstancen’apasétéreconnuecomme
telleoucommeagissantdecettemanièreparticulière?
33
Surlesujetdel’antérioritéparusage,lejugeHughesciteladécisiondelaChambre
desLordsdansMerrellDowPharmaceuticalsInc.c.H.N.Norton&Co.Ltd.
34,oùil
étaitquestiond’uneutilisationantérieureparlavoiedumétabolismehumain.Une
compositionpharmaceutiqueconnexe,unefoisingérée,étaitmodifiéeparl’action
dufoie.Elleétaitalorsmétaboliséepourdevenirlecomposéchimiquedivulgué
danslebrevetenquestion.Lecomposétransformén’avaitpasétéanalysé
auparavant,maislebrevetaétéinvalidéparcequ’ils’agissaitlàd’uneantériorité
suffisante.LordHoffmandelaChambredeslordsappuyaitsaconclusion
d’invaliditésurunedécisiondel’Officeeuropéendesbrevetsoùilaétédécidé
qu’unbrevetrevendiquantunprocédédefabricationdeconcentrésdesaveurs
végétalesouanimalesétaitinvalide.Cesconcentrésétaientobtenusparextraction
sousl’effetdesolvantsdegraissesetenprésenced’eau.Devieuxlivresde
recettesdécrivantlacuissonsouspressiondepouletsetderagoûtsconstituaient
lesantérioritésanalyséesparl’Officeeuropéendesbrevets.
Enl’espèce,Sandozsoutientquelebrevetaméricain4,990,602(602)constitueune
divulgationantérieure.Ledomainedel’inventionrevendiquéeaubrevet602
concerne«lesdérivésdel’érythromycineAainsiqu’uneméthodepermettantdeles
préparer».Lebrevet602révèleunexempledepréparationduclarithromycinesous
letitre«exempled’antériorité».Lesdonnéesgraphiquesdel’exemplecitéau
brevet602révèlentunpointdefusionidentiqueàcequiestidentifiécommeétantla
formeIdubrevet527.LejugeHughesconclut:Lenom«formeI»,commenousl’avonsvuplustôt,esttout
simplementarbitraire;l’importanticiestqueleproduitestidentifié
commecristallinetqu’ilaunpointdefusionquiestlemêmeque
pourleproduitappeléplustardformeI.C’estdoncdirequ’àl’instar
ducasdesmétabolitesoudeceluidupouletfrit,nousavonsaffaire
32AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe75.LejugeHughesreprendd’ailleurscette
mêmeliste,deconsentementaveclesparties,dansEliLillyCanadaInc.c.NovopharmLtd.,2009
FC301.Danscetteaffaire,lesallégationsd’invaliditédubrevet2,158,399revendiquantuneforme
cristallineduraloxifèneontétéaccueillies.Ill’avaitégalementappliquéedansBristol-MyersSquibb
CanadaCo.c.ApotexInc.(2009),74C.P.R.(4th)85,auparagraphe110.
33AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe71.34[1996]R.P.C.76(ci-après«MerrelDow»).
11
àunesubstancenonidentifiéedontl’utilisationestlamêmeque
cellequiestrevendiquéedanslarevendication5dubrevet527.
35
LejugeHughesenvientdoncàlaconclusionquelebrevet602est«habilitant»
36.
LaCoursouligned’ailleursqu’Abbottaelle-même,dansunedemandedebrevet
plusrécente,citél’antérioritédubrevet602enidentifiantlecomposérevendiqué
commeétantde«forme1».Quoiquel’appellation«forme1»soitarbitraire,la
CourvoitdanscetteidentificationparAbbottcommeunereconnaissancequ’ils’agit
delamêmeforme.
2.3Evidence
Laconclusiond’antérioritérendaitinutilel’examendel’évidence,maislejuge
Hughesseprêtetoutdemêmeàl’exerciceétantdonnélapossibilitéd’unappel.Ce
faisant,ilrejettelanécessitéd’examinerlalistedesquestionsdel’arrêt
Windsurfing
37,touslesélémentsessentielsdel’inventionétantclairementprésents
dansl’artantérieur,del’aveumêmedesdeuxparties.
Laseulevéritablequestionquidemeureestcelledesavoirs’ilallaitplusoumoins
desoidefairel’essaidelasolubilitédelaformecristallinedécouvertepour
déterminersonutilitéàdesfinsthérapeutiques.LaréponsedelaCourestnon
équivoque:Sil’onexaminelapreuveselonlaprépondérancedesprobabilités,il
vadesoiqu’unepersonneverséedansl’artvérifieraitlasolubilitéde
n’importequelcristalnouvellementidentifiépourdéterminers’ilétait
solubleàuntauxsuffisantpourrevêtiruneutilitéthérapeutique.
38
2.4.Contrefaçon
Surlafoid’extraitsdelafichemaîtressedemédicamentprésentéeparSandoz
auprèsduministre,celle-ciprétendqu’ellenecontreferaitpaslarevendication5du
brevet527advenantqu’elleobtiennel’autorisationdecommercialiserleproduit
souhaité.Lesexpertsdivergentd’opinionquantàlapossibilitéqueleslotsde
clarithromycinefabriquésparSandozpuissentcontenirdestracesdelaformeI
décriteàlarevendication5.Lapreuvepertinenteportesurdesdonnéesgraphiques
obtenuesparuneanalyseDRXPd’unéchantillonfabriquépourSandozet
notammentaudegrédelatempératuredeséchagedelaclarithromycine.
35AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe83.36«enabling»,enanglais;ils’agiticidedonnersuffisammentd’informationafindepermettreàla
personneverséedansledomained’enarriveràl’invention.
37Windsurfing,supranote15.38AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe99.
12
LaCour,considérantlapreuvedanssonensemble,n’estpasconvaincuequetous
leslotsdeclarithromycineseraientfabriquéssuivantunetempératuredeséchage
suffisammentinférieureàlatempératurecritique.Ildemeurepossiblequ’unebonne
partiedeceslotssoitsoumiseauxtempératuresdeséchageayantpermisd’obtenir
laformeIetquedonc,desquantitésdécelablesdeformeIseretrouventdans
certainslotsfabriquéspourSandoz.
39
2.5.Enappel
Lesdeuxpartiesontfaitappeldeladécision:Abbottcontestantlaconclusion
d’invalidité,Sandozcelledecontrefaçon.
40L’interprétationetl’applicationdela
décisionSanofiparlejugedepremièreinstancenesontpasremisesenquestion
enappel.
Abbottcontesteprincipalementl’interprétationdubrevet602parlejugeHughesqui
a,selonAbbott,commisuneerreurenconcluantquecedernierconstituaitune
antériorité.SelonAbbott,lebrevet602nedivulguaitpaslesavantagesparticuliers
delaclarithromycinedeformeIparrapportàcelledeformeII.
Danssoninterprétationdelarevendication5,lejugedepremièreinstancene
semblepasavoirconsidéréquelesavantagesparticuliersdelaformeI
constituaientunélémentessentieldelarevendication.L’interprétationdes
revendicationsétantunequestiondedroit,laCourd’appelfédéralerévisela
décisiondepremièreinstanceselonlanormedeladécisioncorrecteetnetrouve
aucuneerreurdansl’interprétationdujugeHughes.
Quoiqu’elleexprimesondésaccordaveclesconclusionsdefaitsdujugede
premièreinstancesurlaquestiondupointdefusiondelaformecristallineI
41,la
Courd’appelfédéraleestimequecetteerreurn’apasd’incidencesursaconclusion
àl’effetquel’allégationd’antérioritéétaitfondée.
L’appelestdoncrejetéetlesconclusionsdepremièreinstancequantàlavaliditédu
brevet527maintenues.Ladécisionn’ayantpasfaitl’objetd’unedemande
d’autorisationd’appelàlaCoursuprême,elleestmaintenantfinale.
39«Jesuisconvaincuquel’ons’estacquittédufardeau.Jeconclusqu’ilsurviendraune
recristallisationsuffisanteàunetempératureinférieureàlatempératureX,ainsiqu’àlatempérature
indiquéedanslesantérioritéscommesesituantentre20ºCet50ºC,ouprochedecettetempérature,
pourproduireaumoinsunpeudeformeIdécelable,ainsiquedansleproduitultime.C’estdoncdire
quel’allégationdeSandozselonlaquellesonproduitnecontreferapaslarevendication5dubrevet
527estinjustifiée».AffaireBIAXINXL,supranote21,auparagraphe115.
40(2009),73C.P.R.(4th)444.41Ibid.,auparagraphe25.
13
3.«ESSAIALLANTDESOI»PLUSSTRICTQUE«VALANTD’ÊTRETENTÉ»
DansApotexInc.c.PfizerCanadaInc.
42,laCourd’appelfédéralerappellequebien
quelaCoursuprêmedansSanofiaitacceptéderevoircertainscritèresrelatifsà
l’évidenceàlalumièredelajurisprudencebritannique,ellen’apaspourautant
acceptéd’embléelaportéepluslargequelaissesupposercettejurisprudence
britannique.
L’affaireVIAGRAremetenquestionlavalidité(pourdesfinsd’avisdeconformité)
dubrevet2,163,446(446)obtenuparPfizerpoursonenseignementdel’utilisation
dusildénafiletdesesselspourletraitementdeladysfonctionérectile(la«DE»).
Enpremièreinstance,lejugeMosleyamaintenulavaliditédubrevet446etinterdit
auministrededélivrerunavisdeconformitéàApotex.Enappel,Apotexalléguait
d’abordplusieursmotifsderévision,motifsqu’ellearéduits,deuxjoursavant
l’audition,àlaseulequestiondel’évidence,l’appelantenesouhaitantqueplaider
l’applicationdeladécisionSanofi.
3.1Lesfaits
Lebrevet446revendiquel’utilisationdusildénafiletdesessels
pharmaceutiquementacceptables,plusparticulièrementlecitratedesildénafil,pour
letraitementdelaDE.Lecitratedesildénafilestuninhibiteurdes
phosphodiesterasesdetype5(PDE5),responsablesdeladégradationduGMPc.
LeGMPcestessentielàlarelaxationdumusclelissequiprovoquel’érection.L’art
antérieurrévèlequelesildénafilétaitdéjàadministrépourtraiterdestroubles
cardiovasculaires.Certainschercheursavaientdéjàformulél’hypothèseque
l’inhibitiondesPDE(detoustypes)étaitpossiblementunélémentàconsidérerdans
l’étudedelaphysiologiedestissusérectiles.
3.2Décisiondepremièreinstance
LaCourfédéraleamaintenulavaliditédubrevet446etordonnéauministredene
pasdélivrerd’avisdeconformité.Surlaquestionprécisedel’évidence,lejuge
Mosleyaconcluqueriendanslapreuvedesconnaissancesetdel’artantérieur
n’auraitconduitlapersonneverséedansl’art
43«directementetfacilement»à
l’inventionrevendiquée.
44Plusparticulièrement,lejugeMosleyanotéqu’aucundes
4272C.P.R.(4th)141(ci-après«l’affaireVIAGRA»).43Définieauparagraphe60deladécisiondepremièreinstance(PfizerCanadaInc.c.Apotexinc.
(2007),61C.P.R.(4th)305)commeétantunscientifiquetravaillantdansledomainedelamiseau
pointdemédicamentsetquiconnaitlaphysiologiepénienneetlaréponseérectile.
44AffaireVIAGRA,supranote42,auparagraphe14.
14
chercheursayantformulédeshypothèsesquantauxrecherchespossiblessur
l’inhibitiondesPDEn’avaittrouvélasolutionrevendiquéeparPfizer.Toutauplus,
selonlaCourfédérale,ilexistaitdeshypothèsessurl’utilitépossibledesinhibiteurs
delaPDE5dansletraitementdelaDE.LejugeMosleyparvientàcetteconclusion
suivantuneanalysedelalistedesfacteursdel’évidenceénuméréeparlaCour
d’appelfédéraledansJanssen-Orthoc.NovopharmLtd.
45
3.3Décisionenappel
Enappel,ApotexsoutientqueladécisionSanofiaintroduitunchangement
fondamentalendroitcanadienaveclanotionde«valantd’êtretenté».S’appuyant
surlaprétentionquedepuisSanofi,ledroitcanadienarejointledroitbritanniquesur
laquestion,Apotexchercheàfairereconnaîtrecommeprécédentladécision
britanniqueLillyIcosLtdc.PfizerLtd.
46ayantconcluquelesrevendications
pertinentesdubrevetéquivalentdePfizerétaientinvalidespourcaused’évidence.
Apotexprétendégalementquelejugedepremièreinstanceacommisuneerreurde
droitennetenantpascomptedelademandebrevetEP-0463756A1(756)citéepar
elledanssonavisd’allégation.Lademande756identifielesildénafilcommel’un
descinqcomposésutilesdansletraitementdesproblèmescardiovasculaires.
LaCourd’appelfédéralen’interprètepasladécisionSanofidelamêmemanière
qu’Apotexl’auraitsouhaitédanssonargumentationetseréfèreauxmotifsdujuge
RothsteindansladécisionSanofi.QuoiquelejugeRothsteinaitannoncé,au
paragraphe55deladécisionSanofi,qu’ilyavaitlieuderevoirl’applicationtrop
strictedeBeloitalorsqueleRoyaume-UnietlesÉtats-Unisontadmisl’idéede
quelquechose«valantd’êtretenté»,l’expression«valantd’êtretenté»n’estplus
employéeparlasuitedanssonanalyse.Interprétantlaportéeducritèreétabliparla
jurisprudencebritannique,lejugeRothsteinpourlaCoursuprêmedansSanofi
utiliseensuitel’expression«essaiallantdesoi»,unfaitquisoulignelaCourd’appel
fédéraledansl’affaireVIAGRA.LaCourd’appelfédéraleenvientégalementàla
conclusionquel’expression«allantdesoi»signifie«trèsclair».
47
LaCourd’appelfédéralenotedoncdeladécisionSanofiunedifférenceentrele
critère«valantd’êtretenté»(ou«worthtotry»)et«essaiallantdesoi»(«obvious
totry»):
J’endéduisquelecritèrequ’adoptelaCoursuprêmeestune
applicationparticulière
ducritèreappelépluslargementlecritèrede
quelquechose«valantd’êtretenté».(…)Lecritèrereconnuestcelui
del’«essaiallantdesoi»,oùl’expression«allantdesoi»signifie
«trèsclair».Suivantcecritère,uneinventionn’estpasrendue
45(2007),59C.P.R.(4th)116.46[2001]F.S.R.16,confirméeenappelà[2002]EWCACiv1(ci-aprèsLillyIcos).47AffaireVIAGRA,supranote42,auparagraphe27.
15
évidenteparlefaitquel’étatdelatechniqueauraitéveilléla
personneverséedansl’artàlapossibilitéquequelquechosevalait
d’êtretenté.L’inventiondoitallerplusoumoinsdesoi.
48
S’agissantdedéterminersilejugedepremièreinstanceaappliquéleboncritère,la
Courd’appelfédéraleenestconvaincue.Ilestévident,selonlaCourd’appel
fédérale,quelejugedepremièreinstances’estattardé,danssonexamendela
preuve,àlaquestiondesavoirsil’inventionallaitplusoumoinsdesoi.D’ailleurs,le
jugedepremièreinstancesembleavoiridentifiélapossibilitéquel’inventionvaillela
peined’êtretentéelorsqu’ilaindiquéqu’ils’agissait,«aumieux»,cequ’ilpouvait
dégagerdel’artantérieur.LaCourd’appelfédéralenoteparlasuitequemêmele
jugedepremièreinstancecherchaitautrechosequedesimplespossibilités.
49
LaCourd’appelfédéraletraiteégalementdeladécisionbritanniqueLillyIcoset
conclutquecelle-ciétablituncritèrepluslargequeceluiacceptéparlaCour
suprêmedansSanofi.SuivantLillyIcos,pluslamotivationd’obtenirunrésultat
50est
élevée,moinsimportantdevientledegrédesuccèsattendu.LaCourd’appel
fédéralerépondtoutefoisàcetargument:Cependant,ledegrédemotivationnepeutconvertirunesolution
possibleensolutionévidente.Lamotivationestpertinentepour
décidersilapersonneverséedansl’artestjustifiéederechercher
dessolutions[TRADUCTION]«prévisibles»oudessolutionsqui
comportent[TRADUCTION]«deschancesraisonnablesde
succès.
51
3.4LedroitbritanniquedepuisLillyIcos
Lesdécisionsdepremièreinstanceetenappeldansl’affaireLillyIcoscitéespar
Apotexausoutiendesonargumentationontétérenduesen2001eten2002
respectivement.Or,ilsemblebienquemêmeledroitbritanniqueaitétémodifiésur
laquestionducritèrede«valantd’êtretenté».
48Ibid.,auxparagraphes28et29.49Ibid.,auxparagraphes35et36.D’autrescommentairesdujugeMosleyenpremièreinstance
laissentsupposerquemêmeavantSanofi,ilaprisenconsidérationlecritère«valantd’êtretenté»
etdécidéquecederniernes’appliquaitpas.Auparagraphe54deladécisiondepremière
instance(voirPfizerCanadaInc.c.ApotexInc.(2007),61C.P.R.(4th)305),ilrapportelesproposdu
jugeSharlowdelaCourd’appelfédérale,lui-mêmed’accordaveclejugeHughesdansJanssen-
Ortho,supranote44,d’éviterdeconsidérercommerèglesdedroitdes«lieuxcommunscomme
«valantlapeined’êtretenté»,«directementetfacilement»et«examensderoutine»».Au
paragraphe125,ilutilisel’expression«allaitdesoi»lorsqu’ilconclutquelapreuvenedémontrepas
quelasolutiondécritedanslebrevetallaitdesoi.
50Enl’espèce,plusieurschercheursrêvaientdedécouvrirleremèdepourcontrerlaDE.La
découvertedePfizerenasurprisplusieursetlacommercialisationduVIAGRA®aétécouronnée
d’unimportantsuccèscommercial.
51AffaireVIAGRA,supranote42,auparagraphe44.
16
LaCourd’appelfédéralesupportesonanalysedel’importancedelamotivationsur
desextraitstirésdeladécisionAngiotechPharmaceuticalInc.c.ConorMedsystems
Inc.
52,citéeégalementparlaCoursuprêmedansSanofi.DansAngiotech,la
ChambredesLordsaaccueillil’appeld’unedécisionayantconcluquel’invention
étaitévidenteaumotifquelapreuven’avaitpasdémontrédes«chances
raisonnablesdesuccès».Auparagraphe42deladécisionAngiotech,c’estbienau
critèrede«l’obvioustotry»quefaitappelLordHoffmanpouranalyserl’évidence.
53
CertainsdesescollèguesdelaChambredesLordssoulignentlechangement
jurisprudentielamorcéetajoutent:Duringthelastfortyyearsthevolumeofhigh-techresearchhas
increasedenormously,especiallyinthefieldsofpharmaceuticals
andbiotechnology.Theresourcescommittedtoresearchare
enormous,becausethepotentialrewardsinworld-widemarkets
aresogreat.Competitionisfierce.Inthisclimate“obviousto
try”hastendedtotakeonalifeofitsownasanimportantweapon
inthearmouryofthosechallengingthevalidityofapatent.
54
LordNeubergerofAbbotsburysoulignequantàluilechangementamorcé:
Althoughthedecisionrepresentsasignificant
developmentinUnited
Kingdompatentlaw,andwearediffering
fromtheviewsofhighly
experiencedJudgesinthatfield,IdonotthinkthereisanythingthatI
canusefullyaddtothereasonsgivenbyLordHoffmann,ortothe
additionalremarksofLordWalker,withbothofwhomIentirely
agree.
55(nossoulignés)
LedroitbritanniquedepuisAngiotechn’estpeut-êtreplusaussilargequantàla
notiondel’«essaiallantdesoi»qu’ilnel’étaitaumomentderendreladécisionLilly
Icos.L’avenirnousconfirmerapeut-êtrecettenouvelletendancedudroit
britannique.
3.5AutresattaquesdubrevetVIAGRA
®
D’autresonttentédefaireinvaliderlebrevet446etPfizers’estd’abordobjectéàce
quecebrevet,maintenuvalideparlaCourd’appelfédérale,soitdenouveau
attaqué.L’argumentprésentéparPfizeràl’effetqu’unnouvelavisd’allégationétait
abusifacependantétérejetéaumotifquel’avisd’allégationprésentaitdes
52[2008]UKHL49(ci-aprèsAngiotech).53«IntheCourtofAppeal,JacobLJdealtcomprehensivelywiththequestionofwhenaninvention
couldbeconsideredobviousonthegroundthatitwasobvioustotry
.Hecorrectlysummarisedthe
authorities(…)bysayingthatthenotionofsomethingbeingobvioustotrywasusefulonlyinacase
inwhichtherewasafairexpectationofsuccess.»,ibid.,auparagraphe42.
54Angiotech,supranote53,auparagraphe47,parLordWalkerOfGestingthorpe.55Ibid.,auparagraphe55.
17
différencesetapportaitunepreuvenouvellequin’avaitpasétéanalyséedans
l’affaireVIAGRA.LerésultatfinaldemeurelemêmepuisquedansladécisionPfizer
CanadaInc.c.NovopharmLtd.
56,lejugeKelenaccueilleégalementlademandede
PfizeretinterditauministrededélivreràNovopharmunavisdeconformité.
Dansl’affaireVIAGRAprise2,Novopharmaprétendusoumettreunepreuveplus
complètequelapersonneverséedansl’artseseraitraisonnablementattenduà
réussir(«fairexpectationofsuccess»)eut-elletentéderéaliserl’invention
revendiquéeaubrevet446.Malgrélapreuveadditionnelle,lejugeKelenn’estpas
plusconvaincuquesonconfrèrelejugeMosleyquel’inventionétaitévidente.Il
soulignel’enseignementreçudelapreuveàl’effetqu’ilexistaitdesmilliards
d’inhibiteurspossiblesetquecen’estqueparhasardquel’inventeuradécouvertle
sildénafil.
Cettedeuxièmedécisionayantmaintenulavaliditédubrevet446acependantété
portéeenappelparunavisdéposéle20juilletdernier.
57Ilsembleraitquelesortdu
brevet446nesoitpasencoredéfinitivementréglé,dumoinsauCanada.
4.CEQUESANOFINEDITPAS
Certainsonttenté,depuisSanofi,deplaiderquelaCoursuprêmeavaitannoncé
certaines«vérités»quelaCourfédéralen’apasnécessairementacceptées
d’emblée.
LadécisionLundbeckCanadaInc.c.Canada(Health)
58présentedesarguments
soulevésparlespartiescommeétantuneapplicationdeSanofietrejetésparla
Courfédérale.
4.1Lesfaits
Lebrevet1,339,542(452)détenuparLundbeckrevendiqueladécouvertedes
énantiomèresducitaloprametleurutilisationentantqu’anti-dépresseurs.Plus
particulièrement,lacontestationportesurlarevendicationdel’escitalopram,
l’énantiomèredextrogyre(«(+)enantiomer»)ducitaloprametsonutilisationentant
qu’anti-dépresseur.L’existenceducitaloprametsonutilitéentantqu’anti-
dépresseurétaientbienconnues.Lefaitqu’unracémate(tellecitalopram)
contiennedeuxtypesd’énantiomèresétantlerefletl’undel’autreestégalementun
562009FC638(ci-après«l’affaireVIAGRAprise2»).57A-292-09.58(2009),73C.P.R.(4th)69(ci-après«Lundbeck»).Ils’agitd’unedécisioncommuneconcernant
troisdifférentsavisd’allégationstransmisparGenpharmULC,ApotexInc.etCobaltPharmaceuticals
Inc.GenpharmULCafaitappeldeladécision,dossierA-135-09.Unedated’auditionn’apasencore
étéfixée.
18
faitconnuenchimieorganique.Cependant,touteslestentativesprécédentesde
séparerleracémate(citalopram)pourisolerlesénantiomèresavaientéchouées.
4.2Lebrevetdesélection
Unpremiermotifd’invaliditésoulevéparlescompagniespharmaceutiques
génériquesétaitl’absencedesélectionvalide.LejugeHarringtonestimecependant
quelebrevet452n’estpasunbrevetdesélection.Ilinterprètelesrevendicationsdu
brevet452pourdéterminerquelemieuxquecelui-cipromet,c’estque
l’énantiomèreesticalopramprocureunepuissance1.6foissupérieureàcelledeson
racémate,lecitalopram.Cettedécouverten’arienensoidesurprenant.Lejuge
Harringtonnenoteaucunesurpriseouaucunavantageparticulierdel’escitalopram
parrapportàsonénantiomère,quecesoitdupointdevuedelasolubilité,dela
stabilitéouautrement.
Silebrevet452avaitétéunbrevetdesélection,ilauraiteffectivementétédéclaré
invalide.Or,ilnel’estpas.Lesbrevetsaméricainsd’oùonprétendaitquela
sélectionétaittiréerevendiquaientuneformulationpouvantgénérerdenombreux
composés,ycomprislecitalopram.Aucundesbrevetsalléguésnementionnaitla
méthodedeséparationutiliséedanslebrevet425(méthodestéréosélective)oules
énantiomèresducitalopram.
Lestroiscompagniespharmaceutiquesgénériquessouhaitantobtenirdesavisde
conformitéonttentédeconvaincrelaCourfédéralequeladécisionSanofi
présupposaitquelarevendicationetladivulgationd’unracémateconsistait
automatiquementenunedivulgationdesesénantiomères.LaCourfédéralerejette
l’argument,netrouvantdansladécisionSanofiaucunejustificationàceténoncé:
ItwasurgeduponmethatasaresultofthePlavixdecision,the
disclosureandclaimofaracemateinapriorpatentisautomaticallya
disclosureandclaimoftheenantiomers.Thatcannotbeso.Itisnot
enoughtosaythateveryoneknewthereweretwoenantiomers
withincitalopram.Thatisnobetterthansayingthatany
undergraduatestudentinorganicchemistrycouldhavereadthe
formulaandrealizedthatcitalopramcontainsacarbonatombonded
withfourseparateconstituents.NowheredoIseesupportinPlavix
forthepropositionthattheclaimofaracemateisipsofactoaclaim
foritstwoenantiomers.
59
L’utilitédel’énantiomèrerevendiquéaubrevet452nepouvaitêtredéterminéesans
quecelui-cinesoitd’abordisolé.L’inventionrevendiquéeaubrevet452n’estpas
unesélectionetlaCourdétermineraplustarddanssonraisonnementquele
59Ibid.,auparagraphe47.
19
véritablecaractèreinventifdubrevet452étaitjustementlaséparationde
l’énantiomèredesonracémate.
60
D’ailleurs,laconclusionselonlaquellenulnepouvaitprévoirlesqualitésspéciques
dechaqueénantiomèresansavoird’abordréussiàséparerceux-cideleur
racématefaitégalementéchecauxargumentsprésentéssousl’aspectde
l’antériorité.
4.3ÉvidenceetJanssen-Ortho
Danssonanalyseducritèredel’évidence,lejugeHarringtonreproduitl’analyseen
quatreétapesénoncéedansSanofi.Citantletesttelqu’énoncéparlaCour
suprême,lejugeHarringtonsouligneunautreaspectqueSanofin’apas
expressémentexclu:lapossibilitéd’ajouterégalementauxcritères«non
exhaustifs»énumérésparlaCoursuprêmelesfacteurstirésdeladécisiondela
Courd’appelfédérale(confirmantladécisiondepremièreinstancesurcetaspect)
dansJanssen-Ortho
61.Lamotivationestl’undesfacteursénumérésdansJanssen-
OrthodonttraitelejugeHarrington.Ilconclutquelapreuvedecettemotivationn’est
pasdéterminantedel’évidenceenl’espèce.Certainspassagesdesadécisionsont
peuflatteursquantàlapreuvequiluiaétéprésentée:
Thisisoneofseveralissueswheretheparties,allofthem,bolted
downmorerabbitholesthanAlicedidinWonderland.(…)One
wouldhavethought,ifanything,thatLundbeckwouldhaveboasted
thattheentireindustrywastryingtoresolvecitalopramandsinceit
wasthefirsttosucceedtheprizeofthepatentshouldgotoit;and
thattherespondentswouldhavearguedthat,hadtherebeenany
interestinresolvingcitalopram,itwouldhavebeendoneroutinelyby
anyoneofseveralmethods.
62
Lundbeckaétéenmesured’isolerl’énantiomèreescitalopramnonpasenutilisant
sonracématelecitalopram,maisdefaçondétournéeenutilisantl’undeses
précurseurs,undiol.
63LejugeHarringtonfaitparlasuiteunelonguedescriptionde
touteslesétapestraverséesparLundbeckpourfinalementisolerlesénantiomères
ducitalopram,étapesquinesauraientêtreconsidéréescommeétantunerecherche
«rapide,facile,directeetrelativementpeucoûteuse».Mêmes’ilavaitétéévident
60Ibid.,auparagraphe60:«Thepriorartdidnotallowtheskilledaddresseeto“havecomedirectly
andwithoutdifficultytothesolutionthoughtbythepatent”,i.e.theresolutionoftheracematein
sufficientquantitytopermitthetestingdisclosedinthepatent.Inmyview,resolutionwasthe
inventivestep.»(nossoulignés).61Supra,note46.CitéeparlejugeHarringtonauparagraphe57deLundbeck,supranote59.62Lundbeck,supranote59,auparagraphe77.63Undiolestunemoléculecontenantdeuxgroupeshydroxylesdistincts.Cediolaétéséparéenses
deuxénantiomères,lesquelsontétésoumisàuneréactionchimiqueconnuesousleterme
«cyclalisation»pourformerunénantiomèredecitalopram.
20
detenterdeséparerlecitalopramouundioldecedernier,iln’étaitpasévidentque
l’essaiallaitêtrefructueux.
64
Analysantlapreuvedesexpertstémoignantsurl’étatdelatechniqueàladate
pertinente,lejugeHarringtonnote,nonsansunbrind’humour,ladifficultépources
derniersdesereplaceràcetteépoquedeladatepertinente:
Theseexpertshavenotsuccessfullyshedtheir20yearsofafter-
acquiredknowledgeandreturnedtothedaysoftheirrelativeyouths.
Althoughthepoemdescribesajudge,judgesandchemistshave
sufficientcommonbondstobringintoplaywhatWhittiersaidin
MaudMuller:
Godpitythemboth!andpityusall,
Whovainlythedreamsofyouthrecall;
Forallsadwordsoftongueorpen,
Thesaddestarethere:“Itmighthavebeen!”
Itmighthavebeenthattheexpertscouldhaveresolvedcitalopram.I
thinknot,unlesstherewereinventive.
65
D’autresmotifsd’invalidité,telsl’antérioritéparusageetl’utilitéontétéégalement
rejetés.NotonstoutefoisqueGenpharmaportéladécisionenappel,aucunedate
d’auditionn’ayantencoreétéprévue.
66
LaréconciliationdeSanofietdeJanssen-Orthoaétéreconnuepard’autresdansle
cadredesdéveloppementsjurisprudentielsen2009.D’ailleurs,laCourd’appel
fédéralefaitlemêmeconstatdansLaboratoiresServierc.ApotexInc.
67,etsoutient
elleaussiqu’iln’yapasdecontradictionentreJanssen-OrthoetSanofi.Dansson
projetd’énoncédepratiquerelatifàl’évidence,l’Officedelapropriétéintellectuelle
duCanada(OPIC)énoncespécifiquement:LeBureauestd’avisquelesdirectivesdonnéesparlaCourd’appel
fédéraledansl’arrêteNovopharmLimitedc.Janssen-OrthoInc.
[2007CAF217]demeurentpertinentescomptetenudesdirectives
delaCoursuprêmedansl’arrêtSanofi-Synthelabo.
68
64LejugeHarringtonrejetteluiaussi,toutcommelaCourd’appelfédéraledansl’affaireVIAGRA,la
notionquequelquechosevalantlapeined’êtretentépuisseêtreévident:«Accordingtothistest,an
inventionisnotmadeobviousbecausethepriorartwouldhavealertedthepersonskilledintheartto
thepossibilitythatsomethingmightbeworthtrying
»(nossoulignés),Lundbeck,supranote59,au
paragraphe103.
65Lundbeck,supranote59,auxparagraphes107et108.66A-135-09.67(2009),75C.P.R.(4th)443,auparagraphe67.68Projetpubliéle14mai2009surlesiteInternetdel’OPICà:
http://www.ic.gc.ca/eic/site/cipointernet-internetopic.nsf/vwapj/EnonceEvidence-NoticeObviousness-
fra.pdf/$file/EnonceEvidence-NoticeObviousness-fra.pdf,enconsultationjusqu’au19juin2009(ci-
après«projetd’énoncé»).
21
Nousconcluronsd’ailleursnotreanalysedusuivideladécisionSanofiparune
révisionsommairedeceprojetd’énoncé.
5.NOUVELÉNONCÉDEPRATIQUERELATIFÀL’ÉVIDENCEPROPOSÉ
Le14maidernier,l’OPICpubliaitunprojetd’énoncédepratiquerelatifàl’évidence
rédigéenfonctiondel’analysedelaCoursuprêmedansSanofi.
69Aumomentde
rédigerleprésentarticle,quoiquelapériodedeconsultationsoitterminéedepuisle
19juin2009,l’avisfinaln’apasencoreétépubliéparl’OPIC.
5.1Descriptiondel’analyseétablieparSanofi
Leprojetd’énoncécited’abordladémarcheàquatrevoletsadoptéeparlaCour
suprêmeetcitéeprécédemment.
70Auparagraphesuivant,leprojetd’énoncé
indiquequedans«certainescirconstances»,l’examendecequipourraitconstituer
un«essaiallantdesoi»pourraitdevenirnécessaireàlaquatrièmeétapedela
démarcheétablieparlaCoursuprême.Leprojetd’énoncéénumèreensuiteles
facteursapplicables
71pourdéterminersil’objetdelarevendicationallaitdesoi,
maiscefaisant,ometlequatrièmefacteur(nonnuméroté)mentionnéau
paragraphe70deladécisionSanofi,soit(4)lesmesuresconcrètesayantmenéà
l’invention.
Leprojetd’énoncéneprécisepasnonplusquellessontles«certaines
circonstances»suivantlesquellesl’analysedel’«essaiallantdesoi»deviendra
nécessaire.LaCoursuprême,immédiatementaprèsavoirannoncélapossibilité
quelaquestiondel’«essaiallantdesoi»puisses’appliquer,poselaquestion:
«Dansquelscaslanotiond’«essaiallantdesoi»est-ellepertinente?».
72Cette
étape,soitcellededéterminerd’abordsilanotiond’«essaiallantdesoi»nécessite
application,sembletotalementabsenteduprojetd’énoncé.
Sousl’onglet«Incidencesurl’examen»àladeuxièmepageduprojetd’énoncé,la
questiondel’«essaiallantdesoi»semblecentraleoumêmelepointdedépartde
l’analysedel’examinateur.Lepremierparagraphedecetongletannoncedéjàque
lesexaminateursdevrontsedemandersil’«essaiallantdesoi»estunélémentà
69Ibid.70Sanofi,supranote1auparagrapheauparagraphe67etdiscussionsupranote16.71Sanofi,supranote1etdiscussion,supranote16.72Sanofi,supranote1,sous-titreprécédentleparagraphe68.D’ailleurs,cetteétapeestimportante
etlanotiond’«essaiallantdesoi»nes’appliquepasnécessairementtoujours.DansBridgeview
ManufacturingInc.c.931409AlbertaLtd.(CentralAlbertaHay),2009CF50,auparagraphe49,le
jugeCampbellnotequelanotiondel’«essaiallantdesoi»n’intervientpasenl’espècepuisquel’idée
originaledubrevetrevendiquédanscetteaffaireneconcernepasunesituationoùlesavancéesont
étéobtenuesparexpérimentation.
22
considérer.Cen’estqu’audeuxièmeparagraphedecetongletqu’ilestquestionde
l’analyseàquatrevolets.Pourtant,l’analyseàquatrevolets,selonl’ordreétablipar
laCoursuprêmedansSanofi,précède
l’analysedel’«essaiallantdesoi».
5.2«Valantlapeined’êtretenté»ou«essaiallantdesoi»?
Danssonapplicationdel’«essaiallantdesoi»,leprojetd’énoncéutilisecertaines
expressionsquisemblentélaboreruncritèreplusprochedecequi«vautlapeine
d’êtretenté»telquerejetéparlaCourd’appelfédéraledansl’affaireVIAGRAque
ducritèredel’«essaiallantdesoi»établiparSanofi.Àlacinquièmepage,leprojet
d’énoncéindique:Ildoitplutôtexisterunemotivationprécisedetrouverunesolutionàun
problèmeprécis,parmiunnombrelimitédesolutionspossiblesdontl’une
devraraisonnablementêtrefructueuse.(nossoulignés)
LaCourd’appelfédéraleainsisté,dansl’affaireVIAGRA,surlefaitquel’essaine
devaitpasseulementavoirdeschancesraisonnablesdesuccès.Ilétaitnécessaire
qu’ilsoittrèsclair
quel’essaiallaitêtreconcluant.Deplus,cen’estpastantune
solutionparmiunnombrelimitédesolutionspossiblesquidoitallerdesoi,maisla
solutionrevendiquéeparlebrevet.D’ailleurs,quantaucritèredelamotivation,le
projetd’énoncésembleégalementdifférerdeladécisionSanofietdel’affaire
VIAGRA:Lorsqu’ilestraisonnabledeconclurequelapersonneverséedans
l’artauraiteuunmotifdesolutionnerunproblèmereconnu,la
conditionénoncéeaupoint(A)del’arrêtSanofi-Synthelabo,soitles
élémentsàconsidérerrelativementàl’«essaiallantdesoi»,est
remplie.
73
LaCourd’appelfédéraleaplutôtrappelédansl’affaireVIAGRAquelamotivation,
peuimportesonimportance,n’estpasconcluante:ilesttoujoursprimordialde
démontrerquecequiesttentédevraitfonctionner.
74
Notonsfinalementqueleprojetd’énoncépassetotalementsoussilencelefaitque
ladécisionSanofiaétérendueenapplicationd’uneancienneversiondelaLoisur
lesbrevets
75(envigueurjusqu’au1eroctobre1989),unfaitquesouligned’ailleursla
Coursuprêmeaudébutdesonanalyse.Leprojetd’énoncénesoulignepascette
différencenilafaçondontl’examinateurdevraadaptersonanalyseenfonctiondes
changementslégislatifsintervenusdepuisle1
eroctobre1989.
73Àlapage4duprojetd’énoncé.74Voirlacitationdelanote52,supra.75L.R.C.1985,ch.P-4.
23
Leprojetd’énoncén’estpasencorepubliédanssaversionfinaleetilestpossible
qu’ilsoitmodifié,dumoinslesouhaitons-nous.
CONCLUSION
QuelquesmoisaprèsladécisiondelaCoursuprême,Sanofiaétéappliquée,mais
aussinuancée.Certainesdécisionsd’importancesontencoreàveniretilsera
intéressantdeconnaîtrecommentlestribunauxserontencoreinfluencéspar
Sanofi.
76LadécisionSanofin’apasnécessairementréponduàtouteslesquestions
etlajurisprudenceàvenirlaisseencoreplaceàinterprétationdanscertains
domaines.
77
76NotonsentreautresqueladécisiondelaCourd’appelfédéralesurl’appeldeJohnson&Johnson
c.BostonScientificLtd.(2008),71C.P.R.(4th)123(ayantappliquéàlafoisBeloitetJanssen-Ortho)
estattendue,unedated’auditionn’ayantpasencoreétéfixée.Voirdossierd’appelA-264-08.
77Noussoulignonsqu’auparagraphe26deladécisionSanofi,supra,note1,laCoursuprême
spécifieque«[l]aquestiondesavoirsi,auCanada,lecaractèreréalisabledel’inventionetle
caractèresuffisantdumémoiredescriptifseconfondentl’unetl’autredevraêtretranchéeuneautre
fois.»D’ailleurs,dansl’affaireplusrécentePurduePharmac.PharmascienceInc.,2009FC726,le
jugeHarringtonsoulignecettequestionlaisséeensuspensparlaCoursuprême.Ilnotealors
brièvement,auparagraphe80desadécision,quelesdeuxcritèressontidentiquesenAngleterre,
sanspoursuivrel’analysepourdéterminersic’estégalementlecasauCanada.
24
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howet
concurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,
distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeet
arbitrage;vérificationdiligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE
YOURBUSINESSISTHEWORLDOFIDEAS;OURBUSINESSBRINGSYOURIDEASTOTHEWORLD