Affaire Laguiole: « Il faut rendre à Laguiole ce qui appartient à Laguiole »
1
AFFAIRELAGUIOLE:«ILFAUTRENDREÀLAGUIOLECEQUIAPPARTIENTÀ
LAGUIOLE»
DELPHINEBREYSSE*
ROBIC,S.E.N.C.R.L.
A
VOCATS,AGENTSDEBREVETSETDEMARQUESDECOMMERCE
1.Unbrefrappeldesconditionsdeprotectiond’unemarquedecommerceen
Europe
1.1Lamarquedoitêtredisponible
1.2Lamarquedoitêtredistinctive
1.3Quiddesnomsgéographiques?
2.RetoursurlasagaLaguiole2.1Uneaffaireeuropéennetranchée:laCJUEannulelamarquedel’Union
LAGUIOLEpourlescouvertsetlescouteaux
2.2Uneaffairefrançaiseencours:laCourdeCassations’estrécemment
prononcéeenfaveurdeLaguiole
3.Ladifficileprotectiondunometdusavoir-fairedescollectivités
3.1UnexemplerécentdudépôtdelamarqueCALISSOND’AIXenChine
3.2Unesolution?Lesindicationsgéographiques
1.Unbrefrappeldesconditionsdeprotectiond’unemarquedecommerceen
Europe
EnEurope,ainsiquedansdenombreuxpays,laprotectiond’unemarqueestsoumise
aurespectdedifférentesconditionsdevalidité.
1.1Lamarquedoitêtredisponible
Toutd’abord,celavasansdire,lesignedontlaprotectionestrecherchéedoitêtre
disponible
1.Autrementdit,lesignenedoitpasavoirfaitl’objetd’uneappropriationpar
©CIPS,2017.*DiplôméeduCEIPI,Strasbourg(France),etétudiantestagiairechezROBIC,S.E.N.C.R.L.,uncabinet
multidisciplinaired’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce.[Notedelarédaction:
cetarticleaétésoumisàuneévaluationàdoubleanonymatetpubliéà(2017_29:3Cahiersde
propriétéintellectuelle]Publication276.106.
1Articles4§1aet§4b,delaDirective2008/95/CE,Motifssupplémentairesderefusoudenullité
concernantlesconflitsavecdesdroitsantérieurs.
2
untiersquecesoitcommemarque2,maisaussicommedénominationsociale3pour
desproduitsetservicessimilaires.
1.2Lamarquedoitêtredistinctive
Parmilesconditionsdevaliditéd’unmarquefigureégalementladésormaisclassique,
maisnonmoinsimportante,conditiondedistinctivité.Ilesteneffetaujourd’huiétabli
qu’unsigne,pourêtreprotégé,doitêtredistinctif,c’est-à-direqu’ildoitêtreenmesure
«degarantirauconsommateurl’origineduproduitouservicequ’ildésigne»
4.Lesigne
nedoit,parconséquent,êtreninécessaire,nigénérique,niusueloudescriptif
5.
Auniveaueuropéen,c’estl’article3§1delaDirective2008/95/CEquis’appliqueen
lamatière.Cetarticledisposeque:1.Sontrefusésàl’enregistrementoususceptiblesd’êtredéclarésnuls
s’ilssontenregistrés:
a)lessignesquinepeuventconstituerunemarque;
b)lesmarquesquisontdépourvuesdecaractèredistinctif;
c)lesmarquesquisontcomposéesexclusivementdesignesou
d’indicationspouvantservir,danslecommerce,pourdésigner
l’espèce,laqualité,laquantité,ladestination,lavaleur,laprovenance
géographiqueoul’époquedelaproductionduproduitoudela
prestationduservice,oud’autrescaractéristiquesdeceux-ci;
d)lesmarquesquisontcomposéesexclusivementdesignesou
d’indicationsdevenususuelsdanslelangagecourantoudansles
habitudesloyalesetconstantesducommerce;
e)lessignesconstituésexclusivement:
–parlaformeimposéeparlanaturemêmeduproduit,
–parlaformeduproduitnécessaireàl’obtentiond’unrésultat
technique,
–parlaformequidonneunevaleursubstantielleauproduit.
[Lesitaliquessontnôtres.]
1.3Quiddesnomsgéographiques?
Si,enthéorie,leschosessemblentévidentes,soitqu’unemarqueestdistinctiveau
regarddesproduitsetservicesqu’elledésignesiellerépondàl’ensembledes
2AlainetOlivierThrierr,JurisclasseurMarques-Dessinsetmodèles,Fasc.7200,Acquisitiondudroitsur
lamarque,du15septembre2013,misàjourle4décembre2015.
3VoirarticleL711-4duCodedelapropriétéintellectuellefrançaisetlesarticles4§1aet§4b,dela
Directive2008/95/CE.
4GeorgesBonetetAdrienBouvel,«Distinctivitédusigne»,dansJurisclasseurMarques-Dessinset
modèles(Paris,LexisNexis,2013)fascicule7112,miseàjour2017-05-20[Bonet-Bouvel].
5PaulMathély,Ledroitfrançaisdessignesdistinctifs(Paris,Librairiegénéralededroitetde
jurisprudence,1984)p91.
3
conditionsprécitées,leschosessontautrementplusdélicatesdanslapratique.La
questiondesnomsgéographiques,parexemple,soulèverégulièrementdesdifficultés.
Eneffet,unemarquecomposéed’unnomgéographiquepeutêtrerefuséeà
l’enregistrementsicelle-cifaitréférenceaulieudeproductiond’unproduitoud’un
service
6,maisenmêmetempslenomd’unelocalitépeutaussiconstituerunemarque
valablesielles’avèreêtredistinctiveetsiellen’indiquepaslaprovenance
géographiquedesproduitsetservicesqu’elledésigne
7.
Autrementdit,rienn’empêcheledépôtd’unemarqueSÉVILLEpourdésignerdes
lampesfabriquéesenRoumanie,danslamesureoùlavilledeSévillen’estpasconnue
danscedomaineparticulieretdanslamesureoùcenomgéographiquen’indiquepas
nonpluslaprovenancegéographiquedesditeslampes.Enrevanche,silenomd’une
localitégéographiquedésignelelieudeproductiondecertainsproduitsetsilepublic
faitunlienentrecettelocalitéetleproduit,alorslenomgéographiquenepourrafaire
l’objetd’uneappropriationprivée.Cenomgéographiquedevraresteràladisposition
detousceuxayantunintérêtàl’utiliser.
Toutefois,forceestdeconstaterquelafrontièreentrenomsgéographiques
susceptiblesdeconstituerunemarquecarjugésdistinctifsetceuxnepouvantfaire
l’objetd’aucuneappropriationestmince.
Ladifficultéestd’autantplusimportanteenFrance,oùiln’estpasraredevoirdes
produitsdésignéspardesnomsdelocalités;espadrillesduPaysBasque,dentelles
deCalais,calissonsd’Aix,parfumsdeGrasse,porcelainesdeLimoges,savonsde
Marseille,couteauxLaguiole…Quandautoriserl’appropriationd’unnom
géographique,quandlerefuser,etsurquelsfondements?:Absencededistinctivité
oudedisponibilité?Unefoisenregistrécommemarque,est-ilpossiblepourune
communautéderécupérerparquelquemoyenquecesoit«son»nomgéographique
?
ToutescesinterrogationsontconduitàlafameusesagajudiciaireLAGUIOLE,pour
laquellelaCourdejusticedel’Unioneuropéenneeuttrèsrécemmentàseprononcer.
2.RetoursurlasagaLaguiole
2.1Uneaffaireeuropéennetranchée:laCJUEannulelamarquedel’Union
LAGUIOLEpourlescouvertsetlescouteaux
6Article3§1delaDirective2008/95/CE.
SolutionégalementadoptéeparlaCJCEdansl’arrêtWindsurfingChiemseeProduktions–und
VertriebsGmbH(WSC)cBoots–undSegelzubehörWalterHuberdu4mai1999,affC-108/97etC-
109/97),citéparBonet-Bouvel,supranote4.
7GeorgesBonet,«Lamarqueconstituéeparunnomgéographiqueendroitfrançais»,LaSemaine
Juridique–EntrepriseetAffaires[13décembre1990]50,15931.
Ainsiquel’affaireCAParis,pôle5,1
rech,16octobre2013,n°11/04219.
4
ToutlemondeconnaîtlescouteauxLAGUIOLE.Derenomméemondiale,ces
couteaux,reconnaissablesnotammentparlapetiteabeillequiorneleurmanche,sont
uneillustrationdu«savoir-faireàlafrançaise»etconstituentlafiertédedeuxpetits
villages;LaguioleetThiers,respectivementvillaged’origineetlieudefabricationde
cecélèbreobjettranchant.
Lapetitehistoiredel’artistecoutelierqui,auXIXesiècle,seseraitinspiréducouteau
utiliséparlespaysanslocauxpourenfairele«Laguiole»quel’onconnaîtaujourd’hui,
auraitpuenresterlà.Unehistoiredesavoir-fairelocal,uneanecdote.
Oui,mais.Celaétaitsanscompterleflairetlesensdesaffairesd’unhomme,Gilbert
Szajner(«Szajner»),quifitenregistreràtitredemarquedecommercelenomde
cettepetitecommuneen1993.Sentantlebonfilon,ilfitparlasuitecommercialiser
touteunesériedeproduitssouslamarqueLAGUIOLE,allantdescouteauxetcouverts
aulingedemaison.LamarqueLAGUIOLEn’avaitplusgrand-choseàvoiravecle
villageetlecouteaudeLaguioletantladiversitédesproduitsvendusétaientgrande
et,surtout,tantleslieuxdeproductionpouvaientêtreéloignésdecevillage
Aveyronnais.Eneffet,enéchanged’unecontrepartiefinancièreSzajneraccordaità
dessociétésfrançaises,maisaussietsurtoutétrangères,ledroitdecommercialiser
desproduitssoussamarque.
Afinderenforceretd’étendreunpeupluslaprotectiondesamarque,Szjanerdéposa
en2001unedemanded’enregistrementdelamarqueLAGUIOLEauniveaueuropéen
pourdesproduitsetservicesrelevantdesclasses8,14,16,18,20,21,28,34et38
8.
Cettemarqueluiseraaccordéeen2005parl’Officedel’Unioneuropéennepourla
propriétéintellectuelle(désormaisEUIPO).C’estalorsquelasociétéfrançaiseForge
deLaguiole,établiedanslevillagedeLaguioleetnotammentspécialiséedansla
fabricationetlavented’articlesdecoutelleriedepuis1987,aprésentéunedemande
ennullitédecettemarqueeuropéenne,arguantl’existenced’unrisquedeconfusion
entresonnometcettedemandedemarqueeuropéenne.
Eneffet,selonledroitdel’Unioneuropéenne«letitulaired’unsigneutilisédanslavie
desaffaires»pourras’opposeràl’enregistrementd’unedemandedemarque
postérieuresi,auregarddudroitnationalapplicable,«desdroitsàcesigneontété
acquisavantladatededépôtdelademandedemarque»
9.Or,conformémentaudroit
français,unedénominationsocialepeutbeletbienconstituerundroitantérieurfaisant
obstacleàl’enregistrementd’unsignecommemarques’ilexisteunrisquede
confusionpourleconsommateur
10.
Cen’estdoncpasunproblèmededistinctivitéoudedéceptivitédelamarquequiétait
soulevéici,commecelapeutêtrelecasdansl’affaireLaguioleencoursdevantles
juridictionsfrançaises
11,maisbienunproblèmededisponibilitédusigne.
8CJUE,5avril2017,C-598/14P,affaireLaguiole,§9.9Articles8§4et53§1duRèglement(CE)207/2009duConseildu26février2009surlamarque
communautaire.
10ArticleL711-4b)duCodedelapropriétéintellectuellefrançais.11CAParis,pôle5,ch2,4avril2014etCassCom,4octobre2016,n°14-22.245.
5
Sidansunpremiertempsl’EUIPOarejetécettedemandeennullité,elledéclaraen
2011lamarqueeuropéenneLAGUIOLEpartiellementnulle,suiteaurecoursformé
parlasociétéForgedeLaguiole
12.LamarqueeuropéenneLAGUIOLEdemeurait
toutefoisvalidepourlesservicesrelevantdelaclasse38,àsavoir«les
télécommunications»
13.
Szajneraévidemmentcontestécettedernièredécisiondel’EUIPOquiluiétaitpeu
favorable.Lajusticeeuropéenne
14accueillitpartiellementsonrecours.LeTribunalde
l’Unioneuropéenneaconsidéréquel’EUIPOavaitcommisunefauteenretenantun
risquedeconfusionentrelesactivitésdelasociétéForgedeLaguioleetcertainsdes
produitsrevendiquésparlamarqueLAGUIOLE.Ilapparaissaiteneffetquelasociété
ForgedeLaguiolen’exerçaitpaseffectivementcertainesactivitésprévuesparson
objetsocial.C’estpourquoileTribunalinvalidalamarqueeuropéenneLaguiole
seulementpourlesproduitsrelevantdesclasses8(dontlacoutellerieetlescouverts),
16,21et34.Autrementdit,lamarqueeuropéenneLaguioleaétéannuléeuniquement
pourlesproduitsportantconfusionaveclesactivitésréellementexercéesparla
sociétéForgedeLaguiole.
C’estdanscesconditionsqu’estintervenuelaCourdejusticedel’Unioneuropéenne
dansleprésentarrêtdu5avril2017
15entérinantladécisionduTribunaldel’Union
européennede2014
16.
Lepointessentielétaiticidedéfinirlaportéedelaprotectionofferteparune
dénominationsocialeàl’encontred’unemarque,postérieure.LaCourconfirmeainsi
lasolutionduTribunaldel’Unioneuropéenneencequ’elleretientetappliqueàjuste
titrelajurisprudencefrançaiseenlamatière,àsavoirque«Laprotectiondela
dénominationsociale[…]s’étendexclusivementauxactivitéseffectivementexercées
souscenomàladatedelademanded’enregistrementdelamarquecontestée»
17.
AuvudesactivitésréellementexercéesparlasociétéForgedeLaguioleaumoment
delademandedemarqueeuropéenneLAGUIOLE,cettedernièredoitêtreinvalidée
pourlesproduits«outilsetinstrumentsàmainentraînésmanuellement;cuillers;
scies,rasoirs,lamesderasoirs;nécessairesderasage;limesetpincesàongles,
coupe-ongles;troussesdemanucure»enclasse8,«coupe-papier»enclasse16,
«tire-bouchons;ouvrebouteilles;blaireauxàbarbes,nécessairesdetoilettes»en
classe21etles«coupe-cigares;cure-pipes»enclasse34
18.
12OHMI,1erechambrederecours,1juin2011,R187/2011-1.13Supra,note8.14Tribunaldel’Unioneuropéenne,21octobre2014,T-453/11.15Communiquédepressen°38/17delaCourdejusticel’Unioneuropéenne,du5avril2017,concernant
l’affaireC-598/14P.
16Supra,note8.17CJUE,5avril2017,C-598/14P,affaireLaguiole,§14.18Supra,note8.
6
Siladistinctivitéd’unnomgéographiqueneposepasforcémentdedifficultéau
momentdel’enregistrementdelamarque,commecelaestlecasenl’espèce,encore
faut-ils’assurerqu’iln’existepasdedroitantérieursurcelui-ci.LaCourdejusticede
l’Unioneuropéennea,parcetarrêt,affirmélapossibilitédefaireinvaliderunemarque
del’Unioncontenantunnomgéographiquesurlabased’unedénominationsociale
antérieure.LamarqueLAGUIOLEayantétéannuléedansledomainedescouvertset
delacoutellerie,lasociétéForgedeLaguioleainsiquelesautresartisansdelarégion
ontdésormaislapossibilitéd’apposerlenomLaguiolesurcesproduitsseulementsans
risquerd’êtrepoursuivisencontrefaçon.
Alorsquel’affaireLaguioleesttoujourspendanteenFrance,cettesolutioneuropéenne
marqueuneavancéeetunsoulagementconsidérablepourlacommuneetlesartisans
deLaguiole.RappelonseneffetquelevillagedeLaguioleetsesreprésentants
reviennentdeloindansleursaventuresjudiciaires.
2.2Uneaffairefrançaiseencours:LaCourdeCassations’estrécemment
prononcéeenfaveurdeLaguiole
Eneffet,enparallèledel’affaireeuropéenne,lacommunedeLaguioleavaitelleaussi
tentédes’opposeràl’appropriationdesonnomparSzajnerdevantlesjuridictions
françaises
19aumotifquecelaconstituaitunepratiquecommercialetrompeuseausens
del’articleL121-1duCodedelaconsommation
20ainsiqu’uneatteinteàsonnom,à
sonimageetàsarenommée.
L’ensembledecesdemandesavaientétérejetéesparlaCourd’AppeldeParis
21qui
considéraitnotammentquelacommunedeLaguiolen’avaitpasréussiàapporterla
preuved’uneconfusion(etnond’unrisquedeconfusion)pourleconsommateurquant
àl’originedesproduitsmarquésLAGUIOLE.Eneffet,commel’indiquelaCourqui
reprendicileTribunal«iln’yapasdevraisoudefauxLaguiole,iln’existepasdevrais
etdefauxfabricants,descouteauxdequalitéoudevaleurmédiocre,dessitesde
productionaussibienàLaguioledepuis1981,àThiersquedessitesétrangers,citons
19TGIParis,3ech,4esect,13septembre2012,n°10/08800etCAParis,pôle5,ch2,4avril2014,
n°12/20559.
20ArticleL121-1Codedelaconsommation:
Unepratiquecommercialeesttrompeusesielleestcommisedansl’unedes
circonstancessuivantes:
1°Lorsqu’ellecréeuneconfusionavecunautrebienouservice,unemarque,un
nomcommercial,ouunautresignedistinctifd’unconcurrent;
2°Lorsqu’ellereposesurdesallégations,indicationsouprésentationsfaussesou
denatureàinduireenerreuretportantsurl’unouplusieursdesélémentssuivants:
a)L’existence,ladisponibilitéoulanaturedubienouduservice;
b)Lescaractéristiquesessentiellesdubienouduservice,àsavoir:sesqualités
substantielles,sacomposition,sesaccessoires,sonorigine,saquantité,sonmode
etsadatedefabrication,lesconditionsdesonutilisationetsonaptitudeàl’usage,
sespropriétésetlesrésultatsattendusdesonutilisation,ainsiquelesrésultatset
lesprincipalescaractéristiquesdestestsetcontrôleseffectuéssurlebienoule
service;21CAParis,pôle5,ch.2,4avril2014,n°12/20559.
7
:l’Espagne,lePakistanetlaChine».Deplus,lesjugesestimentqueleterme
«Laguiole»estentrédanslelangagecourantpourdésigneruntypedecouteau
particulier,sansqu’ilexistepourautantunlienentrecetypedecouteauetlacommune
dansl’espritduconsommateur
22.Enfin,laCourrelèvequerienn’interdit
l’enregistrementd’unemarquecomportantlenomd’unecollectivitéterritoriale.
SuiteaupourvoiforméparlacommunedeLaguiole,laCourdeCassation
23aenpartie
casséladécisiondelaCourd’AppeldeParisencequiconcernelespratiques
commercialestrompeuses.Elleanotammentrappeléqu’«unepratiquecommerciale
estréputéetrompeuselorsqu’ellecontientsoitdesinformationsfaussessoitlorsqu’elle
estsusceptibled’induireenerreurleconsommateurmoyen».L’affaireaétérenvoyée
devantlaCourd’AppeldeParis,différemmentconstituée,quidevradoncrechercher
silefaitd’utiliserlenomdecevillagen’estpas«susceptibled’induireenerreurle
consommateurmoyen,enluifaisantcroirequecesproduitsétaientoriginairesde
laditecommune»etsiledépôtdesmarquesconstituéesduterme«Laguiole»ne
s’inscrivaitpas«dansunestratégiecommercialevisantàprivercelle-ci,ouses
administrésactuelsoupotentielsdel’usagedecenomnécessaireàleuractivité».
LerécentarrêtdelaCourdejusticedel’Unioninfluencera-t-illesjugesfrançaisvers
unedécisionfavorableàl’ensembledelacommunauté«Laguiole»?
Unechoseestsûre,lasolutionestetresteraendemi-teinte.S’ilestdésormaispossible
pourlesartisansduvillageLaguioled’apposerlenomgéographiqueLaguiolesurleurs
couteauxetautrescouvertssansrisquerdepoursuitesencontrefaçon,celaveutaussi
direquedestiersdumondeentierseronttoutaussilibresd’employerlenomdela
collectivitéterritorialepourcesmêmesproduits.Deplus,Szajnerrestetitulairedela
marquepourlesproduitsautresquelacoutellerieetlescouverts…Lecheminestdonc
encorelongpourLaguioleetl’affairen’estpasterminée.
3.Ladifficileprotectiondunometdusavoir-fairedescollectivités
L’onretiendraainsidecescélèbresaffairesLaguioleetdeleursnombreux
rebondissements,ladifficultédeprotégerlesnomsgéographiquesfaceàleur
appropriationàtitredemarquedecommerceparuntiers.Ledroitdesmarques,le
droitdelaconsommationetledroitdelaconcurrencenepermettentpasdeprotéger
efficacementlesavoir-fairelocalassociéàunnomgéographique
24.
3.1UnexemplerécentdudépôtdelamarqueCALISSOND’AIXenChine
LamarqueLAGUIOLEaétédéposéeenFranceetconcernedesproduits
manufacturés,maisladifficultéseposeégalementpourlenomdespécialités
22LaurentBloch,«AffaireLaguiole:l’abeillen’apluslebourdon»,Responsabilitécivileetassurances
[Janvier2017]1.
23CourdeCassation,4octobre2016,pourvoin°14-22.245.24Marie-AiméedeDampierre,«L’extensiondelaprotectiondesindicationsgéographiquesauxproduits
industrielsetartisanaux»,Communication,Commerceélectronique[Décembre2014]12.
8
alimentairesdéposéàl’étranger.Telfutlecasducalissond’Aix-en-Provence25,petite
confiserieoriginairedusuddelaFrance,dontlenomarécemmentétédéposécomme
marqueparunentrepreneurchinois,enChine.Finalement,leseulrempartefficace
contrel’appropriationd’unnomgéographiqueetpourlaprotectiond’unsavoir-faire
d’unecollectivitéseraitderecouriraulabeldequalité.Leproblème,c’estqu’ilest
extrêmementdurd’obtenirdetelssignes.Lescahiersdeschargespourbénéficier
d’uneappellationoud’uneindicationd’origineprotégéesontstrictsetprécis.Cette
rigueurnepermetpasauxfabricantsd’ajouterleur«petitetouche»:ilsdoiventse
mettred’accordsurunmodedefabricationexact,surlesingrédientsdevantêtre
utilisés,cequiprenddutemps.Beaucoupdetemps.Deplus,enEurope,cessignes
étaientjusqu’ilyapeuréservésauxproduitsalimentairesetagricoles
26.Iln’yavaitpas
dedispositionpermettantdeprotégerlesproduitsmanufacturés.
3.2Unesolution?Lesindicationsgéographiques
Aussi,denombreuxpayseuropéens,dontlaFrance,onttentédepalliercesdifficultés
enmettantenplacedesmesuresparticulièresafindeprotégerleursavoir-fairelocal.
C’estlecasdelaloiHamon
27,quiaétendulaprotectiondesindicationsgéographiques
auxproduitsmanufacturés.L’articleL721-2duCodedelapropriétéintellectuelle
prévoitainsi«Constitueuneindicationgéographiqueladénominationd’unezone
géographiqueoud’unlieudéterminéservantàdésignerunproduit,autrequ’agricole,
forestier,alimentaireoudelamer,quienestoriginaireetquipossèdeunequalité
déterminée,uneréputationoud’autrescaractéristiquesquipeuventêtreattribuées
essentiellementàcetteoriginegéographique.»Peuventdésormaisbénéficierd’une
protectiondeleurindicationgéographiquelesproduitsmanufacturéstelsquela
porcelainedeLimoges.Deplus,ontégalementétémisenplacedesprocédures
d’oppositionenfaveurdescollectivitésterritoriales
28,ainsiqu’unmécanismed’alerte
permettantd’informerunecollectivitéencasdedépôtd’unedemandedemarque
comportantsonnom
29.
Malheureusementtoutescesdispositionsn’existaientpasencoreaumomentdudépôt
delademanded’enregistrementdelamarqueLaguiole.Espéronsquecesnouvelles
mesureslimiterontàl’avenirleslonguesetretentissantesaffairesrelativesàla
protectiondunometdupatrimoinedescollectivités.
25http://www.lefigaro.fr/conso/2016/11/15/20010-20161115ARTFIG00090-les-calissons-d-aix-
menaces-par-des-calissons-fabriquesen-chine.php.
26NicolasBouche,«Lesindicationsgéographiquesprotégeantlesproduitsindustrielsetartisanaux»,
Propriétéindustrielle[Avril2016]4,étude7.
27Loin°2014-344du17mars2014relativeàlaconsommation,diteLoiHamon.28ArticleL712-43°et4°duCodedelapropriétéintellectuelle.29ArticleL712-2-1duCodedelapropriétéintellectuelle.