Joint Venture ou partenariat, cession et acquisistion comme moyens de transfert de technologie
JOINTVENTUREOUPARTENARIATCESSIONETACQUISITIONCOMMEMOYENS
DETRANSFERTDETECHNOLOGIE
par
HuguesG.Richard
*
LEGERROBICRICHARD,avocats
ROBIC,agentsdebrevetsetdemarquesdecommerce
CentreCDPCapital
1001Square-Victoria–BlocE-8
eétage
Montréal(Québec)H2Z2B7
Tél:514-987-6242-Fax:514-845-7874
info@robic.com–www.robic.ca
INTRODUCTION
Lorsqu’onévoqueicileconceptdetransfertdetechnologie,onlesituedans
lecontexted’untransfertauxfinsd’uneexploitationindustrielleet
commerciale.Cetransfertpeutprendredesmultitudesdeformes.Jevais
vousentretenirsurdeuxdecesformesquisont:(A)JOINTVENTUREOU
PARTENARIATet(B)CESSIONETACQUISITION.Mesproposporterontsur
certainsdespointsdevantfairel’objetdenégociationsentrelespartiesdont
lebutestlaconclusiond’uncontratquineseraaudétrimentd’aucunedes
parties.
A-JOINTVENTUREOUPARTENARIAT
Jepenseiciàlamiseencommundetroiscomposantesessentiellesd’une
exploitationindustrielleetcommercialed’unenouvelletechnologie:(i)
l’apporttechnologiquedu”partenaireinnovateur”,(ii)l’apportauniveaude
lafabricationetdelacommercialisationdu”partenairecommercial”et(iii)
l’apportencapitalderisquesdu”partenaireinvestisseur”.
L’apportdecestroiscomposantespourraitévidemmentseretrouverréunies
enunemêmepersonne,iln’yauraitpasalorsdepartenariat,ilvasansdire.
C’estlorsqu’unemêmepersonnenepeutpasintégrercestroiscomposantes
enelle-mêmequ’ilyalieualorsdepenseraujointventureoupartenariat.Si
LEGERROBICRICHARD,1990.
*Avocatetagentdemarquesdecommerce,HuguesG.Richardestl’undesassociés
principauxduCabinetd’avocatsLEGERROBIC,RICHARD,s.e.n.c.etduCabinetd’agentsde
brevetsetdemarquesROBIC,s.e.n.c.Cedocument,d’informationgénérale,aétépréparé
pourlesfinsd’uneconférenceprononcéele1990.11.19danslecadred’uncolloqueorganisé
parTheCanadianInstituteetportantsurlestransfertstechnologiques:ilneprétendpas
exposerl’étatcompletdudroit.Publication130.
cequejeviensdediresemblesimpleetrelativementévidemt,enpratique,
ceuxquiontàvivrelesévènementsnevoientsouventlalumièrequ’après
avoiressuyédesérieuxdéboires.
Iln’estpasrarequeledétenteurd’unetechnologienouvelleveuillel’exploiter
seulsanspartagerlesbénéficesàvenir;saufqu’enpratique,lesprofitsne
viennentpastoujoursaussirapidementqu’onl’avaitescompté.Ledétenteur
d’unetechnologienouvelleauratôtfaitdeconstaterqu’ilestpréférablede
partagersonsavoir-faireavecdespartenairespouvantcontribueràceque
luinepossèdepas:l’infrastructurecommercialeetindustrielleainsique
l’apportencapitalderisques.
I-DEFINITIONDUROLEDESPARTICIPANTS
(i)Le”partenaireinnovateur”
Au-delàdel’attraitinitial,celuiquientendinvestirtempsetargentdansune
nouvelletechnologienedoitpasselaisserinfluencerindûmentparceuxqui
l’ontconçue.Iln’yarienaumondedeplussubjectifetoptimistequ’un
inventeurfaceàsoninvention.Ilestdoncimportantpourceuxqui
s’engageront,surlafoidereprésentationsfaitesparlesconcepteursdecette
technologienouvelle,des’assurerauprèsdetiersindépendantsde
l’authenticitédecettedécouverte.Ilestnécessaired’obtenirl’opinion
d’expertsenlamatièreetnejamaissefieràcelledel’inventeuruniquement.
Ceneserapastoujoursfaciledefairecettevérificationcar,parnature,les
inventeurssontméfiantsetsecrets.Ilfautmalgrétouts’assurerquesurleplan
technique,l’inventionfonctionneetqu’elleaccomplissecequ’onprétend
qu’elleaccomplira.
Surleplanjuridique,ilfautégalements’assurer,danslamesuredupossible,
queceluiquiprétendêtrelepropriétairedecettetechnologienouvellel’est
véritablementetqu’iln’yapersonned’autrequipartageavecluila
propriétédecelle-ci.Ilvasansdirequ’ilfaudraobtenirdu”partenaire
innovateur”desgarantiesàl’effetqu’iln’acopiépersonneetquesonoeuvre
estoriginale.
Sil’inventionestbrevetée,ilfauts’assurerquelesrevendicationscouvrent
bientouslesélémentsessentielsquicaractérisentlesaspectslesplus
intéressantsdelanouvelletechnologie.Cen’estpastoutd’avoirunbrevet,
encorefaut-ilqu’ilsoitvalideetqu’ilprotègecesaspectsquel’onconsidère
lesplusintéressants.Silanouvelletechnologien’estpasbrevetée,ilfaut
néanmoinss’assurerqu’ellesoitnouvelleetrelativementsecrète.
(ii)Le”partenairecommercial”
Avantdefabriquerunnouveauproduitetlemettresurlemarché,ilrevient
auxresponsablesdelacommercialisationduproduitdefairedesétudesde
marchéafindedéterminers’ilexisteuneréelledemandepourcegenrede
produitnouveauetquelserasonmeilleurprixdevente.Ilfaudraégalement
déterminerleprixderevientapproximatifpourlafabricationdunouveau
produit.
Ayantdéterminéleprixidéaldeventeetleprixderevient,ilseraalors
possibled’évaluerlepotentieldeprofitabilitéd’unetelleaventure.Le
détenteurd’unenouvelletechnologiedevras’assurerqueson”partenaire
commercial”alacapacitédefabriqueretdedistribuerlesquantités
nécessairespouratteindrelesobjectifsfixésdansl’étudedemarchéetdans
lesbudgetsétablis.Nonseulementest-ilimportantdes’assurerdela
capacitédeproduirelesquantitésprojetéesmaiségalements’assurerdela
qualitédesproduitsréalisésparle”partenairecommercial”.
Au-delàdesconsidérationspurementmatérielles,ilestégalementimportant,
lorsquel’onparledejointventureoudepartenariat,dejugerdela
compatibilitédecaractèredespersonalitésenprésence.Le”partenaire
innovateur”peutsouventavoirunevisionbienarrêtéedel’avenirqu’il
envisagepoursanouvelletechnonologieetdurôlequ’ilauraàjouerpour
atteindrecetobjectif.Ilenestdemêmepourlesautrespartenairesdujoint
venture.Ilestimportantdeclarifiercetaspecthumainquicréesouvent,
mêmeàcourtterme,desérieuxproblèmespourlasurviedel’entreprise
commune.
Dépendantdelanaturedelanouvelletechnologie,ilpourraitdevenir
nécessaireau”partenairecommercial”dedémontreretdegarantirqueses
employésontlacompétencepourapprendreetmettreenpratiquela
nouvelletechnologie.Le”partenairecommercial”,enplusdefabriquerun
produitenquantitésuffisanteetdequalitéadéquate,devraavoirla
capacitédedistribueretdevendreleproduit.Lemeilleurdesproduits,s’il
resteeninventaire,negénèrerapasdeprofits.Cettecapacitédedistribuer
etdevendrepeutêtrefixéeàl’intérieurdecertainsquotasminimumsque
devrarespecterle”partenairecommercial”.Lesuccèsdel’entreprise
communerésideradanslacapacitédu”partenairecommercial”devendre
lesnouveauxproduits.
(iii)Le”partenaireinvestisseur”
Ilestimportantquele”partenaireinvestisseur”soitconscientdesrisques
inhérentsàsoninvestissement.Ildevraêtreclairementindiquéqueleprojet
adesrisquesetqu’aucunepromessederendementsurl’investissementn’est
faite.Le”partenaireinvestisseur”doitfaireladémonstrationdesacapacité
d’investirlesmontantsconvenus.Ilpeutêtreutiledefaireenquêtesur
l’étenduedelasolvabilitédu”partenaireinvestisseur”.Lefinancementd’un
jointventurepeutsestructurerd’unemultitudedefaçons,l’importantc’estde
s’assurerquelesressourcesserontdisponibleslorsquenécessaires.
Le”partenaireinnovateur”et/oule”partenairecommercial”doitêtreprudent
danslesreprésentationsqu’ilferaauprèsdu”partenaireinvestisseur”afinde
nepasdécrireunesituationquisoittropprometteuse.Ilnefautpasquele
“partenaireinvestisseur”soitinduitenerreurquantàlanatureetàl’objetde
soninvestissement.Encequileconcerne,le”partenaireinvestisseur”aura
intérêtàfaireenquêtesurlesautrespartenairespourmieuxconnaîtreles
personnesauprèsdesquellesils’apprêteàinvestirsonargentetsaconfiance.
II-DIVERSITÉDESFORMESJURIDIQUES
Lejointventurepeutêtredéfinideplusieursfaçons.Dansleprésentexposé,
onnefaitfavoriseaucuneformejuridiqueparticulière.Lamiseencommun
desélémentsessentielsàl’exploitationcommercialed’unenouvelle
technologiepeutsefaired’autantdefaçonsquel’imaginationhumainepeut
concevoirdescénarios.Lesvéhiculesclassiquessont:
-Lasociétécommerciale(corporation)
-Lasociétécivile(partnership)
-Lasociétéencommandite
-Contratsuigenerisentrepersonnesindépendantes.
Quellequesoitlaformejuridiquequeprendralejointventureoule
partenariat,ilfaudraquechaqueparticipantapporteàl’ensembleceàquoi
ons’attenddeluietchacundevras’assurerquelestermesetconditions
prévusàlastructurejuridiquechoisieettelsqueconvenusaustadedela
négociation,reflètentlesengagementsetlesdroitsdechacun.
Ilestévidemmentpossibled’imaginer,commenousl’avonsdéjàdit,plusieurs
scénarios.L’undeceux-cipourraitêtrelacréationd’unesociétéqu’on
pourraitbaptiserpourlesfinsdeladémonstrationNEWCOTECHNOLOGIE
LTEE.danslaquelleles”partenairesinnovateur,investisseuretcommercial”
détiendraientchacununeproportiond’actionsquin’apasàêtreégale,en
échangedeleurcontributionrespectiveàladitesociété.Le”partenaire
innovateur”aurapucédersesdroitssurunbrevetoudusavoir-faire,le
“partenaireinvestisseur”aurapuinvestirunecertainesommed’argentetle
“partenairecommercial”auraputransférerlapropriétédecertains
équipementsetdonneraccèsàunemaind’oeuvrecompétenteainsiqu’à
unréseaudedistribution
III-RÊVE-VS-REALITÉOUINVESTISSEMENT
INTANGIBLE-VS-INVESTISSEMENTTANGIBLE
Nousavonsdéjàsoulignéquele”partenaireinnovateur”pardéfinition
démontrerauneconfiancepeucommunedanslesuccèsdesanouvelle
technologie.Unetechnologiequin’apasétééprouvéesurlesmarchéspeut
s’apparenter,àcertainségards,aurêvesil’onnes’assurepas,pardiverses
vérificationsdontonadéjàparlé,desafiabilité,desonrendementetdeson
potentielréelsurlesmarchés.
Toutefois,mêmeaprèsavoirfaitdiligence,l’introductiond’unenouvelle
technologiedemeureuneaventuredontlesrésultatssontincertainsetc’est
ainsiquele”partenairecommercial”etle”partenaireinvestisseur”doiventêtre
conscientsquelaprofitabilitépeutsefaireattendre.Laplupartdessuccès
commerciauxliésàdelanouvelletechnologien’ontpasétéinstantanéset
ontrésultédelaténacitédetouslespartenairesquionteufoidansleurs
nouveauxproduits.
Lesmotivationsdespartenairespeuventêtredifférentesmaisilvasansdire
quelesuccèsfinancierestundénominateurcommunàtous.Ledéfides
partenairesexploitantunenouvelletechnologieestdefaireensortequele
rêvedevienneréalité.
B-CESSIONETACQUISITION
(i)Identificationetvérificationdelavaliditédudroit
Lescessionsetleslicencesexclusivesdebrevetsdoiventêtreenregistréesau
BureauduCommissairedesBrevetsduCanada.Ilestnécessairederetenir
lesservicesd’unagentdebrevetafinqu’ilfasseunevérificationdelavalidité
dubrevet.Ildevravérifiersilesdivulgationsetlesrevendicationssont
conformesàlaloi.Ildevraexaminerl’artantérieur.Ildevraconsulterla
littératurerelativeàl’objetdel’inventionetplusspécifiquement,ildevra
vérifierlespublicationsspécialiséesenmatièredebrevet.
Unevérificationdel’étenduedelaprotectiondevraaussiêtrefaitedefaçon
àbieninformerlespartiesintéresséesdelaportéedumonopoledontelles
bénéficieront.Danslamêmeveine,ilfaudraaussis’assurerquel’ententeà
interveniravecle”partenaireinnovateur”neconstituepasuneviolationdes
droitsd’unetiercepartie.
(ii)Modalitésdepaiementetsolvabilitéducessionnaire
Cepointadéjàététouchéparmonassocié,ThierryOrlhac,etjem’enréfère
doncàsonexposérelativementàcettepartietrèsimportanteducontratde
cession.
(iii)Obligationducédantd’êtreauserviceducessionnaire”serviceaprès
vente”
Bienqu’enprincipe,unbrevet,pourêtrevalide,doitfourniràtoutepersonne
connaissantledomainedonttraitelebrevet,unenseignementsusceptible
deluipermettredecomprendrelefonctionnementetl’applicationdela
nouvelletechnologieyénoncée;enpratique,cen’estpastoujoursaussi
simple.
Iln’estpasrarequesanscertainesexplicationsetinformationsadditionnelles,
lelecteurd’unbrevetnepuissepas,sansyfournirdegrandsefforts,mettreen
applicationl’enseignementycontenu.Plusieursbrevetsnedivulguentpas
tout,unepartiedelatechnologienouvelleétantconservéesousformede
savoir-faireparl’inventeur.
Ilestdoncimportantdanslecadred’unecessiond’obtenirdelapartde
l’inventeursacoopérationpourrésoudrelesproblèmesd’applicationdela
nouvelletechnologieetdelamiseenopérationdeséquipements
nécessairesàlaproductiondesnouveauxproduits.L’absencedecette
contributiondel’inventeurpeutsouventretarderlamiseenopérationd’une
chaînedeproduction.
Iln’estpasrarenonplusqu’unbreveténonceuneméthodeouunprocédé
quitoutenétantvaliden’ajamaisétééprouvédanslecadred’une
productionindustrielleoùplusieursproblèmespeuventsurgir.Lacontribution
del’inventeuràsolutionnerlesproblèmesquipeuventainsisurgirpeut
s’avérerfortutile,sinonindispensable.
iv)Accèsréciproqueauxaméliorationstechnologiques
Iln’estpasnonplusexceptionnelqueletitulaired’unbrevetacceptede
cédersesdroitsdansunbrevetalorsquelatechnologieprésumément
nouvelleycontenuesoitdéjàplusoumoinsdépasséepardenouvelles
découvertesréaliséesparlemêmeinventeur.
Iln’estpasrarenonplusqu’uninventeur,ayantcédésesdroitsdansun
brevet,poursuivesesrecherchesafindetrouverdenouvellessolutionsplus
avantageusesàcellescontenuesasonpremierbrevet.
Ilestégalementfréquentquelecessionnaired’unbrevet,àcausedel’usage
qu’ilfaitdelanouvelletechnologiel’adapteàdenouvellesapplicationsou
encorel’amélioretoutsimplement.
Danstouscescas,ilyaintérêtpourlespartiesdes’accorderaccès
réciproqueauxaméliorationstechonologiquesréalisées.Ilvasansdireque
cetaccèspeutavoiruncoût.Ilappartiendraauxpartiesd’ennégocier
l’étendue.
v)Limitesterritoriales,limitesd’application
Ilfautretenirqu’unbrevetauneportéequinedépassepaslesfrontièresdu
paysquil’octroie.Ilestpossibledecéderlesdroitssurunbrevetquantàune
partieduterritoirecanadienseulement.Ilestégalementpossibledecéder
lesdroitssurunbrevetquantàleurapplicationàcertainesmatières
seulement.
Ainsi,parexemple,unprocédéd’impressionapplicableàdupapieretdu
plastiquepourraitfairel’objetd’unecessiondedroitsquantàl’applicationau
papierseulement.Dansuntelcas,ilyauraitdeuxtitulairesdubrevet,l’un
pourl’applicationaupapier,l’autrepourl’applicationauplastique.Cette
possibilitéofferteautitulaired’unbrevetdesubdivisersonmonopoleest
souventmalexploitée.
Letitulaired’unbrevetbienrenseigné,pourraitmultiplierlesoccasionsde
rentabilisersadécouverteennecédantdesdroitsquepourdesapplications
spécifiques,seréservantpourlui-mêmeoupourdescessionsfutureslesautres
applications.
vi)Danslecasd’unecessionde”know-How”,obligationducessionnairede
préserverlesecret.
Le”know-how”oulesavoir-fairen’adevaleurqu’enautantqu’ilnesoitpasdu
domainepublic.Silecessionnairen’acquiertdesdroitsquepourunterritoire
limité,l’obligationdegarderlesecretdevientessentiellepourpréserverles
droitsducédantsurlapartieduterritoirequ’ilaconservéepourlui-mêmeou
pourd’autrescessions.
Danslecasd’unbrevet,lanouvelletechnologieestdivulguéeetconnuede
tous,maisnepeutêtreutiliséepardestiersàcausedesinterdictions
contenuesàlaloi.Danslecasd’unetechnologienouvelleconstituantun
secretdecommerce,cettedernièren’estconnuequedepeudepersonnes
etlaseuleraisonpourlaquellelestiersn’enfontpasusage,c’estqu’ilsne
participentpasausecret.Pourpréserverlavaleurdu”know-How”,ilestdonc
essentielquelesdépositairesdusecrets’engagentàlerespecter.
CONCLUSION
Unboncontratestlerésultatd’unebonnenégociationetàmoinsqueles
partiesnesachentcequ’ellesveulent,ilnepeutyavoirdebonnes
négociations.
J’aivouludansmonexposémettrel’accentsurlesélémentsessentielsdece
quedevraientvouloirrechercherlesdiversespartiesàuncontratdejoint
ventureoudecessiondetechnologie.Laconnaissancedeceséléments
essentielsdevraitpermettreunemeilleurenégociationquielle-mêmedevrait
êtrecouronnéeparlaconclusiond’uncontratsanssurpriseetsatisfaisant
touteslesparties.
ROBIC,ungrouped’avocatsetd’agentsdebrevetsetdemarquesdecommercevoué
depuis1892àlaprotectionetàlavalorisationdelapropriétéintellectuelledanstousles
domaines:brevets,dessinsindustrielsetmodèlesutilitaires;marquesdecommerce,marques
decertificationetappellationsd’origine;droitsd’auteur,propriétélittéraireetartistique,droits
voisinsetdel’artisteinterprète;informatique,logicielsetcircuitsintégrés;biotechnologies,
pharmaceutiquesetobtentionsvégétales;secretsdecommerce,know-howet
concurrence;licences,franchisesettransfertsdetechnologies;commerceélectronique,
distributionetdroitdesaffaires;marquage,publicitéetétiquetage;poursuite,litigeet
arbitrage;vérificationdiligenteetaudit;etce,tantauCanadaqu’ailleursdanslemonde.La
maîtrisedesintangibles.
ROBIC,agroupoflawyersandofpatentandtrademarkagentsdedicatedsince1892tothe
protectionandthevalorizationofallfieldsofintellectualproperty:patents,industrialdesigns
andutilitypatents;trademarks,certificationmarksandindicationsoforigin;copyrightand
entertainmentlaw,artistsandperformers,neighbouringrights;computer,softwareand
integratedcircuits;biotechnologies,pharmaceuticalsandplantbreeders;tradesecrets,
know-how,competitionandanti-trust;licensing,franchisingandtechnologytransfers;e-
commerce,distributionandbusinesslaw;marketing,publicityandlabelling;prosecution
litigationandarbitration;duediligence;inCanadaandthroughouttheworld.Ideaslive
here.
COPYRIGHTER
IDEASLIVEHERE
ILATOUTDEMÊMEFALLUL’INVENTER!
LAMAÎTRISEDESINTANGIBLES
LEGERROBICRICHARD
NOSFENÊTRESGRANDESOUVERTESSURLEMONDEDESAFFAIRES
PATENTER
R
ROBIC
ROBIC+DROIT+AFFAIRES+SCIENCES+ARTS
ROBIC++++
ROBIC+LAW+BUSINESS+SCIENCE+ART
THETRADEMARKERGROUP
TRADEMARKER
VOSIDÉESÀLAPORTÉEDUMONDE,DESAFFAIRESÀLAGRANDEURDELAPLANÈTE